Քառասնորդացի Երրորդ Քարոզ, « Հիսուս Քրիստոսը ճշմարիտ Աստված », 12.03.2021

 

 

 

 

 

Համառոտ կերպով վերհիշենք այս Քառասնորդացի խորհրդածությունների թեման և ոգին։ Մեր առջև նպատակ ենք դրել հակազդել խիստ տարածված հակմանը՝ խոսելու Եկեղեցու մասին այնպես, «Կարծես թե Քրիստոսը գոյություն չունի» («etsi Christus non daretur»), կարծես թե հնարավոր է հասկանալ Եկեղեցու մասին ամեն ինչ, բաժանելով Եկեղեցին Քրիստոսից։ Մեր առջև նպատակ ենք դրել, սակայն, հակազդելու սովորականից տարբեր եղանակով. չփորձելով սխալի հարցում համոզել աշխարհին և զանգվածային լրատվության իր միջոցներին, այլ՝ վերանորոգելով ու առավել ուժգին դարձնելով մեր իսկ հավատքը Քրիստոսի հանդեպ։ Ո՛չ թե ջատագովական նպատակով, այսինքն, այլ՝ հոգևոր։

Քրիստոսի մասին խոսելու համար ընտրեցինք ամենաապահով ճանապարհը, որը դոգմայի ճանապարհն է. Քրիստոսը ճշմարիտ Մարդ, Քրիստոսը ճշմարիտ Աստված, Քրիստոսը մեկ միակ Անձ։ Դոգմայի ճանապարհը բնավ հնացած ու գերազանցված ճանապարհ չէ։ «Սկզբնական Եկեղեցու դոգմատիկ տերմինաբանությունը», գրել է Քիերքըգորը՝ արդի էքզիստենցիալիստական մտքի գերագույն ներկայացուցիչներից մեկը, «նման է կախարդական դղյակի, ուր խորը քուն մտած հանգստանում են ամենաշնորհալի իշխաններն ու իշխանուհիները։ Բավական է միայն արթնացնել նրանց, որպեսզի ոտքի ցատկեն իրենց ողջ փառքով»⁽¹⁾։

Ահա՛, խոսքը հենց սրա մասին է. վերարթնացնել դոգմաները, նրանց մեջ կյանք ներարկել, ինչպես երբ Հոգին մտավ Եզեկիել մարգարեի տեսած չորացած ոսկորների մեջ և դրանք «վերադարձան կյանքի ու ոտքի կանգնեցին» (Եզկ 37, 10)։ Անցյալ անգամին փորձեցինք սա անել Հիսուսին որպես «ճշմարիտ Մարդ» դավանող դոգմայի վերաբերյալ. այսօր մեր նպատակն է սա անել Հիսուսին որպես «ճշմարիտ Աստված» դավանող դոգմայի վերաբերյալ։

 

 

Բիթինիայի և Պոնտոսի կառավարիչ Պլինիոս Կրտսերը Ք.հ. 111 կամ 112 թվականին մի նամակ է գրել Տրայանոս Կայսրին, նրանից կողմնորոշում խնդրելով այն հարցում, թե ինչպե՛ս պետք է վարվեր քրիստոնյաների դեմ հարուցվող դատավարություններում։ Հավաքված տեղեկությունների համաձայն, – գրում է կայսրին, – «նրանց ողջ հանցանքը կամ սխալը կայանում է նրանում, որ սովոր են հավաքվել նախապես որոշված մի օր, արշալույսից առաջ, և դասերի բաժանված, փոխնիփոխ տաղեր երգել Քրիստոսին իբրև մի Աստծո» («carmen Christo quasi Deo dicere»)⁽²⁾։ Սա կատարվում է Փոքր Ասիայում, Առաքյալներից վերջինի՝ Հովհաննեսի մահից սակավաթիվ տարիներ անց, և քրիստոնյաներն, իրենց ծիսակարգում, արդեն իսկ հռչակում էին Քրիստոսի Աստվածությունը։ Քրիստոսի Աստվածության հանդեպ հավատքը ծնվել է Եկեղեցու ծննդի հետ միասին։

Բայց ի՞նչ վիճակում է գտնվում այդ հավատքն այսօր։ Նախևառաջ ընդհանուր գծերով վերանայենք Քրիստոսի Աստվածության դոգմայի պատմությունը։ Այն հանդիսավոր կերպով հռչակվել է 325 թվականին, Նիկեայի Տիեզերական Ժողովի կողմից, այն խոսքերով, որոնք կրկնում ենք Հավատամքի մեջ. «Հավատում ենք միայն մեկ Տիրոջ՝ Հիսուս Քրիստոսին ... ճշմարիտ Աստված ճշմարիտ Աստծուց, ծնունդ և ո՛չ արարած, Հոր միևնույն գոյացությունից»։ Գործածված բառեզրերից անդին, Նիկեական բանաձևի խորը իմաստը, – ինչպես եզրակացնում ենք Սուրբ Աթանասի գործերից, ով Նիկեայի Տիեզերական Ժողովի ամենահեղինակավոր վկան ու մեկնաբանողն է, – այն է, որ որևէ լեզվում և որևէ դարաշրջանում Քրիստոսը պետք է ճանաչվի որպես Աստված՝ տվյալ լեզվի ու տվյալ մշակույթի մեջ Աստված բառի ամենաուժգին ու ամենաբարձր իմաստով, և ո՛չ թե ինչ որ մի ածանցյալ կամ երկրորդական իմաստով։

Գրեթե մեկ դար պահանջվեց, մինչև որ այս ճշմարտությունն իր արմատականությամբ տարածվեց քրիստոնյա բոլոր համայնքներում։ Երբ հաղթահարվեցին արիոսականության մնացորդները (որոնց կյանքի մեջ էին պահում բարբարոսների՝ Գոթերի, Վիզիգոթերի ու Լոնգոբարդների հարձակումները, որոնք Ավետարանի առաջին լուրը ստացել էին հերետիկոսների կողմից), այս դոգման համատարած ընդունված ժառանգություն դարձավ ողջ քրիստոնեության համար, լինի՛ Արևելքում թե՛ Արևմուտքում։

Բողոքական շարժումն այն անփոփոխ թողեց, և մանավանդ թե՝ ավելացրեց նրա կենտրոնականությունը։ Բայց, այդուհանդերձ, մտցրեց նրա մեջ մի տարր, որն ավելի ուշ պատճառ հանդիսացավ բացասական զարգացումների համար։ Ֆորմալիզմին և նոմինալիզմին հակազդելու նպատակով, որոնց կողմից դոգման վերածվել էր սոսկ մտային վարժանքների առարկայի, բողոքական շարժման ներկայացուցիչները հաստատում են. «Ճանաչել Քրիստոսին նշանակում է ճանաչել Նրա բարեգործությունները, որ կատարել է մեր համար, այլ ո՛չ թե քննել Նրա բնություններն ու մարդեղության ձևերը»⁽³⁾։ «Քրիստոսն ի՛մ համար» դառնում է ավելի կարևոր, քան «Քրիստոսն Ինքնըստինքյան»։ Օբյեկտիվ, դոգմատիկ ճանաչողությանը հակադրվում է սուբյեկտիվ, անձնական ճանաչողությունը. Եկեղեցու (և, որոշ դեպքերում, անգամ Աստվածաշնչի) արտաքին վկայության համեմատ առաջնահերթ է նկատվում «սեփական անձում զգացված ներքին վկայությունը», որ Սուրբ Հոգին Հիսուսի մասին տալիս է յուրաքանչյուր հավատացյալի սրտում։

Իլլումինիզմն ու ռացիոնալիզմը սույն դիրքորոշման մեջ հարմար հող գտան դոգմայի քանդման համար։ Քանթի համաձայն կարևորը Քրիստոսի կողմից առաջարկված բարոյական գաղափարականն է, ավելի՝ քան Իր Անձը։ 19րդ դարի լիբերալ աստվածաբանության կողմից Քրիստոնեությունը վերածվում է սոսկ էթիկական իրականության, և ի մասնավորի՝ Աստծո հայրության փորձառությունն ունենալուն։ Ավետարանը մերկացվում է գերբնական ամեն ինչից. հրաշքներ, տեսիլքներ, Քրիստոսի Հարությունը։ Քրիստոնեությունը դառնում է միայն բարոյական վեհ գաղափարական, որ կարող է նաև կապակցություն չունենալ Քրիստոսի Աստվածության և մինչև իսկ Նրա պատմական գոյության հետ։ Գանդին, ով – ցավոք սրտի – Քրիստոնեությունը ճանաչել էր այս ռիդուկցիոնիստական տեսանկյունից դիտված, գրում է. «Իմ համար կարևորություն չէր ունենա անգամ, եթե ինչ որ մեկն ապացուցեր, թե Հիսուս մարդն իրականում երբեք գոյություն չի ունեցել, և որ այն, ինչ կարդում ենք Ավետարաններում, սոսկ հեղինակի երևակայության արդյունքն է։ Որովհետև Լեռան Քարոզը միշտ էլ ճշմարիտ կմնար իմ աչքին»⁽⁴⁾։

Քրիստոնեության արժեզրկման այս ձգտման մեզ ժամանակով ամենամոտիկ տարբերակն այն մեկն է, որին տարածում տրվեց Բուլթմաննի կողմից, հանուն ապա-առասպելականացման. «''Քրիստոսն Աստված է'' բանաձևը», գրում է նա, «կեղծ է բոլոր իմաստներով, երբ ''Աստված'' հասկացողությունը համարվում է որպես առարկայացվելիք գոյություն, դա հասկացված լինի Արիոսի համաձայն, թե Նիկեայի, ուղղափառ իմաստով, թե լիբերալ։ Այն ճիշտ է, եթե ''Աստված'' հասկացողությունն ընկալվում է որպես աստվածային այժմեացման դեպք»⁽⁵⁾։ Առավել մատչելի խոսքերով ասած. Քրիստոսն Աստված չէ, այլ՝ հանձինս Քրիստոսի ներկա է (կամ գործում է) Աստված։ Ինչպես տեսնում ենք, սա չափազանց հեռու միտք է Նիկեայի կողմից սահմանված դոգմայից։ Ասվում է, թե այս կերպ վարվելու նպատակը հին դոգմայի նորովի մեկնաբանությունն է, բայց իրականում ա՛յլ բան չի արվում, քան կրկին հրապարակ իջեցնելը, երբեմն միևնույն բառապաշարով, հին դիրքորոշումների (Պողոս Սամոսատեցի, Մարկեղոս Անկյուրացի, Ֆոթինուս), որոնք արդեն քննվել և մերժվել են Եկեղեցու կողմից։

Եթե աստվածաբանների բանավեճերից անցնենք քրիստոնյա համարվող երկրներում սովորական մարդկանց մտքերին Քրիստոսի Աստվածության մասին, ըստ տարբեր հարցումների արդյունքների, կմնանք պապանձված։ 359 թվականին Ռիմինիի տեղական ժողովից հետո, ուր Նիկեայի հակառակորդները մեծամասնություն էին կազմում, Սուրբ Հերոնիմոսը գրել է. Ողջ աշխարհը «հառաչեց և զարմացավ՝ իրեն արիոսական տեսնելով»⁽⁶⁾։ Մենք իրենից շա՜տ ավելի հիմքեր ունենք հառաչելու և այսօր մերը դարձնելու իր զարմանքի այդ բացականչությունը։

 

 

Այժմ սակայն պետք է վերադառնանք մեր նպատակին։ Մի կողմ թողնենք, ուստի, այն՝ ինչ մտածում է աշխարհը, և փորձենք վերարթնացնել մեր մեջ Քրիստոսի Աստվածության հանդեպ հավատքը։ Խոսքս մի լուսավոր հավատքի մասին է, ո՛չ թե անորոշի, միաժամանակ օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ, այսինքն ո՛չ միայն հավատացված, այլ նաև ապրված։ Այսօր ևս, Հիսուսին այնքան չի հետաքրքրում այն, ինչ Իր մասին ասում են «մարդիկ», որքան այն, ինչ Իր մասին ասում են Իր աշակերտները։ Հարցը մշտնջենավորապես հնչում է. «Իսկ դուք ի՞նչ եք ասում, ո՞վ եմ ես» (Մտթ 16, 15)։ Այս հարցին է, որ ուզում ենք փորձել պատասխանել մեր այսօրվա խորհրդածության մեջ։

Մեկնենք հենց Ավետարաններից։ Համատես Ավետարաններում Քրիստոսի Աստվածությունը երբեք չի հռչակվում բացահայտ կերպով, բայց անդադար հասկացվում է։ Հիշենք Հիսուսի խոսքերից մի քանիսը. «Մարդու Որդին երկրի վրա իշխանություն ունի արձակելու մեղքերը» (Մտթ 9, 6). «Ոչ ոք չի ճանաչում Որդուն, այլ միայն Հայրը, և ոչ ոք չի ճանաչում Հորը, այլ միայն Որդին» (Մտթ 11, 27). «Երկինքն ու երկիրը կանցնեն, բայց իմ խոսքերը չեն անցնի» (սա մի խոսք է, որ անփոփոխ կերպով ներկա է բոլոր երեք համատես Ավետարաններում. Մտթ 24, 35; Մրկ 13, 31; Ղկս 21, 33). «Մարդու Որդին նաև շաբաթ օրվա տերն է» (Մրկ 2, 28). «Երբ Մարդու Որդին կգա Իր փառքով, և բոլոր հրեշտակներն Իր հետ, Նա Իր փառքի գահին կբազմի։ Նրա առաջ կհավաքվեն բոլոր ժողովուրդները։ Նա կառանձնացնի մեկին մյուսից, ինչպես հովիվն է առանձնացնում ոչքարներին այծերից» (Մտթ 25, 31-32)։ Ո՞վ կարող է Իր իսկ Անունից արձակել մեղքերը, եթե ո՛չ միայն Աստված, և մարդկության և պատմության վերջնական դատավորը հռչակել Ինքն Իրեն։

Ինչպես որ բավական է մի մազ կամ թուքի մի կաթիլ՝ վերակազմելու համար մի մարդու ԴՆԹ-ն, նմանապես բավական է Ավետարանի տողերից միայն մեկը, կարդացված առանց նախապաշարումների, վերակազմելու համար Հիսուսի ԴՆԹ-ն, բացահայտելու համար այն, ինչ Նա մտածում էր Ինքն Իր մասին, բայց չէր կարող չափազանց բացահայտ կերպով ասել՝ սխալ չհասկացվելու պատճառով։ Քրիստոսի աստվածային անդրանցականությունը բառիս բուն իմաստով ծորում է Ավետարանի յուրաքանչյուր էջից։ Բայց հատկապես Հովհաննեսն է, որ Քրիստոսի Աստվածությունը դարձրել է իր Ավետարանի առաջնային նպատակը, ամեն բան միավորող թեման։ Նա իր Ավետարանը եզրափակում է, ասելով. «Այս բաները գրվեցին, որպեսզի հավատաք, որ Հիսուսն է Քրիստոսը, Աստծո Որդին, և որպեսզի հավատալով՝ կյանքն ունենաք Իր Անունով» (Հվհ 20, 31), և իր Առաջին Նամակն էլ ավարտում է գրեթե նույն խոսքերով. «Սա ձեզ գրեցի, որպեսզի իմանաք, որ ունեք հավիտենական կյանքը. դուք, որ հավատում եք Աստծո Որդու Անվանը» (1Հվհ 5, 13)։

Մի օր, շատ տարիներ առաջ, Պատարագ էի մատուցում մի վանքում։ Ծիսական ընթերցման ավետարանական հատվածն այդ օրը մի էջ էր Հովհաննեսի Ավետարանից, ուր Հիսուսը բազմաթիվ անգամներ կրկնում է իր «Ես եմ» խոսքերը. «Եթե չհավատաք, որ Ես Եմ, կմեռնեք ձեր մեղքերի մեջ։ [...] Երբ կբարձրացնեք Մարդու Որդուն, այդ ժամանակ կիմանաք, որ Ես Եմ։ [...] Աբրահամից առաջ իսկ Ես Եմ» (Հվհ 8, 24.28.58)։ Քանի որ «Ես Եմ» բառերը, քերականական օրենքներին հակառակ, Պատարագամատույցում գրված են երկու մեծատառերով, անկասկած մի ա՛յլ, ավելի խորհրդավոր պատճառի հետ միասին, մի կայծ վառեցին ինձնում։ Այդ խոսքը «պայթեց» իմ հոգում։

Իմ ուսումնասիրություններից ես գիտեի, որ Հովհաննեսի Ավետարանում Հիսուսի կողմից բազմաթիվ անգամներ կրկնվում է «Ես Եմ» խոսքը («ego eimi»)։ Գիտեի, որ դա կարևոր կետ էր իր քրիստոսաբանության համար. որ այդ խոսքով Հիսուսն Իրեն էր վերագրում Անունը, որը Եսայի մարգարեի մոտ Աստված պահանջում է Իր համար. «Որպեսզի ճանաչեք ինձ և հավատաք ինձ և հասկանաք, որ Ես Եմ» (Ես 43, 10)։ Բայց իմ այդ գիտելիքը գրքային ու կենսազուրկ իմացություն էր, և հատուկ զգացմունքներ չէր առաջացնում։ Այդ օրն ամբողջովին ա՛յլ բան էր։ Զատկական շրջանում էինք և թվում էր, թե Հարուցյալն Ինքը հռչակում էր Իր աստվածային Անունը երկնքի ու երկրի առաջ։ Իր «Ես Եմ»ը լուսավորում ու լցնում էր տիեզերքը։ Ես ինձ զգում էի փո՜քր փո՜քր, ինչպես մեկը, որ պատահաբար ու մի կողմ քաշված՝ իբրև հանդիսատես ներկա է գտնվում մի անակնկալ ու արտակարգ դեպքի, կամ բնության մի զմայլելի տեսարանի։ Խոսքն ընդամենը հավատքի պարզ հուզմունքի մասին է, ոչի՛նչ ավելի, բայց այն հուզմունքներից, որոնք երբ անցնում են, սրտումդ անջնջելի հետք են թողնում։

Կարող ենք ապշել՝ ի նկատի առնելով ձեռնարկը, որն Հիսուսի Հոգին թույլ է տվել Հովհաննեսին հասցնել իր ավարտին։ Նա փարվել է թեմաներին, խորհրդապատկերներին, սպասումներին, մի խոսքով՝ այն ամեն ինչին, որ կրոնական գետնի վրա կենսունակ կար լինի՛ հրեական, թե՛ հելլենական աշխարհում, ամեն ինչ ծառայեցնելով մեկ միակ գաղափարի, կամ ավելի ճիշտը՝ մեկ միակ անձի. Հիսուս Քրիստոսը Աստծո Որդին է և աշխարհի Փրկիչը։ Սովորել է իր ժամանակվա մարդկանց լեզուն, որպեսզի այդ լեզվով աղաղակի, իր ամբողջ ուժով, միակ ճշմարտությունը, որ փրկում է, գերագույն աստիճանի Խոսքը, «Բանը»։

Աստծո կողմից հայտնված վստահությունը միայն, որն իր թիկունքի ունի Ինքնին Աստծո և Նրա Հոգու հեղինակությունն ու ուժը, կարող էր մի գրքում տարածվել այդպիսի ուժգնությամբ ու հետևողականությամբ, հազարավոր տարբեր կետերից հասնելով միշտ միևնույն եզրակացությանը. այսինքն՝ բնության ամբողջական նույնությանը Հոր և Որդու միջև. «Ես և Հայրը մեկ բան ենք» (Հվհ 10, 30)։ Ասում է «մեկ բան» (չեզոք սեռով), ուշադրություն դարձնենք, այլ ո՛չ թե՝ «մեկ անձ» (որն արական սեռով կլիներ)։

 

 

Ինչպես Քրիստոսի մարդկային բնության դեպքում, Աստվածային բնության վերաբերյալ ևս այժմ կարող ենք ցույց տալ, թե ինչպե՛ս հին դոգման, առարկայական (օբյեկտիվ) ու գոյաբանական (օնթոլոգիկ) բնույթ ունենալով, ի զորու է ընդունելու և արժևորելու արդի ենթակայական (սուբյեկտիվ) ու գործառական (ֆունկցիոնալ) տվյալները, մինչդեռ, ինչպես տեսանք, չափազանց դժվար է եղել հակառակը։ «Կա՛մ-կա՛մ»ի դիալեկտիկ տրամաբանությանը մենք հակադրում ենք «և՛-և՛»ի կաթոլիկ տրամաբանությունը։

Կան այսպես կոչված «ցածրից մեկնող» քրիստոսաբանություններ, որոնք որպես մեկնակետ վերցնում են Հիսուսին ներկայացված որպես «վախճանաբանական մարգարե և Հոր գերագույն հայտնող», կամ «մարդ, որի մեջ Աստծո գիտակցությունը հասել է գերագույն աստիճանի» (Ֆ. Շլայեռմախեռ), կամ «մարդկային անձ, որի մեջ ներկա է աստվածային բնությունը» (ո՛չ թե աստվածային անձ, որի մեջ ներկա է մարդկային բնությունը). այս քրիստոսաբանություններից ոչ մեկը չի կարողացել բարձրանալ այնքան վեր, որ կարող լինի փարվելու քրիստոնեական հավատքի ճշմարիտ խորհրդին և անաղարտ պահելու Քրիստոսի լիակատար Աստվածությունը։ Այդ անհաջողության պատճառը բացատրվում է անձամբ Հիսուսի կողմից և շատ լավ հասկացվել է Հովհաննեսի կողմից, ով գրի առել Հիսուսի այս խոսքը. «Ոչ ոք երբևէ չի բարձրացել երկինք, եթե ո՛չ նա, ով իջել է երկնքից» (Հվհ 3, 13)։ Արդարև, հնարավոր է Աստծո համար, եթե կամենում է, դառնալ մարդ, բայց մարդու համար հնարավոր չէ դառնալ Աստված։

Այս նախադրյալներով կարող ենք վերադառնալ արժևորելու դոգմայի սուբյեկտիվ ու անձնական ողջ տարողությունը. Քրիստոսն ի՛մ համար, որին առաջնահերթություն է տրվել բողոքական շարժման կողմից, Քրիստոսը ճանաչված Հոգու ներքին վկայությունից և Իր բարերար ազդեցությունից իմ կյանքում։ Սա համամիութենական շարժման լավագույն պտուղն է, պտուղը հակադրելու փոխարեն «համերաշխության բերված տարբերությունների», ինչպես ասում է Սրբազան Քահանայապետը։ Սա «հանուն խաղաղության» արված զիջողություն չէ, այլ՝ մի կարիք և մի փոխադարձ հարստացում։ Մենք բոլոր կարիքն ունենք տալու մեր հավատքին այս անձնական, ներքին տարողությունը, որպեսզի այն չվերածվի հին կամ արդի բանաձևերի մեռած կրկնություն սոսկ շուրթերով։ Այս կետում բոլորս կանչված ենք վերանայելու մեր մոտեցումները. կաթոլիկները, օրթոդոքսներն ու բողոքականները համանման կերպով։

Պողոս Առաքյալն ասում է, որ «սրտով հավատում ենք՝ ստանալու համար արդարությունը, իսկ բերանով կատարում ենք հավատքի դավանությունը՝ ստանալու համար փրկությունը» (Հռմ 10, 10)։ Սուրբ Օգոստինոսը մեկնաբանում է, ասելով. «Սրտի արմատներից է, որ վեր է բարձրանում հավատքը»⁽⁷⁾։ Կաթոլիկ, ինչպես նաև օրթոդոքս և հետագայում նաև բողոքական մտածողության մեջ, ճշմարիտ հավատքի դավանությունը, այսինքն՝ այդ գործընթացի երկրորդ պահը, շատ հաճախ այնպիսի շեշտադրումներ է ստացել, որ ստվերի մեջ է թողել գործընթացի առաջին պահը, որ տեղի է ունենում սրտի ծածուկ խորքերում։ Նիկեայի Ժողովից հետո գրված «Հավատքի մասին» աշխատությունները քննության են առնում հավատքի ուղղադավանությունը. այսօր կասեինք «բաները, որոնց հարկավոր է հավատալ» («fides quae»), և ո՛չ թե ինքնին հավատալու անձնական ակտը («fides qua»)։

Հավատքի այս առաջին ակտը, ճիշտ որովհետև կատարվում է սրտի մեջ, «եզակի» ակտ է, որ կարող է կատարվել միայն անհատի կողմից, Աստծո հետ ամբողջական միայնության մեջ։ Հովհաննեսի Ավետարանում լսում ենք, թե ինչպե՛ս է Հիսուսը շարունակ հարցնում. «Դու հավատո՞ւմ ես» (Հվհ 9, 35; 11, 26)։ Եվ ամեն անգամ այս հարցը մարդու սրտում ծնում է հավատքի աղաղակը. «Այո՛, Տե՜ր, ես հավատում եմ»։ Եկեղեցու հավատքի դավանությունն էլ սկսվում է եզակի թվով. «Ես հավատում եմ», ո՛չ թե. «Մենք հավատում ենք»։

Մենք էլ պետք է ընդունենք՝ անցնել այս պահի միջով, ենթարկվել այս քննությանը։ Եթե Հիսուսի հարցին, թե. «Դու հավատո՞ւմ ես», մարդն առանց մտածելու պատասխանում է. «Անշուշտ թե հավատում եմ», և մինչև իսկ տարօրինակ է թվում իրեն, որ նման հարց է տրվում մի հավատացյալի, մի քահանայի կամ մի եպիսկոպոսի, դա հավանաբար նշանակում է, որ տվյալ մարդը տակավին չի բացահայտել, թե իսկապես ի՛նչ է նշանակում հավատալը, երբեք չի զգացել այն մեծ գլխապտույտը, որ բանականությունն ունենում է հավատքի ակտը կատարելուց առաջ։ Քրիստոսի Աստվածությունը հավատքի ամենաբարձր գագաթն է, հավատքի Էվերեստը։ Հավատալ մի Աստծո, որ ծնվել է ախոռում և մեռել է խաչի վրա գամված։ Սա շա՜տ ավելի պահանջկոտ բան է, քան հավատալը մի հեռավոր Աստծո, որին յուրաքանչյուր ոք կարող է պատկերացնել ըստ իր ճաշակի ու քմահաճույքի։

Հարկավոր է սկսել քանդելով մեր՝ հավատացյալներիս մեջ, և մեր՝ Եկեղեցու այրերիս մեջ, կեղծ համոզմունքը, թե հավատքի հարցում մեր մոտ ամեն ինչ կարգին է, և որ, նվազագույն դեպքում, պետք է տակավին աշխատենք սիրույն վերաբերվող հարցերում։ Երևի թե լավ կլինի մի որոշ ժամանակով թողնենք ուրիշներին որևիցէ մի բան ապացուցելու ցանկությունը, և զբաղվենք հավատքի ներանձնականացմամբ, բացահայտենք հավատքի արմատները մեր սրտում։

Պետք է վերստեղծենք պայմանները՝ վերարծարծելու համար Քրիստոսի Աստվածության հանդեպ հավատքը։ Վերարթնացնենք հավատքի այն մղումը, որից ծնվեց Նիկեական դոգման։ Եկեղեցու մարմինը մեկ անգամ կատարեց այդ գերագույն ջանքը, որով բարձրացավ, հավատքի մեջ, մարդկային բոլոր համակարգերից ու բանականության բոլոր դիմադրություններից վեր։ Հավատքի մակընթացությունը մի անգամ հասավ առավելագույն մակարդակի և դրա հետքը մնաց ժայռի վրա։ Հարկավոր է, սակայն, որ կրկնենք այդ մակընթացության վերելքը, բավական չէ ժայռի վրա մնացած հետքը։ Բավական չէ Նիկեայի Հավատամքը շուրթերով կրկնելը. հարկավոր է վերանորոգել հավատքի մղումը, սլացքը, որն այն ժամանակ կատարվեց Քրիստոսի Աստվածության հանդեպ և որի նմանն այլևս չեղավ դարերի ընթացքում։

Եկեղեցու պրակտիկան (և չեմ խոսում միայն Կաթոլիկ Եկեղեցու մասին) պահանջում է, որ աստվածաբանություն ուսուցանելու մանդատը ստանալուց առաջ թեկնածուն հավատքի դավանություն կատարի։ Հավատքի այս դավանությունը, Հավատամքի արտասանությունից բացի, հաճախ ներառում էր նաև հանձնառությունը ուսուցանելու որոշ հստակ բաներ – և չուսուցանել ուրիշ նույնքան հստակ բաներ – , որոնք պատմական տվյալ դարաշրջանում յուրահատուկ կերպով դյուրագրգիռ հարցեր էին։ Հիշենք, օրինակ, հակամոդեռնիստական երդումը։

Ինձ թվում է, որ հարկավոր է հատկապես մի բան ճշտել. որ նա, ով աստվածաբանություն է ուսուցանում Ավետարանի ապագա պաշտոնյաներին, ամրապինդ կերպով հավատա Քրիստոսի Աստվածությանը։ Դա հարկավոր է ճշտել անկեղծ ու եղբայրական կշռադատությամբ, ավելի՝ քան երդումով։ Երդումներով երբեք ոչ մի արդյունք չի ստացվել։ Ունեցել ենք քահանաների մի ողջ սերունդ Ժողովից հետո (անշուշտ ո՛չ Ժողովի պատճառով), որ ճեմարանից դուրս է ելել և ձեռնադրության է ներկայացել բավական շփոթ ու աղոտ գաղափարներով, թե Ո՛վ է այն Հիսուսը, որին պետք է քարոզեին և Պատարագի միջոցով ներկա դարձնեին խորանի վրա։ Քահանայական բազմաթիվ ճգնաժամեր, համոզված եմ, իրենց մեկնակետն ունեին, և ունե՛ն, այս հարցում։

 

 

Այն, ինչն ընդգծեցինք այժմ, կարևոր հետևանքներ ունի նաև քրիստոնեական համամիութենական շարժման համար։ Իրոք, գոյություն ունեն հնարավոր երկու էկումենիզմներ. հավատքի և անհավատության. մեկը, որ միավորում է բոլոր նրանց, ովքեր հավատում են, որ Հիսուսը Աստծո Որդին է և որ Աստված Երրորդություն է՝ Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին. և մեկը, որ միավորում է բոլոր նրանց, ովքեր սահմանափակվում են ''մեկնաբանելով'' այս բաները (յուրաքանչյուրն իր ձևով և սեփական փիլիսոփայական համակարգի համաձայն)։ Դա մի էկումենիզմ է, ուր բոլորը կարող են հավատալ միևնույն բաներին, որովհետև ոչ ոք այլևս իսկապես չի հավատում ոչ մի բանի, «հավատալ» բառի ուժգին իմաստով։

Հոգիների հիմնական զատորոշումը, հավատքի ոլորտում, այն չէ, որ միմյանցից տարբերակում է կաթոլիկներին, օրթոդոքսներին և բողոքականներին, այլ այն, որ միմյանցից տարբերակում է նրանց, ովքեր հավատում են Քրիստոսին՝ Աստծո Որդուն, և նրանց, ովքեր Նրան չեն հավատում. Պողոս Առաքյալի խոսքերով ասած. «Բոլոր նրանք, որ ամենուր կանչում են Անունը մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի՝ մեր և իրենց Տիրոջ» (1Կր 1, 2), և նրանք, որ Նրա Անունը չեն կանչում։

Կա մի նոր ու անտեսանելի միություն, որ գնալով ձևավորվում և անցնում է տարբեր Եկեղեցիների միջով։ Այս անտեսանելի ու հոգևոր միությունը կենսական կարիքն ունի, իր հերթին, կշռադատության ենթարկվելու աստվածաբանության և եկեղեցական վարդապետության կողմից՝ ֆունդամենտալիզմի կամ սանձարձակ սուբյեկտիվիզմի վտանգի մեջ չընկնելու համար։ Բայց այս փորձությունը նշմարելուց և հաղթահարելուց հետո, խոսքը վերաբերվում է մի իրականության, որն այլևս չենք կարող թույլ տալ մեզ անտեսել։

Ճշմարիտ «հոգևոր էկումենիզմը» չի կայանում միայն աղոթելու մեջ՝ քրիստոնյաների միության համար, այլ՝ կիսելու Սուրբ Հոգու միևնույն փորձառությունը։ Կայանում է այն բանի մեջ, որն Օգոստինոսի կողմից անվանվում էր «Սրբերի Հասարակություն» («Societas Sanctorum»), որն երբեմն, ցավալիորեն, կարող է չհամընկնել «Խորհուրդների Հաղորդության» («Communio Sacramentorum») հետ, այսինքն՝ խորհրդական միևնույն նշանների կիսման։

Աստվածության հանդեպ հավատքը կարևոր է հատկապես քարոզչությանն ի տես։ Կան շինություններ կամ մետաղական հորինվածքներ, որ այնպես են պատրաստված, որ եթե հպվում ես մի որոշակի կետի, կամ հանում ես որոշակի քարերից մեկը, ամբողջը փլուզվում է։ Այդպիսին է քրիստոնեական հավատքի շինությունը, և իր այդ «անկյունաքարը» Քրիստոսի Աստվածությունն է։ Եթե դա դուրս է հանվում, ամեն բան կորցնում է իր հիմքը և քանդվում է, սկսած Երրորդության հանդեպ հավատքից։ Ումի՞ց է կազմված Երրորդությունը, եթե Քրիստոսն Աստված չէ։ Պատահական չէ, որ հազիվ փակագծերի մեջ է դրվում Քրիստոսի Աստվածությունը, իսկույն փակագծերի մեջ է դրվում նաև Երրորդությունը։

Սուրբ Օգոստինոսն ասում էր. «Մեծ բան չէ հավատալը, որ Հիսուսը մեռել է. սրան հավատում են նաև հեթանոսներն ու ամբարիշտները. բոլորն են հավատում այս բանին։ Բայց իսկապես մեծ բան է հավատալը, որ Նա հարություն է առել»։ Եվ եզրակացնում էր. «Քրիստոնյաների հավատքը Քրիստոսի Հարությունն է»⁽⁸⁾։ Միևնույն բանն է հարկավոր ասել Քրիստոսի մարդկության ու աստվածության մասին, որոնց համապատասխան դրսևորումներն են Նրա մահն ու հարությունը։ Բոլորը հավատում են, որ Հիսուսը մարդ էր. այն, ինչը որ զանազանում է հավատացյալներին անհավատներից, հավատալն է, որ Նա նաև Աստված է։ Քրիստոնյաների հավատքը Քրիստոսի Աստվածությունն է։

 

 

Լսեցինք, թե ի՛նչ ասվեց. «Ճանաչել Քրիստոսին՝ նշանակում է ճանաչել Նրա բարեգործությունները, որ կատարել է մեր համար»։ Ավարտենք հենց հիշելով այդ բարեգործություններից մի քանիսը, որ ընդունակ են պատասխանելու այսօրվա և բոլոր ժամանակների մարդկանց ներքին խորը կարիքներին. իմաստի կարիքը և մահվան մերժումը։

Ճիշտ չէ, որ արդի մարդը դադարել է հարցադրում կատարել գոյության իմաստի վերաբերյալ։ Մի քանի տարի առաջ մի հայտնի մտավորական գրեց. «Կրոնը մեռնելու է։ Սա մաղթանք չէ, ո՛չ էլ մարգարեություն։ Սա արդեն իսկ փաստ է, որ սպասում է իր կատարմանը։ [...] Երբ կանցնի մեր սերունդը և գուցե մեր որդիների սերունդը, ոչ ոք այլևս չի նկատի կյանքին իմաստ տալու կարիքը իբրև իսկապես հիմնական մի բան։ [...] Տեխնիկան հասցրեց կրոնին իր մայրամուտին»⁽⁹⁾։ Անշուշտ, կյանքի վերջին իմաստի շուրջ հարցադրում չի կատարում նա, ով իր առջև ա՛յլ նպատակներ է դրել։ Բայց երբ այդ ա՛յլ նպատակներն անհետանում են մեկը մյուսի ետևից, – երիտասարդություն, առողջություն, համբավ, և այլն, – շա՜տ շատերը վերադառնանում են իրենց առջև դնելու այդ հարցը։ Այդ հարցն իրենց առաջ է՛լ ավելի շատ են դնում համավարակի այս ժամանակներում, երբ, հաճախ տանը բանտարկված, տղամարդիկ և կանայք վերջապես ժամանակ ունեցան մտածելու և խորհրդածելու։

Կա մի նկար, արդի արվեստի ամենահանրահայտներից մեկը, որ տեսանելի կերպով ներկայացնում է, թե ո՛ւր է հասցնում համոզմունքը, թե կյանքն իմաստ չունի։ Կարմրավուն ֆոնի վրա, որ տագնապ ու մտատանջություն է ներշնչում, մի մարդ վազելով անցնում է կամրջի վրայով, առաջ անցնելով երկու մարդկանցից, որ թվում են ամեն ինչին անտեղյակ ու անտարբեր. հայացքն աչքերի մեջ քարացած է. ձեռքերը բերանի մոտ բերած՝ մի ճիչ է արձակում, և հասկացվում է, որ դա հուսահատության ճիչ է։ Խոսքս, բնականաբար, Էդվարդ Մյունխի «Ճիչը» նկարի մասին է։

Հիսուսն ասել է. «Ես Եմ աշխարհի լույսը։ Ով հետևում է ինձ, խավարի մեջ չի քայլի» (Հվհ 8, 12)։ Ով հավատում է Քրիստոսին, հնարավորությունն ունի դիմադրելու կյանքի անիմաստության մեծ փորձությանը, որն հաճախ հասցնում է ինքնասպանության։ Ով հավատում է Քրիստոսին, չի քայլում խավարի մեջ. գիտի, թե որտեղի՛ց է գալիս, գիտի, թե ո՛ւր է գնում և թե ի՛նչ պետք է անի միջանկյալ ժամանակվա ընթացքում։ Եվ հատկապես գիտի, որ սիրված է Ինչ Որ Մեկի կողմից և որ այդ Ինչ Որ Մեկն Իր կյանքն է զոհել՝ Իր այդ սերը փաստելու համար։

Հիսուսը նաև ասել է. «Ես Եմ հարությունն ու կյանքը։ Ով հավատում է ինձ, նույնիսկ եթե մեռնում է, կապրի» (Հվհ 11, 25)։ Եվ ավելի ուշ Ավետարանիչը գրում է քրիստոնյաներին. «Սա ձեզ գրեցի, որպեսզի իմանաք, որ ունեք հավիտենական կյանքը. դուք, որ հավատում եք Աստծո Որդու անվանը։ [...] Նա՛ է ճշմարիտ Աստվածը և կյանքը հավիտենական» (1Հվհ 5, 13.20)։ Ճիշտ որովհետև Քրիստոսը «ճշմարիտ Աստված» է, նաև «հավիտենական կյանքն» է և տալիս է հավիտենական կյանքը։ Սա անհրաժեշտորեն չի վերացնում մահվան վախը, բայց հավատացյալին տալիս է ապահովությունը, որ մեր կյանքը դրանով չի վերջանում։

Այս ամենից մաս առ մաս վերհիշում ենք, երբ Կիրակի օրը հռչակում ենք Հավատամքի երկրորդ հոդվածը, որն այժմ հրավիրում են մտովի կրկնել իմ հետ.