1. Անմատչելիի սահմանագծին

Ա Ա Ա

Հոգեմարզական պայքարը, տիեզերական ծիսակատարության միջոցով արարածների ընծայումն Աստծուն, սրանք պահանջում են մեր կամքի և շնորհի համագործակցությունը: Բայց գերագույն ճանաչողությունը, Ամենասուրբ Երրորդության ճանաչում-սերը մեզ տիրանում է միմիայն շնորհի ներգործությամբ: Մարդը դրան պատրաստվում է գոյաբանական (օնթոլոգիական) ինքնասեփականազրկմամբ, որի արդյունքում նա այդուհետև դառնում է միմիայն սպասում: Գործածելով Սիմոն Ուեյլի արտահայտությունը, որն անշուշտ մոտավոր իմաստ է արտահայտում, մարդուն հարկավոր է ապա-արարվել, մինչև որ կիջնի բույսից ու քարից էլ ներքև, հասնելու համար այն լուսավոր ու խորընթաց ջրերին, որոնց վրա փչում է Հոգին^[1]: Ջրերը մկրտության, ջրերն արարչագործության, ջրերն արցունքների: Հայնժամ գալիս է Հոգին, ինչպես եկավ Մարիամի վրա, և մարդը վերա-արարվում է «անճառելի խաղաղության և լռության մեջ»:

Արարածների հոգևոր ճանաչողությունն ունենալը մտքի կարողության սահմաններում է, բայց Ամենասուրբ Երրորդության ճանաչումը ո՛չ միայն մտքի կարողության սահմաններում չէ, այլ՝ պահանջում է Աստծո գերառատ շնորհը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հարյուրյակներ, V, 79 (PO 28/1, pp. 210-211; Frankenberg, pp. 354-355).

Արարածների մասին մտքերի հառաջընթացը տքնաջան է ու տաժանակիր: Ամենասուրբ Երրորդության հայեցողությունը անճառելի խաղաղություն և լռություն է:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հարյուրյակներ, I, 65 (PO 28/1, pp. 46-47; Frankenberg, pp. 104-105).

Անշուշտ, – արդեն տեսանք, – Աստված կարող է ճանաչվել՝ որպես մեկնակետ ունենալով ամեն իրականություն: Իսկ Նրան ճանաչել՝ դա նշանակում է վերցվել «պերիխորեզիս»ի՝ Ամենասուրբ Երրորդության սիրո շրջանառության մեջ, որը մեզ կրկին առաքում, վերադարձնում է դեպի արարածները: Այդուհանդերձ, հոգին ձգտում է միանալ Նրան ուղղակիորեն, որպեսզի «ոչինչ չկանգնի հոգու և Աստծո միջև», ինչպես ասում է այդպիսի անմիջական հանդիպման վկան՝ Սուրբ Օգոստինոսը: Աստծո ճշմարիտ ճանաչողությունն հայնժամ ներկայանում է որպես ոչ-ճանաչողություն, անգիտություն, որովհետև իրականանում է ճանաչելու և մտածելու մարդկային որևէ կարողությունից անդին, և որովհետև հաղորդություն է Ուրիշի հետ, որի այլությունը մնում է անհաղթահարելի: Մարդկային անձը, իր սեփական իմացականությանը գերազանցելով, հանդիպում է կենդանի Աստծուն, ով նույնպես, սիրուց մղված, «դուրս է գալիս» Իրենից, Իր անհասանելի անդրանցականությունից: Երկու «էք-ստազիս»ների (յափշտակությունների, սեփական անձից դուրս գալու) քրիստոսական այդ միահյուսման միջոցով անստեղծ լույսըհրդեհում է հոգին և նրան քաշում է դեպի երրորդութենական խորքերը: Ոչ-ճանաչողությունը, անգիտությունը դա ժխտողական աստվածաբանություն չէ պարզապես, այլ՝ անձի սլացքն է դեպի անձնավոր այն Աստվածը, ով սիրուց մղված ստանձնեց և հանձն առավ ծառայական վիճակը և մահը խաչի վրա: Ամբողջովին քրիստոսաբանական այս խորհուրդը հարկավոր է զգալ Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացու ապոֆատիկ սքանչելի հանրահաշվի միջոցով:

Աստված ճանաչվում է բոլոր իրողությունների մեջ, և միաժամանակ՝ բոլոր իրողություններից դուրս: Աստված ճանաչվում է ճանաչողության ձևով, և միաժամանակ՝ ոչ-ճանաչողության ձևով: [...] Նա գոյություն ունեցող բաներից ոչ մեկը չէ, և հետևաբար՝ չի կարող ճանաչվել գոյություն ունեցող բաներից ոչ մեկի միջոցով, և այդուհանդերձ՝ ամեն ինչ է ամեն ինչում: Նա ոչ մի բան է ոչ մի բանի մեջ, և այդուհանդերձ՝ ճանաչվում է ամեն ինչի միջոցով ամեն ինչի մեջ, միաժամանակ, երբ ճանաչվում է ոչ մի բանի միջոցով ոչ մի բանի մեջ:

Սխալ չէ, ուրեմն, որ Աստծո մասին խոսում և Նրան հռչակում ենք՝ որպես մեկնակետ ունենալով գոյություն ունեցող ամեն բան: [...] Բայց Աստծուն ճանաչելու ձևը, որն ամենավայելն է Նրան, դա Նրան ճանաչելն է ոչ-ճանաչողության ձևով, մի միության մեջ, որը գերազանցում է որևէ իմացականության. միտքը, նախ բոլոր արարածներից անջատվելով, ապա ինքն իրենից էլ դուրս գալով, միանում է ճառագայթներին, որոնք լույսից էլ ավելի լուսավոր են, և այդ ճառագայթների շնորհիվ փայլում է Իմաստության անչափելի խորություններում: Նվազ ճշմարիտ չէ, որ – ինչպես ասացի – այդ Իմաստությունը ճանաչվում է՝ որպես մեկնակետ ունենալով ամեն իրականություն:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, VII, 3 (PG 3, 872A-B).

Սուրբ Օգոստինոսը փորձառությունն է ունեցել արևելյան «էն-ստազիս»ի, դրա պղոտինական ձևով, և այն փոխակերպել է բացարձակ Դու-ի հետ համեմատության, ինչպես ընդգծում է իր Խոստովանությունների հռչակավոր տողում. «Բայց Դու, Տեր, ներաշխարհիս ամենախորին խորքերից էլ ավելի խորն էիր, և ավելի բարձր՝ քան իմ ամենաբարձր բարձունքը»^[2]: Աստված ավելի անդրանցական է, քան պղոտինական մտահամակարգի Մեկը, որի հետ մարդը, ըստ նրանց, ձգտում է նույնանալ, և ավելի խորն ու ներքին է, քան Ինքը, որի հետ Բացարձակին նույնացնում են արևելյան միստիցիզմները: Օստիայի ծովեզերքին տեղի ունեցած հափշտակությունը, Օգոստինոսի դարձից մի տարի հետո, տակավին պղոտինական բառապաշարով վկայում է ձգտմանը՝ դեպի անհասանելի Աստվածը, որը սակայն, տակնուվրա անող անմիջականությամբ, հանկարծակի զգալի է դառնում սրտին: Այդ Աստվածը, որին մի պահ միայն հպվում ենք «մեր սրտի մի ամբողջ զարկով», այդ պահին զգացվում և ընկալվում է որպես «ներքին բերկրանքի անդունդ» և միաժամանակ՝ որպես Ուրիշը, իմ Արարիչը, ում «առաջ» ես գտնվում եմ և ով խոսում է ինձ: Մինչ դրանից մի տարի առաջ Միլանում տեղի ունեցած սոսկ պղոտինական անցողիկ փորձառությունը, թմրանյութի ներարկման նման, վերջացել էր մի «վիթխարի խառնաշփոթությամբ», Օստիայում տեղի ունեցած հափշտակությունն իր տեղն է գրավում հավատքի մեծ համբերության մեջ, և այն արգասավորում է հույսով: Մյուս կողմից, – հարկավոր է ընդգծել սա, – մոր ներկայությունը մատնանշում է եկեղեցային հաղորդությունը:

Սակավ ժամանակ առաջ այն օրից, երբ Քո աղախինը [Մոնիկան, Օգոստինոսի մայրը] թողնելու էր այս աշխարհը, [...] պատահեց, որ նա և ես մենակ մնացինք, կռթնած այն պատուհանին, որից երևում էր պարտեզը տան, որտեղ բնակվում էինք Օստիայում կեցության ժամանակ: [...] Բազում քաղցրություն կար մեր զրույցներում: Մոռանալով անցյալը, մեր ամբողջ էությամբ ձգտելու համար դեպի այն, ինչ առջևում է, ջանում էինք հասկանալ, – լույսի մեջ այն հավիտենական ներկայի, որ Դու Ինքդ ես, Տեր, – թե ինչպիսին կարող է լինել սրբերի անմահ կյանքը. այն կյանքը, որն աչքը երբեք չի տեսել, ո՛չ էլ ականջն է երբևէ լսել, ո՛չ էլ սիրտն է երբևէ ընկալել: Մեր ամբողջ սիրտը բացում էինք խմելու ջրերը Քո երկնային աղբյուրի, կյանքի այն աղբյուրի, որ Քեզնում է, որպեսզի մեր տարողության համաձայննրանով լցվելով, կարողանայինք ինչ որ մի նախազգացումն ունենալ այն առավել բարձր կյանքի: [...]

Միշտ ավելի բոցավառ փափաքով վեր բարձրանալով, անցանք մարմնեղեն բոլոր արարածների աստիճաններն իրենց ամբողջ երկարությամբ, հասնելով մինչև ֆիզիկական երկինքը, որտեղից արևը, լուսինն ու աստղերը իրենց լույսն առաքում են երկրի վրա: Ապա բարձրացանք է՛լ ավելի վեր, ներքուստ Քո մասին մտածելով, Քո մասին խոսելով և Քո գործերով զմայլվելով: Այդպիսով հասանք մեր հոգիներին և նրանց էլ գերազանցեցինք, հասնելու համար անսպառ արգասավորության այն ոլորտին, [...] ուր կյանքը նույն ինքն Իմաստությունն է, որի միջոցով է ստեղծվել այն ամենը, որ գոյություն ունի, որ գոյություն է ունեցել և որ գոյություն է ունենալու, մինչ Ինքը ստեղծված չէ. որովհետև այսօր այնպիսին է, ինչպիսին էր և ինչպիսին լինելու է: Կամ ավելի ճիշտ է ասել՝ ինչպիսին է, որովհետև հավիտենական է: [...] Եվ մինչ խոսում էինք և բուռն կերպով փափաքում էինք հասնել այդ գերագույն Իմաստությանը և նրանից լիաբերան խմել, մի քիչ հպվեցինք նրան մեր սրտի մի ամբողջ զարկով: Ապա, հառաչանքով, երկնքում թողեցինք մեր հոգու այդ երախայրիքները, և վերադարձանք գործածությանը խոսքի, որն արտասանվում է, որը սկսվում է և վերջանում: [...]

Մենք, ուստի, ասում էինք. ով իր մեջ կլռեցնի մարմնի խռովությունները. ով իր աչքերը կփակի երկրի, ջրերի ու երկնակամարի տեսարանի դիմաց. ով կլռեցնի իր սեփական հոգին, առանց նրան թույլատրելու, որ կանգ առնի ինքն իր վրա և իր մասին մտածի. ով կմերկանա երևակայության ցնորքներից ու հիշողություններից. ով մոռացության կմատնի որևէ բարբառ, որևէ խոսք, այն ամենը՝ ինչ փոփոխական է (որովհետև, եթե ունկն դներ այս բաներին, բոլորն էլ կասեին իրեն. մենք չենք, որ ստեղծել ենք ինքներս մեզ, այլ Նա, ով մնում է հավետ). ով, ապա, այլևս չի լսի այդ արարածներին, ընդունելուց հետո նրանց կոչը՝ լսելու իրենց Արարչին. նա, ում միայն Աստված կխոսի և նա կլսի աստվածային խոսքը, որն արտասանված չէ մարմնեղեն լեզվով, ո՛չ էլ հրեշտակային ձայնով, ո՛չ էլ կայծակի որոտումով, ո՛չ էլ պատկերների ու խորհրդանշանների բարբառով, այլ՝ արտասանված է Ինքնին Նրա կողմից, ում մենք սիրում ենք արարածների մեջ. և ով կխոսեր [...] ամբողջովին հոգևոր ձևով, ինչպես ամբողջովին հոգևոր էր այն հպումը, որը քիչ առաջ տեղի էր ունեցել երկինք հափշտակված մեր մտքի և հավիտենական Իմաստության միջև. [...] եթե, ուրեմն, նման հափշտակությունը տևեր [...] և այս անխառն հայեցողությունը ներքին բերկրանքի անդունդի մեջ ներքաշեր նրան, ով այն վայելում է, այնպես, որ հավիտենական կյանքը նմանվեր այն կարճատև հափշտակությանը, որից հետո մենք շա՜տ հառաչեցինք, – մի՞թե դա չէր լինի կատարումը Ավետարանի խոսքի. «Մտե՛ք ձեր Տիրոջ ուրախության մեջ» (Մտթ 25, 21):

ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ ՀԻՊՊՈՆԱՑԻ, Խոստովանություններ, IX, 10, 23-25 (PL 32, 773-775).

Տվյալ նյութի վերաբերյալ զուտ քրիստոնեական հարցերը Սուրբ Օգոստինոսի մոտ ճշտվում են, երբ նա մեկնաբանում է 41րդ Սաղմոսը: Վերադառնում է անձնավոր Աստծո հռչակումը, իրենից անդին, ավելի անդին՝ քան Ինքը, հոգու ամենաբարձր գագաթը: Բայց ընթացքը, որ տանում է դեպի Նա, ուրվագծվում է առավել ճշգրիտ կերպով. Եկեղեցին է, որի ծեսը, ներանձնականացվելով, հոգու համար հնարավոր է դարձնում ունկնդրել (ավելի՝ քան թե տեսնել, թեև դրանց զանազանումը բավականին հարաբերական է միստիկների մոտ) երկնային ծեսի որոշ կտորներ. հոգեպարար քաղցրությունը այդ աստվածային երաժշտության, հավիտենական տոնախմբմանը այդ մասնակցության: Եվ անմիջապես, իսկույն, ընդմեջ երաժշտության – ունկնդրումից անցում է կատարվում տեսողությանը – ճառագայթարձակ փայլում է Աստծո դեմքը, դեմքը Քրիստոսի:

Սուրբ Օգոստինոսին բնորոշ ռեալիզմը, անկեղծությունը, որ դուրս է մնում ամեն տեսակի ոճավորումներից, որոնք նախընտրել է քրիստոնյա Արևելքը. լիությունը փայլակնացայտ արագությամբ տեսնելուց հետո, հոգին կրկին ընկնում է ամենօրյա ստվերների մեջ: Նա կրկին դառնում է սպասում, բայց հույսը գրավում է անհուսության տեղը:

Օգոստինյան այս ռեալիզմը, գրեթե ողբերգական ձայներանգով, դարերի ընթացքում իր դրոշմն է թողել քրիստոնյա Արևմուտքի վրա, թույլ չտալով, որ թմրի դեպի սկիզբն ուղղված վերադարձի ցանկության մեջ օրորվելով, դարձնելով նրան ճամփորդ և ուխտագնաց՝ դեպի վերջին ժամանակները, դեպի բացարձակը:

Փնտրեցի [Աստծո] գոյացությունը իմ մեջ, կարծես թե նման լիներ այն բանին, ինչ ես ինքս եմ, և չգտա:

Ես, ուստի, զգում եմ, որ իմ Աստվածը ամբողջովին անդին է, քան իմ հոգին: Հայնժամ, Նրան հպվելու համար, «խորհրդածեցի այս բաների շուրջ և հոգիս տարածեցի ինձնից ավելի վեր»: Իրոք, հոգիս ինչպե՞ս կարող է հասնել և քաղել այն, ինչն իրեն հարկավոր է փնտրել անդին, եթե չտարածվի ինքն իրենից վեր: Եթե միտքս մնա ինքն իր մեջ, կտեսնի միայն իրեն, իսկ ինքն իր մեջ չի տեսնի իր Աստծուն: [...] «Տարածեցի հոգիս ինձնից անդին» և ինձ ըմբռնելիք ուրիշ ոչինչ չի մնում, քան միայն՝ իմ Աստվածը: Արդարև, իմ Աստծո օթևանն այնտեղ է, ավելի վեր է, քան իմ հոգին: Այնտեղ է Նա բնակվում, այնտեղից է ինձ տեսնում, այնտեղից է ինձ ստեղծել, [...] այնտեղից է ինձ ոտքի կանգնեցնում և կանչում, այնտեղից է ինձ առաջնորդում և ուղեկցում դեպի նավահանգիստ:

Նա, ով ամենաբարձր երկնքում բնակվում է անտեսանելի օթևանում, նաև մի վրան ունի երկրի վրա: Նրա վրանը տակավին պանդուխտ Եկեղեցին է: Այստե՛ղ է հարկավոր փնտրել Նրան, որովհետև վրանի մեջ է գտնվում ճանապարհը, որ տանում հասցնում է Իր օթևանին: Հիրավի, երբ հոգիս տարածեցի ինձնից վեր, հասնելու համար իմ Աստծուն, ինչո՞ւ արեցի դա: «Որովհետև մտնելու եմ տապանակի վայրը», սքանչելի տապանակի, մինչև Աստծո տունը: [...] Աստծո տապանակը երկրի վրա կազմված է հավատարիմ մարդկանցից: [...]

[Դավիթ] մարգարեն մտել է վրանի մեջ և նրա միջով հասել է Աստծո տանը: Մինչ հիանում էր սրբերի տեսքով, որոնք այդ վրանի կարծես տարբեր մասերը լինեն, առաջնորդվել է դեպի Աստծո տունը, հետևելով ինչ որ մի քաղցրության, մի տեսակ ծածուկ հրապույրի. կարծես Աստծո տնից գալիս էին ինչ որ մի երաժշտական գործիքի հմայիչ հնչյունները: Քայլում էր վրանի ներսում, երբ, լսելով այդ ներքին երաժշտությունը, որի քաղցրությունն իրեն ձգում էր, սկսեց հետևել այդ հնչյուններին, որոնք լսում էր [...] և հասավ Աստծո տանը: [...] Ինչպե՞ս ես հասել այդ տան գաղտնիքին: Պատասխանում է. ընդմեջ ուրախության երգերի ու գովաբանության, ընդմեջ համերգների, որ կատարում են տոները: [...] Աստծո տան մեջ մշտնջենավոր տոն է: [...] Կատարվում է հրեշտակների դասի կողմից, իսկ Աստծո դեմքը, անքող տեսնվելով, պատճառ է մի աննկարագրելի բերկրանքի: Սկիզբ չունի տոնական այդ օրը և չունի ավարտ: Այդ հավիտենական տոնից տարածվում է մի ձայն, որը չեմ կարող նկարագրել, և որ քաղցրորեն արձագանքում է սրտի ականջներին, եթե նրան չի խառնվում մարդկային որևէ աղմուկ: Այդ տոնի ներդաշնակությունը զմայլում է ականջը նրա, ով քայլում է այս վրանի ներսում և հիանում է այն սքանչելիքներով, որոնք Աստված գործել է հավատացյալների փրկության համար. և եղջերուին ձգում է դեպի ջրերի աղբյուրները:

Բայց մենք Աստծուն տեսնում ենք հեռվից, ապականությանը դատապարտված մեր մարմինը ծանրացնում է մեր հոգին, մեր միտքը խռովվում է բազմաթիվ մտքերից: Երբեմն, փափաքի մղման ազդեցությամբ, որով մեր շուրջը փարատվում են պատկերները, կարողանում ենք լսել այդ աստվածային հնչյունները: [...] Սակայն, մեր ծանրության բեռը կրելով, շուտով կրկին ընկնում ենք մեր սովորությունների մեջ, կրկին քաշվում ենք դեպի մեր սովորական կյանքը: Եվ, ինչպես Աստծուն մերձենալով զգացել էինք ուրախություն, այնպես էլ, կրկին երկրի վրա ընկնելով, պատճառ ունենք հեծեծալու: «Ինչո՞ւ ես տխուր, հոգի իմ, և ինչո՞ւ ես խռովում ինձ»: Արդեն ճաշակել ենք մի ծածուկ քաղցրություն, արդեն կարողացել ենք, մեր հոգու գագաթով, նշմարել անփոփոխ կյանքը, շատ կարճ ժամանակով, ճիշտ է, և կարծես մի փայլատակման մեջ: Ուրեմն ինչո՞ւ ես տակավին խռովվում, ինչո՞ւ այս տրտմությունը: Քո Աստծո վերաբերյալ դու կասկածներ չունես: Քեզ չի պակասում կերպը պատասխանելու նրանց, ովքեր քեզ ասում են. «Ո՞ւր է քո Աստվածը»: Արդեն զգացել եմ Անփոփոխի համը: Ինչո՞ւ ես տակավին խռովվում: Հուսա՛ Աստծուն: Եվ հոգին պատասխանում է ծածուկ. «Ինչո՞ւ եմ խռովվում, եթե ոչ միայն այն պատճառով, որ տակավին այն օթևանում չեմ, ուր վայելում են այն քաղցրությունը, որի գիրկը տեղափոխվեցի անցողիկ կերպով: Մի՞թե այժմվանից իսկ խմում եմ այդ աղբյուրից, առանց ոչնչից վախենալու: [...] Մի՞թե այժմվանից իսկ ապահով եմ ընդդեմ իմ բոլոր ցանկասիրությունների, կարծես թե սանձված ու հաղթված լինեին: Մի՞թե սատանան, իմ թշնամին, չի հետապնդում ինձ: Եվ չե՞ս ուզում, որ խռովվեմ, երբ տակավին աքսորված եմ Աստծո տնից»: Հայնժամ [...] պատասխանում է. «Հուսա՛ Աստծուն: Քանի դեռ սպասում ես, այստեղ՝ ներքևում գտի՛ր քո Աստծուն հույսի մեջ: [...] Ինչո՞ւ հուսալ: Որովհետև ես դավանելու եմ Նրան: Ի՞նչ ես դավանելու: Որ Նա իմ Աստվածն է, իմ դեմքի փրկությունը: Ինքս ինձ չեմ կարող տալ փրկությունը: Ես ասելու եմ, դավանելու եմ դա. իմ Աստվածն է իմ դեմքի փրկությունը»:

ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ ՀԻՊՊՈՆԱՑԻ, Մեկնություն Սաղմոսաց, XLI, 8-11 (PL 36, 469-472).

Հայեցողական կյանքում կա հոգու մի մեծ ձգտում, երբ սա վերամբառնում է դեպի երկնային բարձունքները, ջանք է գործադրում գերազանցելու այն ամենը, ինչ տեսնում է ֆիզիկական աչքերով, սեղմվում է՝ ընդարձակվելու համար: Երբեմն հաղթանակում է, նվաճում է իր կուրության խավարի ընդդիմությունը, նուրբ ու ծածուկ կերպով որոշակի չափով քաղում է անսահմանափակ լույսից: Եվ սակայն, իսկույն վերադառնում է ինքն իրեն, ետ մղվելով՝ հեռանում է այդ լույսից [...] և հառաչելով կրկին մտնում է իր սեփական կուրության խավարի մեջ:

ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԾ, Քարոզներ Եզեկիել Մարգարեի մասին, II, 2, 12 (PL 76, 955A-B; SC 360, pp. 112-114).

Սբ. Գրիգոր Նյուսացին, ինքը նույնպես Գիշերվա բանաստեղծ ու երգող, խոսում է այն նուրբ մտքերի մասին, որոնք մեզ գալիս են անըմբռնելի լիությունից: Անըմբռնելի, այսինքն՝ որոնք չենք կարող բռնել, մեր տիրապետության տակ պահել: Բայց մեզ արբեցնելու համար բավական է «գիշերվա մի քանի կաթիլ»:

Շահը, որ կունենաս Ինձ ընդունած և Ինձ քո մեջ բնակեցրած լինելուդ համար, կլինի ցողը, որով ծածկված է իմ գլուխը, և գիշերվա կաթիլները, որ ծորում են իմ գանգուրագեղ խոպոպներից: [...]

Նա, ով գտնվում է անտեսանելի սրբավայրի ներսում, թող ուրախանա, եթե լիությունն իր հոգին ցողում է նուրբ ու մթին մտքերով^[3]:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Քարոզներ Երգ Երգոցի մասին, 11 (PG 44, 1004A).

Աստվածային լույսը կարծես մի նեղ բացվածքի միջով նշմարելն այդուհանդերձ նշանակում է հրաշալի կերպով ընդարձակել սեփական հոգին: Բավական է լույսի մի նշույլ, որպեսզի ամեն բան փոխակերպվի:

[Տաճարի] շեղ պատուհանների այն մասը, որտեղից լույսը ներս էր մտնում, [Եզեկիելի տեսիլքի համաձայն] մի նեղ բացվածք էր միայն, բայց ներքին մասը, որն ընդունում էր լույսը, ընդարձակ էր: Այսպես հոգիները նրանց, ովքեր նվիրվում են հայեցողությանը, տեսնում են ճշմարիտ լույսի միայն մի տկար նշույլ, և սակայն իրենց ներսում տարածվում են մեծ ընդարձակությամբ: [...] Այն, ինչը հավիտենությունից նրանք հազիվ նշմարում են իրենց հայեցողության ժամանակ, գրեթե ոչինչ է, բայց բավական է՝ ընդարձակելու նրանց ներաշխարհը, ավելացնելու նրանց եռանդն ու սերը: Ընդունելով ճշմարտության լույսը կարծես մի ճեղքի միջով, ամեն բան նրանց մեջ կարծես ընդարձակվում է:

ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԾ, Քարոզներ Եզեկիել Մարգարեի մասին, II, 5, 17 (PL 76, 995A-B; SC 360, pp. 260-262).

«Թող որ ես ճանաչեմ ինձ, և թող որ ես ճանաչեմ Քեզ», ասում է Սուրբ Օգոստինոսը^[4]. հանձինս Քրիստոսի, ենթակայի ճանաչումը բացվում է աստվածային Դու-ի ճանաչման վրա: Եվ Օգոստինոսը հոգու կարողությունների՝ հիշողության, մտքի և կամքի մեջ տեսնում է Երրորդության պատկերը: Եկեղեցու Հայրերի համաձայն, մարդու մեջ Աստծո պատկերը, որ նորոգվել է Քրիստոսի կողմից, բացվում է դեպի երրորդութենական լույսը, դեպի Արքայությունը: Երբ մարդը վստահությամբ, խոնարհությամբ և համապատասխան ճգնությամբ կատարելագործում է պատկերի մաքրման ընթացքը, այդ պատկերը հասնում է մի նմանության-մասնակցության, դառնում է ջինջ թափանցիկություն, որի ընդմիջով տեսանելի է Բնօրինակը:

«Աստծո Արքայությունը ձեր ներսում է» (Ղկս 17, 21): Այստեղ տեղեկանում ենք, որ մաքրագործված սրտով [...] մեր սեփական գեղեցկության մեջ մենք տեսնում ենքԱստվածության պատկերը: [...] Կա քեզնում Աստծուն տեսնելու կարողությունը: Նա, ով քեզ ստեղծել է, էությանդ մեջ դրել է մի անհուն ուժ: Աստված, քեզ ստեղծելով, քո մեջ պարփակել է Իր լիության պատկերը, ինչպես կնիքի հետքը դրոշմվում է մոմի վրա: Բայց ճանապարհից շեղվելով, Աստծո պատկերը ծածկվել է [...] : Դու մետաղի կտորի նման ես. հեսանաքարի տակ, ժանգն անհետանում է: Կտորը սևացած էր, բայց ահա՛ այն, կրկին ցոլացնում է արևի շքեղ փայլը, և ինքն էլ փայլում է իր հերթին: Սրա նմանությամբ, ներքին մարդը, որը մեր Վարդապետի կողմից անվանվում է սիրտ, երբ ազատվում է ժանգից, որի տակ ծածկված էր մնացել իր գեղեցկությունը, վերագտնում է իր սկզբնական պատկերը և իրագործվում է [...] : Այսպիսով մարդը, նայելով իրեն, իր մեջ կտեսնի Նրան, ում փնտրում է: Եվ ահա՛ բերկրանքը, որով առատորեն կլցվի իր մաքրագործված սիրտը. կնայի իր սեփական թափանցիկությանը և պատկերի մեջ կբացահայտի բնօրինակին: Երբ նայում ենք արևին մի հայելու մեջ, նույնիսկ առանց մեր աչքերը դեպի երկինք բարձրացնելու, տեսնում ենք արևը հայելու պայծառության մեջ, ճիշտ ինչպես եթե ուղղակիորեն արեգակին նայեինք: Դուք չեք կարող հայել լույսի էությանը: Բայց եթե վերագտնեք շնորհը պատկերի, որն ի սկզբանե դրված է ձեր մեջ, ձեր մեջ կստանաք ձեր փափաքների կատարումը: [...] Աստվածային պատկերը կփայլի մեզնում, ի Քրիստոս Հիսուս, ի Տերն մեր, որին փա՜ռք հավիտյանս հավիտենից:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Քարոզներ Երանությունների մասին, 6 (PG 44, 1269C-1272B.1277A).

Այստեղ Եկեղեցու Հայրերը միմյանցից զանազանում են, առանց միմյանցից բնավ բաժանելու, Աստծո անմատչելի էությունը և էներգիան (կամ էներգիաները), որի միջոցով էությունն իրեն դարձնում է անսպառելիորեն մասնակցելի: Զանազանություն, որն աստվածային Անձերի գոյությանը հարակից իրողություն է, և որը մի կողմից մատնանշում է Նրանց գաղտնիքը, իսկ մյուս կողմից՝ Նրանց սիրո և Նրանց կյանքի հաղորդումը: Էությունը չի նշանակում Երրորդությունից ավելի գերակա մի անդունդ, այլ՝ Երրորդության անդունդը, հաղորդության մեջ գտնվող անձնական գոյության խորքը, որն անհնարին է առարկայականացնել: «Աստծո էությունն անմատչելի է» արտահայտությունը նշանակում է, որ Աստված հայտնվում է կամովին, շնորհով, «սիրո խենթությամբ» (արտահայտությունը Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողինն է). Նա մնում է անդրանցական Իր մոտիկության մեջ, ծածուկ ո՛չ որպես խավար, որի մեջ արգելված է մուտք գործել, այլ՝ Իր լույսի ուժգնության իսկ պատճառով: Միմիայն Աստծո անմատչելիությունն է հնարավոր դարձնում դրական տարածության գոյությունը, որի մեջ զարգանում է սերը, որի մեջ նորոգվում է հաղորդությունը: Աստված Ինքն Իր մեջ գերազանցում է այլությանը առանց այն վերացնելու, և Եռանձն Մեկ Աստծո խորհուրդն է: Այն գերազանցում է նաև մեր հետ ունեցած հարաբերության մեջ, կրկին առանց այն վերացնելու, և էության ու էներգիաների տարբերակում-նույնացումն է: «Աստված ամբողջովին մասնակցվում է և մնում է ամբողջովին անմասնակցելի», ասում են Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացին և Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը: Էներգիան դա երրորդութենական սիրո տարածումն է, այն մեզ մասնակից է դարձնում Աստվածային Անձերի «պերիխորեզիս»ին:

Աստված որպես անմատչելի էություն. – վերանցականությունն է, միշտ անդին:

Աստված որպես մասնակցելի էներգիա. – մարմնացած, խաչված, դժոխք իջած Աստվածն է, որ հարություն է առնում և մեզ հարություն է տալիս, այսինքն՝ որ մեզ մասնակից է դարձնում Իր կյանքին, որպես մեկնակետ ունենալով մեզնից յուրաքանչյուրի սեփական ամենափակ դժոխքը: Աստված միշտ ասդին:

Հետևաբար, էներգիան – կամ էներգիաները – կարելի է ի նկատի առնել լրացուցիչ երկու տեսանկյուններից դիտված. մի կողմից կյանքն է, փառքը, աստվածային անթիվ Անուններն են, որ անդադար ճառագայթում են Էությունից: Ի հավիտենից Աստված ապրում և թագավորում է փառքի մեջ: Եվ Իր զորության ալիքները համակ ողողում են տիեզերքը արարչագործության առաջին պահից իսկ սկսած, հաղորդելով նրան իր թափանցիկ գեղեցկությունը, որը մասամբ ծածկվել է անկմամբ: Բայց մյուս կողմից, ասելով էներգիա, կամ էներգիաներ, մատնանշում ենք կենդանի և գործուն Աստծո գործունեությունը, գործողությունները, ներգործությունները, գործերը, որոնք ստեղծում և գոյության մեջ են պահպանում տիեզերքը, ապա՝ այն պոտենցիալ կերպով մտցնում են Հոգու տարածության մեջ, նրան ընծայում են հարության վիճակը: Բոլոր այս ներգործություններն, ուստի, ամփոփվում և բովանդակվում են հանձինս Հիսուսի, որի Անունը նշանակում է «Աստված փրկում է», «Աստված ազատում է», «Աստված բացում է մի տարածք», և որի Անձի մեջ մարդկությունը և ամբողջ արարչությունը «ճշտված», «հոգեկանացված», «կենագործված» են, քանի որ, ինչպես ասում է Պողոս Առաքյալը, «Նրա մեջ մարմնապես բնակվում է Աստվածության ամբողջ լիությունը» (Կղս 2, 9): Էներգիան, որպես աստվածային ներգործություն, ապահովում է մեր մասնակցությունն իրեն որպես աստվածային կյանք, որովհետև այն՝ ինչ Աստված պարգևում է, հենց Ինքն է: Էներգիան անանձնական արտաբխում չէ, ո՛չ էլ՝ Աստծո մի մասնիկը: Կյանքն է, որ գալիս է Հորից, Որդու միջոցով, Սուրբ Հոգու մեջ: Այն կյանքը, որ բխում է Հիսուսի ամբողջ գոյությունից, Նրա տիգախոց կողից, Նրա դատարկ գերեզմանից: Այն ուժը, որն Աստված Ինքն է, որ ամբողջովին նվիրվում է, ամբողջովին անդին մնալով հանդերձ:

Ամենայն ճշմարտությամբ կարելի է ասել, որ մաքուր սրտերը տեսնում են Աստծուն, և միաժամանակ կարելի է ասել, որ ոչ ոք երբևէ չի տեսել Աստծուն: Արդարև այն, ինչն իր էությամբ անտեսանելի է, տեսանելի է դառնում էներգիաների միջոցով, որոնք այդպիսով հայտնվում են Նրա բնության շուրջը:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Քարոզներ Երանությունների մասին, 6 (PG 44, 1269A).

Մենք հաստատում ենք, որ ճանաչում ենք Աստծուն Իր էներգիաների մեջ, բայց բնավ չենք խոստանում [ճանաչողություն] հայթայթել Նրա բուն էության մեջ: Որովհետև Նրա էությունն անմատչելի է, մինչ Իր էներգիաները հասնում են մինչև մեզ:

ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Նամակ ՄԼԴ., 1 (PG 32, 869A-B).

Միակ Աստվածությունը, ամբողջովին մեկ մնալով հանդերձ, բազմապատկվում է ուժերի մեջ, որոնք հաղորդում են գոյությունն ու կյանքը: [...] Եվ Բարության բոլոր այս առատաձեռն պարգևները [...] թույլ են տալիս – և՛ այն բաներում, որոնք վերաբերվում են մասնակցություններին, և՛ այն բաներում, որոնք վերաբերվում են մասնակիցներին – հռչակել Մասնակցվածի անմասնակցելի նկարագիրը:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, II, 5 (PG 3, 644A).

Աստված կարող է մասնակցվել, քանի որ հաղորդվում է մեզ, բայց անմասնակցելի է մնում ըստ Իր անհաղորդելի էության:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, մեջբերված է Եվթիմիոս Զիգաբենոսի «Դոգմատիկ զինանոց» երկում (PG 130, 132A).

«Մենք տեսնելու ենք Աստծուն այնպես, ինչպիսին որ Նա է» (1Հվհ 3, 2). սա նշանակում է, [...] որ մենք Հոր աստվածային բնության գեղեցկությունն ըմբռնելու ենք՝ հայելով փառքին Նրա, ով ճառագայթեց Նրանից [= Քրիստոսի]:

ԿՅՈՒՐԵՂ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Մեկնություն Հովհաննու Ավետարանի, XI, 2 (PG 74, 464B).

Աստվածային էության էներգիան ընդհանուր իրականություն է, պատկանելով հանդերձ [Երրորդության] Անձերից յուրաքանչյուրին Իրեն բնորոշ կերպով: [...] Էներգիան Հորն է, բայց Որդու միջոցով և Հոգու մեջ. Որդունն է, բայց որպես Հոր զորություն [...] , Հոգունը, քանի որ Հոգին է Հոր և Որդու:

ԿՅՈՒՐԵՂ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Զրույցներ Երրորդության մասին, VI, 618c.619a (PG 75, 1056A; SC 246, p. 104).

Էության և էներգիայի տարբերություն-նույնությունը հարկավոր է ըմբռնել դինամիկ իմաստով: Որքան ավելի է հոգին լի Աստծով, այնքան ավելի է Աստված կանչում նրան անդին: Փոխակերպում և գերազանցում, «էնստազիս» և «էքստազիս», որոնք երբեք չեն դադարում հերթափոխել միմյանց: Որքան ավելի է Աստված ճանաչվում, այնքան ավելի է բացահայտվում որպես անծանոթ: (Եվ սա միևնույն դինամիկան է, որ վերաբերվում է մարդ-մարդ հարաբերությանը): Որքան ավելի է Աստված մասնակցելի դարձնում Իրեն (սա «էներգիան» է), այնքան ավելի ենք մղվում դեպի Նա, որ մնում է անըմբռնելի (և սա «էությունն» է): Այսպիսով հոգին ընթանում է «սկիզբ առ սկիզբ», և հավիտենությունը, այստեղ արդեն, ներկայանում է իբրև լիության և ձգտումի նմանօրինակ ռիթմ: Էության և էներգիայի աստվածաբանությունն այսպիսով հանդես է գալիս որպես հաղորդության, «հարաբերության մեջ գտնվող էակի» հրաշալի մետաֆիզիկա, որը մեր դարում լուսաբանել են ռուս և հույն (հատկապես Խրիստոս Յաննարասն իր «Անձ և սեր»^[5] կոթողային աշխատությունում), բայց նաև ֆրանսիացի կրոնական փիլիսոփաները (ինչպես Գաբրիել Մարսելը, Մորիս Զյունդելը և ֆրանսիական արտահայտության լիբանանցի համեստ ու խորաթափանց Ռընե Հաբաքին):

Աստվածության անսահմանափակ իրականությունը, որն անհնարին է պարփակել, մնում է որևէ ըմբռնումից անդին: [...] Այսպիսով մեծն Դավիթը, որն իր սրտում տեղադրել էր առ Աստված վերամբառնալու գեղեցիկ աստիճանները և անդադար հառաջ էր ընթանում «զորություն առ զորություն» (հմմտ. Սղմ 84, 6-8), այսպես էր աղաղակում առ Աստված. «Դու, Բարձրյալ, հավիտյան ես» (Սղմ 91, 9): Կարծում եմ, որ դրանով ուզում էր ասել. Անվախճան ժամանակների ամբողջ հավիտենության մեջ, ով ընթանում է դեպի Քեզ, դառնում է միշտ ավելի մեծ և բարձրանում է անդադար ավելի վեր, շնորհների աճման զորությամբ միշտ հառաջադիմելով, մինչ Դու «նույնն ես, Դու մնում ես Բարձրյալն ընդմիշտ» (Սղմ 101, 13): [...]

Արդարև այն, ինչն ընկալվում է յուրաքանչյուր պահի, անշուշտ շատ ավելի մեծ է, քան այն, ինչն ընկալվել էր առաջ, բայց քանի որ այն, ինչը որ փնտրում ենք, սահմաններ չունի, եզրը այնքանի, որքանը որ բացահայտվել է, նրանց համար՝ ովքեր բարձրանում են, դառնում է մեկնակետ, բացահայտելու համար ավելի բարձր իրականություններ:

Այսպիսով նա, ով բարձրանում է, երբեք կանգ չի առնում, գնալով սկիզբ առ սկիզբ, սկզբնավորումներով, որոնք երբեք չեն վերջանում:

Նա, ով բարձրանում է, իր փափաքը չի արգելակում այն բանի վրա, որն արդեն ճանաչում է, այլ՝ ավելի մեծ փափաքով բարձրանալով է՛լ ավելի բարձրակարգ մեկի, շարունակում է դեպի անսահմանությունն ուղղված իր ընթացքը, միշտ ավելի վեր բարձրանալով:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Քարոզներ Երգ Երգոցի մասին, 8 (PG 44, 941A-C).

Երբ որ հոգին, դառնալով պարզ, միավորված, Աստծուն կատարելապես նման, գտնում է լիությունը, [...] սիրո կենդանի գործունեության զորությամբ հարում և խառնվում է այն միակին, որն իսկապես սիրելի է ու փափաքելի, փոխակերպվելով այն բանին, ինչն ինքը շարունակաբար ըմբռնում է ու բացահայտում:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Հոգին և հարությունը, IV, 1 (PG 46, 93C).

Այսպիսով, ինչպես գրում է Ժան Դանիելուն, սրբագործված հոգին դառնում է «ընդարձակման մեջ գտնվող տիեզերք»^[6]:

Աստվածային լիությանը մասնակցությունն այնպիսին է, որ նրան՝ ով հասնում է իրեն, դարձնում է ավելի մեծ, անհուն, այնպես՝ որ նա երբեք չի դադարում աճել: Քանի որ, արդարև, այս բարիքների աղբյուրը երբեք չի դադարում բխել, էությունը նրա՝ ով մասնակցում է իրեն, տեսնում է՝ թե սեփական մեծությունն ինչպես է աճում զորությամբ այն ամենի, ինչը որ հոսում է իր մեջ, այնպես՝ որ իր կարողությունն աճում է բարիքների առատության հետ միասին:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Հոգին և հարությունը, IV, 4 (PG 46, 105B-C).

^[1] S. Weil, L'ombra e la grazia, Milano 1991, pp. 44-51; Ead., Quaderni II, pp. 216, 222, 236 (quaderno VI); 263, 304 (quaderno VII).

^[2] Խոստովանություններ, III, 6, 11 (PL 32, 688).

^[3] Մթին, այսինքն՝ խորհրդավոր, ոչ-ճանաչողության նկարագիրն ունեցող:

^[4] Մենախոսություններ, II, 1, 1 (PL 32, 885).

^[5] Ch. Yannaras, Τò πρόσωπο καί ὁ ἔρως, Athinai 1987 (eng. tr.: Person and Eros, Holy Cross Orthodox Press, Brookline 2007).

^[6] J. Daniélou, Platonisme et théologie mystique. Essai sur la doctrine spirituelle de saint Grégoire de Nysse, Paris 1944, p. 314.

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։