1. Ի՞նչ է նշանակում աղոթել

Ա Ա Ա

Որևիցէ ներթափանցում դեպի գոյության խորքերը, խորհրդի որևիցէ կանխազգացում սիրո, գեղեցկության կամ մահվան դիմաց, ձգտում է աղոթքի: Այդուհանդերձ, որպեսզի ճշմարիտ աղոթք կատարվի, բառի քրիստոնեական իմաստով, հարկավոր է, որ իրականանա մի իսկապես անձնական հարաբերություն կենդանի Աստծո հետ, մի «զրույց», ասում է Եվագր Պոնտացին: Մի եզր, որն հարկավոր է հասկանալ ընդարձակ իմաստով. կարող է լինել մի լուռ ունկնդրում, մտատանջությունից ծնվող մի ճիչ, մի գովաբանություն, և կարող է լինել նաև Հոբի բողոքարկման նման: «Տրամադրվածությունը», որի կարիքն ունենք աղոթելու համար, նաև ընդմեջ ամենածանր մտահոգությունների, հիշելն է, որ Աստված գոյություն ունի և որ սիրում է մեզ, որ մենք միայնակ չենք, առանձին մնացած կորածներ չենք, անհեթեթ ու իմաստազուրկ գոյություններ չենք ոչնչի ու սոսկումի դիմաց. որ կա Ա՛յլ Մեկը, որին մեր էության խորություններով կարող ենք մերձենալ Հիսուսի հետ միասին, Նրա մեջ:

Աղոթքը մտքի մի «զրույց» («homilía») է Աստծո հետ: Փնտրիր, ուրեմն, տրամադրվածությունը, որի կարիքն ունի միտքը, որպեսզի կարողանա առանց ետ վերադառնալու մղվել դեպի իր Տերը և Նրա հետ զրուցել («synomileîn») առանց որևէ միջնորդի:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 3 (PG 79, 1168C-D; Philokalia I, p. 177).

Աղոթքը որպես նպատակ չունի քաշել Աստծուն դեպի մեզ, քանի որ, ասում է Սուրբ Օգոստինոսը, Նա մեզ ավելի ներքին ու մտերիմ է, քան մենք ինքներս մեզ^[1]: Աղոթքի նպատակն է մե՛զ մոտեցնել Աստծուն, և, երկխոսության հեռավորության մեջ, գիտակցել Նրա մոտիկությունը: «Տե՜ր, ամեն բան Քո մեջ է, և ես ինքս էլ Քո մեջ եմ: Ընդունի՜ր ինձ», ասում է Մակար ուխտավորը Դոստոևսկու «Դեռահասը» վեպում^[2]:

Թեև աստվածային սկզբունքը ներկա է գոյակներից յուրաքանչյուրի մեջ, գոյակներից յուրաքանչյուրը չէ, սակայն, որ գտնվում է Նրա մեջ: Մենք ինքներս էլ Նրա մեջ կգտնվենք, եթե Նրան դիմենք մեծապես սուրբ աղոթքներով, խաղաղված իմացականությամբ: [...] Արդարև, Նրա օթևանը դա մի վայր չէ, կարծես թե տեղափոխվել կարողանար: Եթե մենք մի նավակի վրա լինեինք, և մեզ օգնության հասնելու համար դեպի մեզ նետեին պարաններ, որոնց մյուս ծայրը ամրացված լիներ մի ժայռի, ակնհայտ է, որ չէինք քաշի ժայռը դեպի մեզ, այլ՝ կմղվեինք, մենք և մեր նավակը, դեպի ժայռը: [...] Ահա թե ինչու [...] հարկավոր է աղոթքով սկսել, ո՛չ թե դեպի մեզ քաշելու համար այդ Զորությունը, որն ամենուր է և միաժամանակ ոչ մի տեղ, այլ՝ որպեսզի ինքներս մեզ դնենք Իր ձեռքերի մեջ և մենք միանանք Իրեն:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, III, 1 (PG 3, 680B-D).

Ճշմարիտ աղոթքը միայն բերանինը չէ, այլ՝ «սրտինը», այսինքն ամբողջ էությանը: Աղոթքը դա մի աղաղակ է «ի խորոց», խորքից: Արդարև, մի համապատասխանություն գոյություն ունի սրտի խորության և երկնքի բարձրության միջև, որն, անշուշտ, չպետք է հասկանանք ֆիզիկական իմաստով: Այդպես է, որ Պասկալը կողմնորոշվեց դեպի ծածուկ Աստվածը, երբ Կոպերնիկոսի ու Գալիլեյի հայտնագործությունները ցույց տվեցին «անսահմանափակ տարածքների» դատարկությունը:

Աղոթք ասելով ես հասկանում եմ ո՛չ թե այն, որը միայն բերանի մեջ է, այլ այն, որը բխում է սրտի խորքից: Հիրավի, ինչպես հողի մեջ խորը մխրճված արմատներ ունեցող ծառերը չեն տապալվում և արմատախիլ չեն լինում փոթորիկներից, [...] նմանապես սրտի խորքից բխող աղոթքները, այդ կերպ արմատավորված, դեպի երկինք են բարձրանում ամենայն ապահովությամբ և մտքերի հարձակումներից չեն շեղվում: Սրա համար է սաղմոսն ասում. «Ի խորոց աղաղակեցի առ Քեզ, Տեր» (Սղմ 129, 1):

ՀՈՎՀԱՆ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆ, Աստծո անըմբռնելիության մասին, 5 (PG 48, 746; SC 28 bis, p. 320).

Աղոթքն իր հետ բերում է առաքինություններին, և առաքինությունների կողմից բերվում է: Մեկը կրում է մյուսին: Աղոթքն արտահայտում է երախտագիտությունը, որը մեր մեջ ծնվում է խաչված Աստծո դիմաց, ով մեզ կրկին պարգևում է կյանքը: Եվ սիրտը փափկում է, հուզվում, լցվում է (կարող ենք ասել՝ օնթոլոգիական) խանդաղատանքով:

Աղոթքը հեզության դուստրն է: [...]

Աղոթքը բերկրանքի ու երախտագիտության պտուղն է:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 14-15 (PG 79, 1169D; Philokalia I, p. 178).

Սքանչելի սահմանումով, որն այժմ ընթերցելու ենք, Եվագր Պոնտացին տալիս է մեզ աղոթքի ներսում շնորհի ու ազատության համագործակցության բանալին: Աստված պարգևում է աղոթքը նրան, ով ապստամբության ոգուն և սեփական բնության թմրածությանը հաղթելով՝ որոշում է աղոթել, ինքն իրեն հանձնառություն է դնում աղոթելու, և այդպիսով ընթացք է տալիս իր էության խորքից եկող ազդակին: Որովհետև ստեղծված է Աստծո պատկերով, իսկ պատկերը մագնիսական ուժով ձգտում է դեպի իր բնօրինակը:

Եթե ուզում ես աղոթել, դու Աստծո կարիքն ունես, որն աղոթքը տալիս է նրան, ով աղոթում է:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 59 (PG 79, 1180A; Philokalia I, p. 181).

Սբ. Մակարիոսի քարոզներից մեկն ընդլայնում է միևնույն թեման: Մարդն իր ուժերով ոչինչ չի կարող անել, այլ միայն՝ կանչել, ինչպես երեխան, որը տակավին քայլելու ընդունակ չէ, բայց լացում է և իր ձայնով կանչում է իր մորը: Միայն հավատքի միջոցով ստացված փրկությունը չէ սա ( – մանավանդ երբ մեզ ասում են, թե հավատքն էլ մեզ տրվում է. այդպիսի դեպքում ո՞րն է մարդու մասնակցությունը – ). այլ՝ փրկությունն է խոնարհ սիրո միջոցով:

Ճիշտ չէ, ինչպես պնդում են սխալից խաբված ոմանք, թե մարդն անդարմանելիորեն մեռած է և չի կարող որևէ բարի գործ կատարել: Փոքրիկ երեխան ոչնչի ընդունակ չէ. չի կարող իր ոտքերով վազել իր մոր մոտ, բայց թավալվում է գետնին, ճչում է, լալիս, կանչում է իր մորը: Եվ մայրը հուզվում է, իր ամբողջ էությունը խանդաղատանքով է լցվում, տեսնելով, որ իր երեխան իրեն փնտրում է այդքա՜ն անհամբերությամբ և այդքա՜ն հեծեծանքով: Երեխան չի կարող հասնել իր մորը, բայց նրան կանչում է առանց հոգնելու, և մայրը երեխայի մոտ է գնում սիրտը սիրուց տակնուվրա եղած, համբուրում է նրան, գրկում, սեղմում իր սրտին, կերակրում է աննկարագրելի քնքշանքով:

Աստված մեզ սիրում է, և այդ մոր նման է վարվում այն հոգու հետ, որն Իրեն փնտրում է և կանչում է Իրեն: Իր անսահման սիրո մղմամբ [...] հարում է մեր հոգուն, միանում է նրան և «նրա հետ դառնում է մեկ հոգի», ինչպես ասում է Առաքյալը (1Կր 6, 17): Հոգին միանում է Տիրոջը, իսկ Տերը, կարեկցանքով և սիրով լի, միանում է հոգուն, և հոգին մնում է Նրա շնորհի մեջ: Հայնժամ հոգին և Տերը կազմում են մեկ միակ հոգի, մեկ միակ կյանք, մեկ միակ սիրտ:

ՄԱԿԱՐԻՈՍ, Քարոզներ (Բ. ժողովածու), XLVI, 3 (PG 34, 793B-C).

Աղոթքն ու աստվածաբանությունը միմյանցից անբաժանելի են: Ճշմարիտ աստվածաբանությունը դա մտքի մատուցած պաշտամունքն է: Մաքրում, պարզում, հստակեցնում է աղոթքի դինամիզմը, բայց միմիայն աղոթքը կարող է տալ Հոգու ջերմ եռանդը: Աստվածաբանությունը լույս է, աղոթքը՝ հուր: Նրանց միությունն արտահայտում է մտքի և սրտի միությունը: Բայց միտքն է, որ պետք է «հանգչի» սրտի մեջ, և աստվածաբանությունն է, որ պետք է գերազանցվի սիրո մեջ:

Եթե աստվածաբան ես, ճշմարտապես կաղոթես. և եթե ճշմարտապես աղոթում ես, աստվածաբան ես:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 61 [60] (PG 79, 1180B; Philokalia I, p. 182).

Երբ միտքը լցվում է Աստծո հանդեպ սիրով, անջատվում է մահվան այս աշխարհից, պատկերներից, կրքերից, դատողության պատճառաբանումներից, դառնալով և լինելով միայն երախտագիտություն և բերկրանք: Որովհետև այդ ժամանակ փորձառությամբ ճանաչում է մահվան դեմ տարված հաղթանակը:

Երբ միտքդ Աստծո հանդեպ բուռն սիրով սկսում է, այսպես ասած, կամաց կամաց դուրս գալ աշխարհից և իրենից հեռացնում է բոլոր մտքերը, [...] լցվելով միաժամանակ երախտագիտությամբ ու բերկրանքով, այդ ժամանակ կարող ես քեզ մոտեցած համարել աղոթքի սահմաններին:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 62 [61] (PG 79, 1180C; Philokalia I, p. 182).

Կամաց կամաց, իր երկրորդական ձևերից անդին, աղոթքը պետք է ստեղծի մի դատարկություն, մինչ սպասում է Աստծուն: Ուշադիր, մտամփոփ, սիրալիր դատարկություն: «Դատարկություն, երբ ներքին ձգտումին ու լարվածությանը չի համապատասխանում արտաքին ոչինչ», ասում է Սիմոն Ուեյլը^[3]: Աղքատություն: Այն, ինչը որ իսպանացի միստիկների կողմից անվանվում է «nada» (ոչինչ), իսկ վանական ավելի տարածուն ավանդության մեջ կրում է «անապատ» անունը:

Եզեկիել Մարգարեի տեսիլքում հայտնված չորս «կենդանի էակները» տիեզերական, հրեշտակային ուժերի խորհրդանշաններն են: Նրանց կերպարանքն ամբողջովին ծածկված է աչքերով: Նմանապես, մարդն աղոթքի մեջ պետք է դառնա մաքուր ու անխառն ունկնդրում, պարզ ու անբիծ հայացք: Հայնժամ Քրիստոսը գալիս է բնակվելու այդ մարդու մեջ և Հոգին միանում է նրա հոգուն, որպեսզի միասին աղոթեն մի ա՛յլ աղոթքով, որն այլևս սոսկ մարդկային չէ:

Աղոթելու համար հարկավոր չեն ո՛չ շարժուձևեր, ո՛չ աղաղակներ, ո՛չ լռություն, ո՛չ ծնրադրումներ: Մեր աղոթքը, միաժամանակ հանդարտ ու եռանդուն, պետք է Աստծո սպասում լինի, մինչև որ Աստված կգա և նրանից ներս կթափանցի նրա բոլոր մուտքերի, նրա բոլոր ճանապարհների, նրա բոլոր զգայարանների միջով:

Վերջ տանք հառաչանքներին ու լացակումած հեծեծանքներին: Աղոթքի մեջ չփնտրենք ուրիշ ոչինչ, քան միայն Աստծո գալուստը:

Երբ աշխատում ենք, մի՞թե գործի չենք դնում մեր ամբողջ մարմինը: Աշխատանքի կատարմանը մի՞թե չեն համագործակցում մեր բոլոր անդամները: Թող մեր հոգին նույնպես ամբողջովին նվիրվի իր աղոթքին և Տիրոջ սիրույն. թող որ բնավ թույլ չտա, որ մտքերը քաշքշեն իրեն այս ու այն կողմ. թող դառնա, ուզում եմ ասել, Քրիստոսի լիուլի սպասում:

Հայնժամ Քրիստոսը կլուսավորի նրան, կսովորեցնի նրան իրական աղոթքը, կպարգևի նրան [...] երկրպագությունը «հոգով և ճշմարտությամբ» (Հվհ 4, 24): [...]

Տերն իջնում է եռանդուն հոգու վրա, նրան դարձնում է փառքի Իր գահը, բազմում է նրանում և նրա մեջ է հաստատում Իր օթևանը: Եզեկիել Մարգարեն խոսում է չորս Կենդանի Էակների մասին, որոնք լծված էին Տիրոջ կառքին: Նա ասում է, որ անթիվ ու անհամար աչքեր ունեին: Նմանապես, Աստծուն փնտրող հոգին – բայց այս ի՞նչ եմ ասում – Աստծուց փնտրված հոգին այլևս պարզ ու անբիծ հայացք է դառնում:

ՄԱԿԱՐԻՈՍ, Քարոզներ (Բ. ժողովածու), XXXIII, 1-2 (PG 34, 741C-D).

Ուստի, հասնելու համար աղոթքի այս հանգրվանին, հարկավոր է հեռացնել բոլոր մտքերն ու բոլոր հնարքները ( – արդարև, չենք կարող խաբել Աստծուն, գերակշռող դիրք գրավել Նրա նկատմամբ – ): Միտքը պետք է ամփոփվի, իսկ խոսքը՝ դադարի:

Աղոթքի ժամանակ հեռացրու քեզնից այն ամենը, որ քեզ նեղություն է տալիս, [...] անգիտության և սրտի պարզության մեջ եղիր, բայց միաժամանակ՝ խոհուն պատանի եղիր: [...] Հեռացրու քեզնից հնարքներն ու մտքերը, և վարվիր իբրև մի մանուկ, որին մայրը հեռացրել է վատ սովորություններից:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Խրատական ճառեր (Frankenberg, pp. 560-561).

Թող որ լեզուդ ոչ մի խոսք չարտասանի, երբ պատրաստվում ես աղոթքի:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Երեք հոդված աղոթքի մասին (ասորերեն պահպանված պատառիկ)^[4].

Սբ. Հովհաննես Կասսիանոսը հանձնարարում է երկխոսել Աստծո հետ, լռությամբ, հանդարտությամբ, վստահասիրտ մոտեցմամբ, երբ մարդը «փակում է իր սենյակի դուռը», Հիսուսի պատվիրանի համաձայն (Մտթ 6, 6), այսինքն՝ իր ներանձնական խցի, իր սիրտ-մտքի դուռը, գործածելով հաճախակի, բայց կարճառոտ աղոթքներ, որպեսզի պահպանվի դրանց ուժգնությունը, որով հնարավոր է դառնում խուսափել մտքի «ցրվածությունից»:

Հատուկ հոգատարությամբ պետք է հետևենք Ավետարանի խոսքին, երբ պատվիրում է մեր Հորն աղոթելու համար մտնել մեր սենյակը և փակել դուռը:

Ահա՛ թե ինչպես է հարկավոր դա անել:

Աղոթում ենք մեր սենյակում, երբ մեր սիրտն ամբողջովին ազատում ենք մտքերի ու մտահոգությունների խռովալի ժխորից, և մի տեսակ ծածուկ ու քաղցրագույն մտերմության երկխոսությամբ՝ Տիրոջը հայտնում ենք մեր փափաքները:

Աղոթում ենք փակ դռնով, երբ առանց մեր շրթունքները բացելու դիմում ենք Նրան, ով ո՛չ թե ուշադրություն է դարձնում խոսքերին, այլ՝ նայում է սրտին:

Աղոթում ենք ծածուկ, երբ Աստծո հետ խոսում ենք միմիայն սրտով և հոգու ամփոփմամբ, և միայն Նրան ենք հայտնում մեր հոգեվիճակները: [...] Սա՛ է պատճառը այն խորը լռության, որը պատշաճ է պահպանել աղոթքի ժամանակ: [...]

Ուստի մեր աղոթքները պետք է լինեն հաճախակի, բայց կարճառոտ [...] : Սա՛ է ճշմարիտ զոհընծայումը. «Զոհը, որ Աստված ուզում է, զղջացած սիրտն է» (Սղմ 50, 19):

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, IX, 35, 1-36, 1 (PL 49, 816A-818A; SC 54, pp. 71-72).

Այսպես է գալիս Հոգին, որ մեր մեջ աղոթում է «անմռունչ հեծությամբ», ինչպես ասում է Պողոս Առաքյալը (Հռմ 8, 26): Ներանձնական արցունքներ, լռության կարիք:

Երբ Սուրբ Հոգին ներգործում է հոգու մեջ, սա սաղմոսում է ու աղոթում, լիակատար ինքնահանձնումով ու քաղցրությամբ, սրտի գաղտնարանում: Այս հոգեվիճակն ընկերակցվում է ներանձնական արցունքներով, ապա՝ մի տեսակ լիությամբ, որը ծարավի է լռության:

ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 73 (SC 5 ter, p. 132).

Յուրաքանչյուր աղոթք – գիտակցորեն կամ անգիտակցորեն – մասնակցում է մարմնացած Բանի աղոթքին, Հոր հետ Նրա հարաբերությանը, Նրա «զոհի վիճակին», ինչպես ասում է Սբ. Կյուրեղ Աղեքսանդրացին^[5]: Այս պատճառով է, որ մենք միշտ աղոթում ենք «որպես Եկեղեցի», Հրեշտակների ու Սրբերի հետ հաղորդության մեջ:

Ով աղոթում է, մասնակցում է Աստծո Բանի աղոթքին. Նա նաև նրանց մեջ է, ովքեր անգիտանում են Իրեն, և ոչ ոքի աղոթքից բացակա չէ: Նա աղոթում է Հորը հավատացյալի հետ միությամբ, որի միջնորդն է: Արդարև, Աստծո Որդին մեր ընծաների Մեծն Քահանայապետն է, և մեր Դատապաշտպանն է Հոր մոտ: Աղոթում է նրանց համար, ովքեր աղոթում են, և աղերսում է նրանց համար, ովքեր աղերսում են: [...]

Մեծն Քահանայապետը միակը չէ, որ միանում է նրանց, ովքեր աղոթում են ճշմարտապես: Կան նաև հրեշտակները, որոնց վերաբերյալ Աստվածաշունչը հաստատում է, որ «երկնքում ուրախանում են յուրաքանչյուր մեղավորի համար, որ զղջում է, ավելի՝ քան իննսունիննը արդարների համար, որոնք ապաշխարության կարիք չունեն» (Ղկս 15, 7): Նույնը հարկավոր է ասել սրբերի հոգիների մասին, որոնք արդեն ննջել են: [...] Աստվածային խոսքի համաձայն, բոլորից ամենակարևոր առաքինությունը դա մերձավորի հանդեպ սերն է: Հարկավոր է ընդունել, որ սրբերը, որոնք արդեն մահացել են, այդ առաքինությունը առավել քան երբեք գործադրում են ի նպաստ նրանց, ովքեր պայքարում են այս կյանքում, շա՜տ ավելի՝ քան կարող է անել ինչ որ մեկը, որ շտապում է օգնելու ամենատկարներին, մինչ տակավին ենթակա է մարդկային տկարությանը: Արդարև, «անդամներից մեկը տառապո՞ւմ է: Բոլոր անդամները տառապում են նրա հետ միասին: Անդամներից մեկը փառավորվո՞ւմ է: Բոլոր անդամները մասնակցում են նրա փառքին» (1Կր 12, 26): Ահա՛ թե ինչպես են վարվում նրանք, ովքեր սիրում են իրենց եղբայրներին:

Բայց Առաքյալի խոսքը կարելի է կիրառել նաև այն սիրո վերաբերյալ, որը գործադրվում է ներկա կյանքից անդին. «Հոգատարությունը բոլոր եկեղեցիների հանդեպ: Ով տկար է, մի՞թե ես էլ տկար չեմ նրա հետ: Ով ընկնում է, մի՞թե ինձ էլ չի լափում կրակը» (2Կր 11, 28-29): Մի՞թե Քրիստոսն Ինքն էլ չի հայտարարում, որ Ինքը հիվանդ է հանձինս յուրաքանչյուր հիվանդի, որ Ինքը նրանց հետ է, ովքեր ո՛չ հագուստ ունեն, ո՛չ էլ տուն, որ Ինքն էլ քաղցից ու ծարավից տոչորվում է բոլոր մարդկանց հետ միասին: Ով կարդացել է Ավետարանը, մի՞թե կարող է անգիտանալ, որ Քրիստոսն Իրենն է դարձնում մարդկանց բոլոր չարչարանքները:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Աղոթքի մասին, X, 2-XI, 1-2 (PG 11, 445C-449B).

^[1] Խոստովանություններ, III, 6, 11 (PL 32, 688).

^[2] F. M. Dostoevskij, L'adolescente II, Milano 1981, p. 485.

^[3] S. Weil, ''Sulla nozione di vuoto'', in Ead., Quaderni IV, Milano 1993, p. 415 (appendice B).

^[4] I. Hausherr, Evagrii Pontici tria capita de Oratione, in De doctrina spirituali christianorum orientalium. Quaestiones et scripta I, Pontificium institutum orientalium studiorum, Roma 1933, p. 9 [150].

^[5] Միևնույն գաղափարը հանդիպում է նաև Սբ. Աթանաս Աղեքսանդրացու մոտ, «Հոգով և Ճշմարտությամբ երկրպագության ու պաշտամունքի մասին», 1; 9; 12; 15-17 (PG 68, 197B-D.592C-593A.620D-621A.824A-825A.985B-D.1025B.1113C-1116B); Նույն, «Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնություն», 4, 4 (PG 73, 625C-D); D. Stăniloae, Teologia dogmatică ortodoxă pentru Institutele teologice, I, pp. 189, 192-193, 265 (eng. tr.: The Experience of God. Orthodox Dogmatic Theology, I. Revelation and Knowledge of the Triune God, Holy Cross Orthodox Press, Brookline 1994, pp. 163, 166, 196, 229).

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։