3. Մի պարադոքսային բարոյականություն

Ա Ա Ա

Նրանք, ովքեր խոնարհաբար ընտրում են այն, ինչն աշխարհի համար խենթություն է, պարզորեն տեսնում են Աստծո իսկ իմաստությունը: [...] Ուրիշ ի՞նչ կա այս աշխարհում ավելի խենթ, [...] քան սեփական ունեցվածքները գողերի ձեռքերում թողնելը, քան ստացած վիրավորանքներին ոչ մի վիրավորանքով չպատասխանելը: [...] Այս իմաստուն անմտության զորությամբ տեսնում ենք, անցողիկ կերպով, Աստծո իմաստությունը, անշուշտ ո՛չ իր ամբողջությամբ, բայց արդեն իսկ հայեցողության լույսի մեջ:

ԳՐԻԳՈՐ ՄԵԾ, Հոբի գրքի բարոյական մեկնություն, XXVII, 46, 79 (PL 76, 444C-446A).

Օրինապահական էթիկայից անդին (անշուշտ ո՛չ ասդին, գոնե այնքանով, որքանով դա վերաբերվում է անձամբ իրեն), կամաց կամաց խորացնելով իր հավատքը, քրիստոնյան կանչված է կերտելու մի պարադոքսային բարոյականություն, որը ստեղծագործ սիրո բարոյականությունն է: Այդ բարոյականությունը բարու և արդարության սոցիալական հասկացողություններից ավելի բարձր է դասում մարդկային անձը, վերջինիս խորհրդի և ճակատագրի հետ միասին: Ինչպես Հիսուսն Ինքը վարվեց պոռնկացած կնոջ դիմաց, քարկոծելու պատրաստ ամբոխին հիշեցնելով Աստծուց իրենց իսկ բաժանման և հոգևոր պոռնկության իրենց իսկ վիճակը. «Ձեզնից ով որ անմեղ է, նա՛ թող նետի առաջին քարը»: Իսկ կնոջը. «Ես էլ քեզ չեմ դատում: Գնա՛ և այլևս մի՛ մեղանչիր» (Հվհ 8, 1-11):

Նրա համար, ով որոշել է ընթանալ հոգևոր կյանքի ճանապարհով, ավելի կարևոր ոչինչ չկա, քան դատելուց հրաժարվելու ավետարանական պատվիրանը: Ագահությունն ու գոռոզությունը սկսնակների մոլություններն են, կամ նրանցը, ովքեր նոր նոր սկսել են հառաջադիմել: Բայց ամենահառաջադիմյալների պարագային, հոգևոր կյանքում ձախողման և անկման պատճառը կայանում է ուրիշներին դատելու մեջ. այդպիսի դեպքում, նրանց ճգնողական բոլոր գործերն արժեզրկվում և իրենց վավերականությունը կորցնում են հոգևոր փարիսեցիության պատճառով, սույն եզրի Ավետարանում ունեցած իմաստով:

Ճգնողական գործերն իմաստազուրկ են ու անարժեք, եթե չեն օգնում խորացնելու խոնարհությունը:

Խոնարհությունը հասկացված որպես անշահախնդիր սիրո կարողություն:

Սրա համար է, որ հոգեկիր Հայրերի համաձայն՝ առաքինությունն ամբողջովին բովանդակված է դատելուց հրաժարվելու մեջ:

Սկսնակների անկման պատճառը, գրեթե միշտ, ագահությունն է:

Նրանց մոտ, ովքեր սկսել են արդեն հառաջադիմել, [անկումները] բխում են նաև սեփական անձը չափազանց գնահատելուց: [...]

Նրանց մոտ, ովքեր մոտեցել են կատարելությանը, [ձախողման] միակ պատճառը մերձավորին դատելն է:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, XV, 16 (PG 88, 881A; ed. Astir, p. 87).

Աբբա Թեոդորոս Ֆերմացին ասաց. «Այսքա՜ն մեծ ուրիշ առաքինություն գոյություն չունի, որքան չարհամարհելը»:

ԱԲԲԱ ԹԵՈԴՈՐՈՍ ՖԵՐՄԱՑԻ, Ապոֆտեգմաներ, 13 (PG 65, 189D).

Մարդու հիմնական փորձության սքանչելի օրինակը տրված է Ծննդոց գրքում, երկխոսության մեջ, որ տեղի է ունենում Աստծո և մարդկային առաջին զույգի միջև, նրանց անկումից անմիջապես հետո: «Մարդն ասաց. “Կինը, որին դու դրեցիր իմ կողքին, նա տվեց ինձ ծառից, և ես կերա”: [...] Կինն ասաց. “Օձը խաբեց ինձ, և ես կերա”» (Ծնդ 3, 12-13): Օձինն է հանցանքը, կնոջն է հանցանքը, Աստծունն է հանցանքը, որ «կնոջը դրել է իմ կողքին»:

Արդարացնել ինքներս մեզ, դատապարտելով ուրիշներին. սա մեր մշտական հակումն է, և՛ անձնական կյանքում, և՛ ընտանիքում, և՛ հասարակական ոլորտում: Ճշմարիտ ազնվականությունը, ճշմարիտ հասունությունը, մինչդեռ, սեփական պատասխանատվությունները ստանձնելն է: Ճշմարիտ խոնարհությունը և ճշմարիտ սերը – հոգևոր հարթության վրա – կայանում են համոզվածության մեջ, որ մենք ինքներս ենք հանցավոր «ամեն ինչի և ամենքի համար»:

Աբբա Հովհաննեսն ասում էր. «Մեր ուսերից թոթափել ենք մի թեթև բեռ, – ինքներս մեզ դատապարտելը, – բայց ընտրել ենք կրելու մի շա՜տ ավելի ծանր բեռ, – արդարացնելն ինքներս մեզ և ուրիշներին դատապարտելը»:

ԱԲԲԱ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՐՃԱՀԱՍԱԿ, Ապոֆտեգմաներ, 21 (PG 65, 212D).

Ինչպե՞ս է հնարավոր դատել՝ առանց փակելու, «սառեցնելու» մարդուն իր անցյալի գործերի մեջ, առանց գամելու նրան իր կյանքի մի պահին: Սրտի փոխակերպումը միշտ էլ հնարավոր է, մինչև իսկ «ասպանդակի և գետնի միջև», – այսինքն՝ ձիուց մահացու անկման դեպքում, այդ մի քանի ակնթարթ ժամանակահատվածում, – մեջբերելու համար անգլիական այդ ասույթը, որ բավականին սիրելի էր Գրահամ Գրինին: Դատավորներն անշուշտ պետք է դատեն որոշակի արարքներն ու գործերը, պահպանելու համար հասարակական կարգը, կամ գեթ նվազեցնելու համար անկարգությունը: Բայց Ավետարանը սահմանափակում է նրանց իշխանությունը, նրանց օգնում է հավասարակշռություն գտնելու հասարակաց բարիքի և անձնական ճակատագրի խորհրդի միջև: Ի մասնավորի, եթե քրիստոնյաները պետք է մերժեն մահապատիժը, դա չպետք է անեն կռապաշտական սրբացմամբ նվիրականացնելու համար կենսաբանական կյանքը, այլ՝ սխալված անձին ժամանակ տալու համար, որպեսզի նա ունենա զղջալու հնարավորությունը:

Հիշիր սա, և այլևս չես դատի. Հուդան առաքյալներից մեկն էր, իսկ [Հիսուսի աջ կողմում խաչված] ավազակը՝ մարդասպան: Ինչպիսի՜ փոփոխություն մի ակնթարթում:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, X, 4 (PG 88, 845D; ed. Astir, p. 76).

Սիրտը պետք է մաքրագործվի, որպեսզի կարողանա տեսնել Աստծուն: «Երանի՜ սրտով մաքուրներին, որովհետև նրանք տեսնելու են Աստծուն» (Մտթ 5, 8): Այդ մաքրագործման չափանիշը ջինջ ու սիրալիր հայացքն է, որն ընդունակ է մարդկային յուրաքանչյուր էակի մեջ բացահայտելու Աստծուց կանչված անձը, որի համար Նա, ինչպես ասում է Պասկալը, Խաչի վրա հեղեց Իր արյան յուրաքանչյուր կաթիլը^[1]: Հայնժամ չքանում են մաքուրի ու անմաքուրի, մինչև իսկ բարու և չարի մարդկային դատանիշները. մարդկային յուրաքանչյուր անձ հիմնովին բարի է, որովհետև Աստծո արարածն է, Աստծո պատկերն է, Աստծո փափաքն է, իսկ փաստը, որ այդ փափաքը տվյալ անձի մեջ բռնի կերպով շեղվել է իր ճանապարհից, և՛ս մեկ փաստարկ է, որ այն գոյություն ունի: Փորձառությունը հաճախ ցույց է տալիս, որ մեծագույն մեղավորներն են նրանք, ովքեր լավագույնս են «թրջվում ու փափկում» շնորհի հետ շփման մեջ մտնելու դեպքում, ասում էր Պեգին^[2], և Եկեղեցին ամբողջովին յուրահատուկ մեծարանքով է պատվում զղջացած ավազակին ու պոռնիկին, կամ նաև, բազմաթիվ օրինակների միջից պարզապես մեկին հիշելու համար, Սրբուհի Մարիամ Եգիպտացուն, իրմարմինը ֆանատիկորեն պաշտող այդ կնոջը, որը սակայն մի ակնթարթում թողեց ամեն բան և հետևեց անապատ քաշվելու ներքին ձայնին: Մենք բոլորս էլ նրանք ենք, ովքեր խաչում ու սպանում են Քրիստոսին, ովքեր ամեն օր սպանում են սերը: Բայց Քրիստոսը սիրում է մեզ, և, մեր կողմից սպանվելով հանդերձ, մեզ պարգևում է հարությունը:

Հարց. – Իսկ ե՞րբ մարդը կարող է իմանալ, որ իր սիրտը հասել է մաքրությանը:

Պատասխան. – Երբ նկատում է, որ բոլոր մարդիկ բարի են, և մարդկային ոչ մի էակ նրան անմաքուր ու արատավոր չի թվում, այդ ժամանակ ճշմարտապես մաքուր է իր սրտում:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 85 (ed. Spanos, pp. 340-341).

Այսպիսով, մարդկային էակները հավասար են միմյանց, ո՛չ թե մի հավասարությամբ, որն հարկավոր է չափել վերապահումներով, այլ՝ որովհետև յուրաքանչյուր ոք, Բացարձակի պատկերը լինելով, բացարձակ է: Հավասար արժանապատվություն գոյությունների, որոնք բոլորն էլ ձգտում են միևնույն նպատակակետին. անսահմանությանը:

Հիսուսը, տաբուներն ու արգելքները խզելով, սեղան էր նստում մաքսավորների ու պոռնիկների հետ, որպեսզի նրանց լավագույնս արտահայտեր Իր սերը: Սիրել նրան, ով մյուսների կողմից արհամարհված է, նշանակում է հայտնել նրան, թե նա որքա՜ն սիրված է Աստծո կողմից, և թե ինչպե՛ս նա ավելի թանկարժեք է, քան աշխարհն ամբողջ: Նշանակում է, թերևս, թույլ չտալ, որ նա ատի ինքն իրեն:

Այս տեսիլքով էին ոգեշնչված Արևմտյան Եկեղեցու միստիկ մեծ սրբուհիները, որոնք իրենց սիրով պատում ու պաշտպանում էին մեծամեծ ոճրագործների և հուսաբեկ անձանց. Հիսուս Մանկան Սրբուհի Թերեզան, օրինակի համար, իր հոգևոր կյանքը սկսում է – երբ ինքը դեռ քսան տարեկանը չբոլորած աղջնակ էր – սիրասուն մոր նման աղոթելով մի մարդասպանի համար, և այն ավարտում է՝ կամովին բազմելով «մեղավորների սեղանին», կրելով ժամանակակից նիհիլիզմի, «անգոյության գիշերվա» ահավոր փորձառությունը^[3]. կամ Սրբուհի Կատարինե Սիենացին, որը քաղաքական պատճառներով մահվան դատապարտված Նիկոլո Դի Թոլդոյին հոգեպես թիկունք է կանգնում հնարավոր բոլոր միջոցներով. բանտում նրա գտնված ժամանակ այցելում է նրան, զրուցում, մխիթարում, քաջալերում, ապա նաև ներկա է գտնվում մահապատժի իրականացմանը, կառափնարանի վրա մինչև վերջին պահը կանգնելով նրա կողքին. «Հայնժամ տեսնվում էր Աստված-և-Մարդ, ինչպես տեսնվում է արևի պայծառությունը: Եվ [Հիսուսի կողը] բացված էր, և ընդունում էր [Նիկոլոյի] արյունը: Նրա արյան մեջ սրբազան փափաքի մի հուր կար, որը շնորհով տրվել և թաքնվել էր իր հոգու խորքում»^[4]:

Նույն ոգեշնչումն ուներ ռուսական ամենաբարձր (և նաև ժողովրդական) հոգեկանությունը, որի լավագույն արտահայտություններից ոմանք գտնվում են Դոստոևսկու աշխատություններում. Սոնիայի հայացքը Ռասկոլնիկովի հանդեպ, «սիբիրյան միսիոների» առաքելությունը դատապարտյալների ու աքսորյալների մեջ, հարգանքը, որ ժողովուրդը ցուցաբերում էր հանցագործների նկատմամբ, և այլն:

Երբ տալիս ես, տուր առատաձեռնորեն, ուրախությամբ լուսավորված դեմքով: Եվ տուր ավելի, քան որքան քեզնից խնդրել են: [...] Տարբերություն մի՛ դիր հարուստի և աղքատի միջև: Մի՛ փորձիր տեղեկանալ, թե ո՛վ է արժանի, իսկ ո՛վ՝ անարժան: Թող որ բոլոր մարդիկ հավասար լինեն քո առաջ, այդպիսով կկարողանաս դեպի բարին ձգել նաև անարժաններին: [...] Տերն ուտում էր մաքսավորների ու պոռնիկների սեղանից: Իրենից չէր հեռացնում անարժաններին, որպեսզի կարողանար դեպի Իրեն ձգել բոլորին: [...] Համարիր, հետևաբար, որ մարդկային բոլոր էակները, նույնիսկ եթե անհավատներ են կամ մարդասպաններ, հավասար են բարու և պատվի մեջ, և որ նրանցից յուրաքանչյուրը քո եղբայրն է ըստ բնության, նույնիսկ եթե, առանց իմանալու, մոլորվել և հեռացել է ճշմարտությունից:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 23 (ed. Spanos, p. 99).

Հոգևոր մարդը թաքցնում է ուրիշների հանցանքները, այնպես՝ ինչպես Աստված պաշտպանում է աշխարհը, ինչպես Քրիստոսը լվանում է մեր մեղքը Իր արյամբ, ինչպես Աստվածամայրը մարդկանց վրա տարածում է իր արցունքների քողը:

Աբբա Մակարի մասին ասում էին, որ – ինչպես գրված է [Աստվածաշնչում] – դարձել էր աստված երկրի վրա, որովհետև ինչպես Աստված պաշտպանում է աշխարհը, այդպես էլ Աբբա Մակարն էր թաքցնում հանցանքները, որ տեսնում էր, կարծես չէր տեսնում, և հանցանքները, որոնք լսում էր, կարծես չէր լսում:

ԱԲԲԱ ՄԱԿԱՐ ԵԳԻՊՏԱՑԻ, Ապոֆտեգմաներ, 32 (PG 65, 273D).

Նա, ով դատում է ինքն իրեն, – և այդպիսով բացահայտում է Խաչը որպես «դատաստան դատաստանի դեմ», – ինչպե՞ս կարող է հանդգնել դատելու ուրիշներին: Միակ բանը, որ նա կկարողանա անել, սա է. միանալ դատապարտված, կղզիացված, խտրականության զոհ դարձած մեղավորին, ինչպես Քրիստոսը եկավ փնտրելու մոլորված մարդուն, նրա համար իջնելով մինչև դժոխք:

Պատահեց, որ Սկիտեի եղբայրներից մեկը մի հանցանք գործեց: Տարեցները հավաքվեցին և Աբբա Մովսեսին էլ խնդրեցին միանալ իրենց:

Նա, սակայն, մերժեց միանալ հավաքին: Քահանան նրա մոտ մարդ ուղարկեց, ասելով. «Ե՛կ, եղբայրների հասարակությունը քեզ է սպասում»: Հայնժամ նա ոտքի կանգնեց և ճանապարհ ընկավ, իր հետ վերցնելով մի հին, ծակծկված կողով: Այդ կողովը ավազով լցրեց և քարշ էր տալիս իր ետևից:

Տարեցները նրան ընդառաջ ելան և հարցրեցին. «Հայր, ի՞նչ է սա նշանակում»: Ծերունին պատասխանեց. «Իմ մեղքերն են, որ ծորում են իմ ետևից և ես դրանք չեմ տեսնում. բայց ահա այսօր եկել եմ դատելու ուրիշի մեղքերը»:

Սա լսելով, ոչինչ չասացին եղբորը և ներեցին նրան:

ԱԲԲԱ ՄՈՎՍԵՍ, Ապոֆտեգմաներ, 2 (PG 65, 281D-284A).

Եղբայրներից մեկը, որ մեղանչել էր, քահանայի կողմից դուրս վռնդվեց եկեղեցուց: Հայնժամ Աբբա Բեսարիոնը ոտքի կանգնեց և այդ եղբոր հետ գնաց, ասելով. «Ես էլ մի մեղավոր եմ»:

ԱԲԲԱ ԲԵՍԱՐԻՈՆ, Ապոֆտեգմաներ, 7 (PG 65, 141B-C).

Եվ ահա երկու պատմություն գողերի մասին: Պատմություններ, որ համեմված են Անապատի Հայրերին բնորոշ «հումորով»: Բռնությունից հրաժարվելն այստեղ չի արտահայտում սոսկ արմատական ինքնանջատում (ինչպես հասկացել էր Գանդին). քրիստոնյայի համար դա նաև գործուն, պարադոքսային սեր է, որն արմատապես փոխում է հանցավորին, նրանում վերարթնացնում է անձը, նրան ուշադիր է դարձնում սեփական ճշմարիտ ճակատագրին:

Աբբա Անաստասը ամբողջ Հին ու Նոր Կտակարաններն ընդօրինակել էր մի շա՜տ գեղեցիկ մագաղաթի վրա, որը տասնութ ոսկե դրամ արժեր: Մի օր եղբայրներից մեկը նրան այցելության եկավ և, գիրքը տեսնելով, գողացավ ու տարավ: Նույն այդ օրը, երբ Աբբա Անաստասը ուզում էր կարդալ, նկատեց, որ գիրքն անհետացել էր, և հասկացավ, որ եղբայրն էր այն վերցրել: Բայց ոչ ոքի չուղարկեց նրան հարցնելու, վախենալով, որ գողության վրա կավելացներ նաև սուտը:

Արդ, այդ եղբայրը մոտակա քաղաքը գնաց, որպեսզի վաճառեր այդ գիրքը, և դրա փոխարեն պահանջեց տասնվեց ոսկե դրամ: Գնորդը նրան ասաց. «Թողեք գիրքն իմ մոտ, որպեսզի ես կարողանամ ստուգել, թե իրոք արժե՞ այդքան»: Եվ գնորդը գիրքը բերեց Աբբա Անաստասի մոտ, ասելով. «Հայր, խնդրում եմ, նայիր այս գիրքը և ասա ինձ. կարծո՞ւմ ես, որ ես լավ կանեմ, եթե դա գնեմ տասնվեց ոսկե դրամով: Արդյոք այդքա՞ն է դրա գինը»: Աբբա Անաստասը պատասխանեց. «Այո՛, շատ գեղեցիկ գիրք է, արժե այդ գինը»: Գնորդը վերադարձավ փնտրելու եղբորը և նրան ասաց. «Ահա՛ քո գումարը: Գիրքը ցույց տվեցի Աբբա Անաստասին և նա ասաց, որ շատ գեղեցիկ գիրք է, և նա համարում է, որ արժե առնվազն տասնվեց ոսկե դրամ»: Եղբայրը հարցրեց. «Դա այն ամե՞նն է, ինչ ասաց: Ուրիշ նկատողություններ չարե՞ց»: «Ո՛չ», պատասխանեց գնորդը, «ուրիշ ոչ մի խոսք»: «Լավ», ասաց եղբայրը, «միտքս փոխեցի, այլևս չեմ ուզում վաճառել այս գիրքը»: Ապա աճապարանքով գնաց Աբբա Անաստասի մոտ և արտասվելով աղաչեց նրան ետ վերցնել իր գիրքը: Բայց Աբբա Անաստասը հրաժարվեց, ասելով. «Գնա՛ խաղաղությամբ, այն նվիրում եմ քեզ»: Բայց եղբայրը պատասխանեց. «Եթե այն ետ չվերցնես, այլևս երբեք խաղաղություն չեմ ունենա»: Եվ եղբայրն իր կյանքի մնացած օրերն անց կացրեց Աբբա Անաստասի հետ:

Ապոֆտեգմաների անանուն շարք, R 30 (PL 73, 757C-758B; Merton, nr. 17)^[5].

Մի օր, գողերի մի խումբ ասաց ծերերից մեկին. «Եկել ենք տանելու այն ամենն, ինչ գտնվում է քո խցում»: Նա պատասխանեց. «Որդյակներս, տարեք այն ամենն, ինչ ուզում եք»: Նրանք, ուստի, խցից վերցրեցին այն ամենն, ինչ կարողացան, բացառությամբ մի տոպրակի, որը չերևացող տեղում էր դրված, և գնացին: Բայց ծերը նրանց ետևից վազեց, գոռալով. «Որդյակներս, վերցրեք նաև այս տոպրակը, այն մոռացել էիք»:

Ծերունու վարմունքից շփոթված, ետ բերեցին այն ամենն, ինչ վերցրել էին, և ապաշխարեցին, ասելով. «Այս ծերունին իսկապես Աստծո մարդն է»:

Ապոֆտեգմաների անանուն շարք, 206 (SO 1, p. 392).

Ավելի լավ է ստել, փրկելու համար մի մարդ, քան ճշմարտությունն ասելով հանձնել նրան, և հանձնել ո՛չ թե նրան հետապնդող հանցագործին, ինչպես պատահում է Քանթի հանրահայտ օրինակում, այլ՝ ոստիկանին, որը նրան որոնում է, որպեսզի արդարությունը գործադրվի: Հոգևոր մարդը, սակայն, արմատապես ոչ-քանթյան նախաձեռնությամբ, ստում է և թողնում, որ հանցագործը ազատորեն փախչի, նրան հանձնելով Աստծո շնորհին և նախախնամությանը:

Աբբա Ագաթոնը հարցրեց Աբբա Աղոնիոսին, ասելով. «Ինչպե՞ս կարող եմ զսպել լեզուս, որպեսզի այլևս երբեք սուտ չասեմ»: Եվ Աբբա Աղոնիոսն ասաց. «Եթե սուտ չասես, պատրաստվում ես բազմաթիվ մեղքեր գործել»: «Ինչպե՞ս», զարմացած հարցրեց նա: Եվ ծերունին պատասխանեց. «Ենթադրենք, որ մի մարդ քո աչքի առաջ մարդասպանություն է գործել, ապա թաքնվել է քո խցում, այնտեղ ապաստան փնտրելով: Նրան որոնող ոստիկանը քեզ հարցնում է. “Արդյոք մարդասպանությո՞ւն է գործվել Ձեր աչքի առաջ”: Եթե դու չստես, այդ մարդուն մահվան կհանձնես: Նախընտրելի է, որ դու նրան Աստծո ձեռքը հանձնես առանց շղթաների, որովհետև ամեն բան Նրան հայտնի է»:

ԱԲԲԱ ԱՂՈՆԻՈՍ, Ապոֆտեգմաներ, 4 (PG 65, 133A-B).

^[1] B. Pascal, Pensieri, pp. 712-713 (ed. Sellier, nr. 751; ed. Chevalier, nr. 736; ed. Brunschvicg, nr. 553).

^[2] Ch. Péguy, Note conjointe sur M. Descartes et la philosophie cartésienne, in Id., Oeuvres en prose complètes III, p. 1311.

^[3] Սբ. Թերեզա Հիսուս Մանկան, Երգել Տիրոջ Ողորմությունը, Երևան 2004, էջ 232-234.

^[4] Caterina da Siena, Lettera 273, in Ead., Le lettere IV, Firenze 1940, p. 177.

^[5] Հմմտ. նաև՝ Աբբա Հելասիոս, Ապոֆտեգմաներ, 1 (PG 65, 145C-148A).

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։