5. Դժոխքը և Սրբերի Հաղորդությունը

Ա Ա Ա

Եկեղեցու վաղ շրջանում քրիստոնյաները բնավ չէին կարծում, թե փրկությունը վերապահված է միայն մկրտվածներին: Վերհիշենք դա. նրանք, ովքեր ստանում են Մկրտությունը, հանձն են առնում աշխատել տիեզերական փրկության համար: Բանը երբեք չի դադարել և երբեք չի դադարելու ներկա լինել մարդկության մեջ, ընդմեջ բոլոր քաղաքակրթությունների, բոլոր կրոնների և բոլոր ոչ-կրոնների: Մարդեղությունն ու Հարությունը չեն բացառում, այլ՝ ներառում են այդ ներկայության բազմաթիվ կերպերը:

Քրիստոսն Աստծո Առաջնեկն է, Նրա Լոգոսը, որին մասնակցում են բոլոր մարդիկ. ահա՛ այն, ինչ ուսանել ենք և ինչին վկայում ենք: Բոլոր նրանք, ովքեր ապրել են Լոգոսի համաձայն, քրիստոնյաներ են, նույնիսկ եթե համարվել են անաստվածներ, ինչպես հույների մոտ Սոկրատը, Հերակլիտը և նրանց նման ուրիշները:

ՀՈՒՍՏԻՆՈՍ, Առաջին ջատագովություն, 46 (PG 6, 397B-C; SC 507, p. 250).

Անշուշտ, քրիստոնյաների պարտականությունն է հասկացնել մարդկանց, որ Քրիստոսը եկել և գալիս է բոլորի համար, քանի որ Նա միավորում է մարդկության լիությունը աստվածության լիությանը: Բայց երբ քրիստոնյաները չեն կարողանում անել դա, Քրիստոսն Ինքն է հայտնվում մահամերձներին: Առաջին քրիստոնյաների համար սա հիմնական տեսանկյուններից մեկն է դեպի դժոխք Հիսուսի էջքի: Էջք և ավետարանում, որոնք խորհրդավոր կերպով տարածվում են բոլոր ժամանակների, բոլոր վայրերի վրա:

Երբեք չի եղել մի ժամանակ, որում Սրբերին պակասած լինի հոգևոր փրկության պարգևը («pneumatikè oikonomía»), կողմնորոշված դեպի Քրիստոսը:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Հովհաննեսի Ավետարանի մեկնություն, XX, 12, 94 (PG 14, 600C; GCS 10, p. 342; SC 290, p. 206).

Բանը մարդացավ, երբ ժամանակներն հասան իրենց լրմանը, դարձավ Հիսուս Քրիստոս, բայց մարմնով այս տեսանելի գալստից առաջ էլ, առանց մարդ լինելու, արդեն իսկ մարդկանց Միջնորդն էր:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Կողոսացիների Նամակի մեկնությունից պահպանված լատիներեն պատառիկ (PG 14, 1297C-1298C = PG 17, 589B-590A; Pieri, p. 370).

Միայն մեկ Հայր Աստված կա, և Իր Լոգոսը ներկա է մարդկությանը բոլոր ժամանակներում, թեև տարբեր տնօրինումների ու բազմակերպ գործողությունների զորությամբ, սկզբից ևեթ փրկելով նրանց, ովքեր փրկված են, այսինքն նրանց, ովքեր սիրում են Աստծուն և, իրենց դարաշրջանին համապատասխան եղանակով, հետևում են Նրա Լոգոսին:

ԵՐԱՆՈՍ ԼԻՈՆՑԻ, Ընդդեմ հերետիկոսությունների, IV, 28, 2 (SC 100/2, pp. 758-759).

Քրիստոսը չի եկել միայն նրանց համար, ովքեր Տիբերիոս կայսեր ժամանակներից սկսած հավատացել են Իրեն, և Հայրն Իր նախախնամությունը չի գործադրել միայն ի նպաստ այն մարդկանց, ովքեր ապրում են այժմ, այլ՝ ի նպաստ բոլոր մարդկանց, առանց բացառության, ովքեր [պատմության] սկզբից ևեթ, իրենց կարողությունների և իրենց դարաշրջանի համաձայն, երկնչել և սիրել են Աստծուն, գործի են դրել արդարությունն ու բարությունը մերձավորի հանդեպ, և բաղձալի փափաքել են տեսնել Քրիստոսին և լսել Նրա ձայնը:

ԵՐԱՆՈՍ ԼԻՈՆՑԻ, Ընդդեմ հերետիկոսությունների, IV, 22, 2 (SC 100/2, pp. 688-689).

Եվ «սրա համար է Տերն իջել երկրի ստորին վայրերը» (Եփս 4, 9), բոլոր ննջեցյալներին հասցնելու համար Իր գալստյան բարի լուրը, որը մեղքերի թողություն է նրանց համար, ովքեր հավատում են Իրեն:

ԵՐԱՆՈՍ ԼԻՈՆՑԻ, Ընդդեմ հերետիկոսությունների, IV, 27, 2 (SC 100/2, pp. 738-739).

Մի՞թե այսօր տարբեր է «անհավատների» պարագան: Քրիստոսը մոտ է նրանց, և նրանք շատ հաճախ հետևում են Իրեն առանց իմանալու, առանց գիտակցելու, «գործի դնելով արդարությունն ու բարությունը մերձավորի հանդեպ», կանխազգալով խորհուրդը ընդմեջ սիրո և գեղեցկության: Քրիստոսը նրանց լիովին հայտնվում է նրանց մահվան պահին, ընկղմելով նրանց Իր քաղցրության ու պայծառափայլության մեջ: Անշուշտ, դա անելու համար Նա հաճախ պետք է շրջանցի հոգևոր կարծրասրտության ու անզգայության երկարատև տարիները, վերագտնելու համար խոցելի ու ապշահար, հիանալու ունակությունը տակավին չկորցրած մանկանը:

Անկյալ վիճակում գտնվող արարածի դժոխքը կործանվել է Քրիստոսի կողմից: Այժմ ամեն բան կախում ունի ո՛չ թե արժանիքներից, այլ՝ հավատքից և սիրուց, այն հարաբերությունից, որը յուրաքանչյուր ոք մշակում է Հիսուսի և իր մերձավորի հետ: Առաջին ժամանակների Եկեղեցին, որն ամբողջովին բոցավառված էր մոտակա Երկրորդ Գալստյան սպասումով, չէր կարող պատկերացում անգամ կազմել դժոխքի դատապարտվածների այժմյան գոյության շուրջ, որոնք այդպիսին են վճռական, անհետսկոչելի եղանակով, ո՛չ էլ կարող էր պատկերացնել արդեն կատարելապես ամբողջացած մի երանություն սրբերի համար (և ո՛չ իսկ Քրիստոսի համար, ասում է Որոգինեսը), ո՛չ էլ մի «քավարան» բառի սեղմ իմաստով, իբրև իրավական մտքով հասկացված պատժի «գոհացում», ինչպես որ պատկերացնելու էր արևմտյան միջնադարը: Դրանց փոխարեն, Հայրերի մոտ գտնում ենք աստիճանական մաքրագործման և բժշկության գաղափարը: Մահից հետո հոգին անցնում է կա՛մ «կրակի ծովի», կա՛մ էլ հոգևոր որոշ «սահմանների» միջով, ուր չարի ուժերը պատռում ու պոկում են նրանից այն ամենն, ինչն իրենցն է, և թողնում են նրան միշտ ավելի մերկ, և նա այդպիսով կարողանում է միշտ ավելի ու ավելի ընկղմվել խաղաղության ու լռության մեջ (մեկը մյուսի վրա գտնվող «օթևանները», որոնց մասին խոսում է Սբ. Ամբրոսիոսը, մատնանշում են այս աստիճանական կատարելագործումը): Մահվան «քունն», այսպիսով, ներկայանում է որպես հայեցողական վիճակ. մահը, հատելով ու հեռացնելով կռապաշտության ու մեղքի փշաթել ցանկապատները, հոգուն պարգևում է այն խաղաղությունը («quies, hesychia»), որը հոգևոր կյանքը խորապես ապրողներին ծանոթ է այս կյանքից իսկ սկսած. դժոխքում մշտապես ներկա Քրիստոսի քաղցրագույն այցելությունը, Նրա, որով ամեն բան լի է Ավագ Շաբաթից ու Համբարձումից հետո: Փաստը, որ սեփական տգիտությանը, սեփական ագահությանը կամ սեփական հպարտությանը սեղմորեն փաթաթված ննջեցյալների դեպքում գոյություն ունեն վիճակներ, ուր խաղաղությունը, լռությունը, լույսը, Բժշկի նշմարված ներկայությունը նրանց կողմից ընկալվում է որպես տվայտանք, Եկեղեցին սա չի անգիտանում: Բայց իր ամբողջ սիրով, բարեխոսության իր ամբողջ ուժով Եկեղեցին աղոթում է բոլոր ննջեցյալների համար, ներառյալ նրանց, ովքեր այժմ գտնվում են այդ անցումային «դժոխքներում» (այսպես է տեղի ունենում, ի մասնավորի, Բյուզանդական Ծեսում, «ծնրադրման աղոթքների» ժամանակ, Հոգեգալստյան տոնի Երեկոյան Ժամերգության ընթացքում): Աստծո սերը, արձագանքելով հավատացյալների աղոթքի ներսում (որովհետև ոչ ոք միայնակ չէ), ներսից մշակում է անհատի անձնական կուռ կառույցը, որպեսզի նա կամովին, անձնական նախաձեռնությամբ բացվի Քրիստոսի մարմնի օնթոլոգիական միության առաջ: Ինչ վերաբերվում է Հրեշտակների և Սրբերի հաղորդությանը, նրանք հսկում են դեպի Արքայությունն ուղղված մարդկության դանդաղ ու ցավալի ելքի վրա: Իրենց մարմիններից անջատված հոգիներ լինելով, Սրբերն իրենց մահից հետո – որը մի շատ պարզ անցում է դեպի «իրողությունների մյուս կողմը» – նրանք ևս սպասում են (բայց իրենց սպասումը լույսի մեջ է) տիեզերքի, ուստի նաև իրենց մարմինների գերագույն փոխակերպմանը և աստվածային-մարդկային անհուն հաղորդության լիակատար իրականացմանը, երբ Աստված բացահայտ կերպով կլինի «ամեն ինչ ամենքի մեջ»:

Մի օր մի զինվոր հարցրեց ծերերից մեկին, թե Աստված արդյոք ներո՞ւմ է մեղավորներին: Եվ ծերը պատասխանեց. «Ասա՛ ինձ, թանկագինս, եթե պատմուճանդ պատռվում է, դու այն նետո՞ւմ ես»: Զինվորը պատասխանեց. «Ո՛չ, այն կարկատում եմ և շարունակում եմ գործածել»: Ծերը եզրակացրեց. «Եթե դու հոգատարություն ես դրսևորում պատմուճանիդ հանդեպ, մի՞թե Աստված ողորմած չի գտնվի քո հանդեպ, որ Իր պատկերն ես»:

ԱԲԲԱ ՄԻՈՍ, Ապոֆտեգմաներ, 3 (PG 65, 301D-304A).

Աստված պատժում է սիրով, ո՛չ թե վրեժխնդիր լինելու համար, այլ՝ ամբողջովին ընդհակառակը, Նա ակնկալում է Իր պատկերի բժշկումը և չի երկարաձգում Իր բարկությունը:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 73 (ed. Spanos, p. 285).

Երկրորդ Գալստյան սպասման ու նախապատրաստության մեջ, ի Քրիստոս տիեզերական հաղորդության իմաստն ու նշանակությունը և համոզվածությունը, որ անհնարին է փրկվել, եթե ոչ միայն՝ ինքներս մեզ նկատելով իբրև այդ հաղորդության պատասխանատուները նրա ամբողջության մեջ, հոգեկիր այրերին ու կանանց մղում են աղոթելու բոլոր մարդկանց փրկության համար: Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացին ուժգին ձայներանգով հիշեցնում է, որ մենք իրավասու չենք և չենք կարող դատել կամ դատապարտել մարդուն, ո՛վ էլ որ նա լինի, և որ «Աստծո վրեժը լուծելու» մեր նախանձախնդրությունը իրականում մեզ արգելափակում է մեր սեփական վրիժառության դժոխքի ներսում: Անշուշտ, հինկտակարանյան ժամանակներում անխուսափելի էին պատիժներն ու կայծակնահարումները, կռապաշտությունից պաշտպանելու համար մարդկային անձի այն հրաշալի աշխատանոցը, որն առաքելությունն ուներ նախապատրաստելու Փրկչի գալուստը: Բայց Քրիստոսի գալուստը գալուստն էր մի անսահման հաղորդության: Հիսուսը մերժեց Իրեն չընդունած սամարացիներին բնաջնջելու գաղափարը (Ղկս 9, 53-55), աղոթեց Իր դահիճների համար, մնում է նրանց կողքին, ովքեր մերժում են Իրեն, և պաշտպանում է նրանց դատը (ակնկալելով նրանց ազատակամ դարձը, որպեսզի սերը հնարավոր լինի): Հանձինս Հիսուս Քրիստոսի, Աստված կայծակներով շանթահարողը չէ, այլ Նա՝ ով հանձնվում է Խաչին:

Մի՞թե ճշմարիտ չէ, որ [Քրիստոսը] սիրով է մերձենում նրանց, ովքեր Իրենից հեռանում են, պայքարում է նրանց հետ, աղերսում է չարհամարհել Իր սերը, իսկ եթե նրանք ա՛յլ բան չեն դրսևորում, քան միայն խորշանք, և խուլ են մնում Նրա կոչերին, մի՞թե Նա Ինքը չի պաշտպանում նրանց դատը:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Նամակ Ը., Դեմոֆիլոսին, 1 (PG 3, 1085D-1088A).

Նրանց համար, ովքեր ամբարիշտ գտնվեցին Իր նկատմամբ, Հիսուսն Իր չարչարանքների ժամանակ ներում հայցեց Հորից, և սաստեց Իր աշակերտներին, որոնք կարծում էին, թե լավ կանեին, եթե անգթորեն պատժեին Իր սամարացի հալածիչների կեղծավորությունը (Ղկս 9, 53-54): Արդ, այն՝ ինչը դու համարձակությունն ունես հարյուր հազար անգամ կրկնելու նամակումդ, այն է, որ նպատակդ անձնական վրեժխնդրությունը չի եղել, այլ՝ հԱնուն Աստծո կատարված վրիժառությունը: Ասա՛ ինձ, մի՞թե իսկապես կարծում ես, թե չարիքով հնարավոր է վրիժառու լինել հԱնուն Նրա, ով Ինքնին Բարին է:

«Մենք այնպիսի Քահանայապետ չունենք, որն անկարող է կարեկցելու մեր տկարություններին» (Եբր 4, 15), ընդհակառակն՝ Նրա մեջ չարություն չկա և Նա բարեգութ է մեր հանդեպ: «Չի վիճելու և չի բարձրացնելու Իր ձայնը» (Մտթ 12, 19), որովհետև «հեզ է» (Մտթ 11, 29) և «Նա է մեր մեղքերի քավության զոհը» (1Հվհ 2, 2): Ուստի, չենք կարող հանդուրժել զայրույթի պոռթկումները, որոնց մեջ իսկական ջերմեռանդություն չի երևում, նույնիսկ եթե դու հազար անգամ վկայակոչես Փենեեսին (Թց 25, 1-13) և Եղիային (3Թգ 18, 40): Երբ աշակերտներից ոմանք, որ բնավ չէին կիսում հեզության ու բարության հոգին, վկայակոչեցին այդ նախադեպները, Հիսուսը բնավ չհամոզվեց դրանց (Ղկս 9, 54): Այսպես է, որ մեր աստվածային Վարդապետը բարեգթորեն կրթում է նրանց, ովքեր դիմադրում են աստվածային ուսուցումներին, որովհետև անուսներին հարկավոր է կրթել, ո՛չ թե պատժել. կույրին չեն ապտակում, այլ՝ բռնում են նրա ձեռքից ու առաջնորդում:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Նամակ Ը., Դեմոֆիլոսին, 4-5 (PG 3, 1096B-C).

Սբ. Դիոնիսիոսն իր այս նամակում պատմում է մի տեսիլքի մասին: Այն տեսել է Կարպոս անունով սրբակենցաղ մի մարդ, որը, սակայն, զոհ էր գնացել զայրույթի մի պոռթկման (դրա դրդապատճառները առաքինությունից բխած համարելով) և Աստծուց խնդրել էր տեսանելի կերպով պատժել մի անհավատի և մի նախկին հավատացյալի, որին անհավատը կարողացել էր հեռացնել Եկեղեցուց:

Կարպոսն իր այդ տեսիլքի շնորհիվ համոզվում է, որ ինչ որ մեկին դատապարտելու ցանկությունը դա ոտնձգություն է Ինքնին Քրիստոսի դեմ, նշանակում է զրոյացնել Նրա չարչարանքներն ու այդ չարչարանքների արդյունքները, և այդպիսով ստիպել Նրան կրկին չարչարվելու. և, հետևաբար, նշանակում է սեփական անձը սեփական նախաձեռնությամբ նետել անդունդը:

Մի օր գտնվում էի Կրետեում: Սուրբ այր Կարպոսն ինձ իր տանը հյուրընկալեց: Եթե կա մի մարդ, որն իր մաքրագործված մտքի շնորհիվ տրամադիր է հայեցողությանը, դա Կարպոսն է: [...] Եվ սակայն, նա պատմեց ինձ, որ մի օր իր համբերությունը կորցրել է մի մարդու անհավատության պատճառով: Իր տրտմության պատճառն այն է եղել, որ այդ անհավատը առ Աստված հավատքից հեռացրել է իր Եկեղեցու անդամներից մեկին, մինչ նա տակավին տոնում էր իր մկրտությունը: Կարպոսն, ըստ իր բարության, պետք է որ աղոթեր նրանց երկուսի համար, [...] և պետք է որ փորձեր անխոնջ կերպով հորդորել նրանց, [...] մինչև որ նրանց առարկությունները լուծում կստանային: [...] Նա, մինչդեռ, առաջին անգամ իր ողջ կյանքի ընթացքում, իրեն մեծապես դառնացած ու զայրացած էր զգում: Հոգու այդպիսի վիճակում պառկեց և քուն մտավ: Գիշերվա կեսին, այն ժամին, երբ սովոր էր ինքնուրույն կերպով արթնանալու և Աստծո գովքը երգելու, ոտքի կանգնեց, շարունակելով բռնված մնալ մի ոչ-հոգևոր տհաճության ճիրաններում և մտածելով, որ արդարացի չէր որոշ անաստվածների թողնելը, որ ապրեն: [...] Եվ աղերսեց Աստծուն արձակել Իր անողոք կայծակները և մեկ հարվածով վերջ դնել երկու անհավատների կյանքին: Այդ վայրկյանին, – շարունակեց պատմել նա, – տունը, ուր գտնվում էր, թվաց՝ թե ցնցվեց բոլոր ուղղություններով, ապա երկուսի կիսվեց, տանիքից սկսած: Ուժգին կրակի մի հեղեղ երևաց, որն իջավ մինչև իր մոտ, երկինքը պատռվեց, Հիսուսը երևաց հրեշտակների բազմությամբ շրջապատված: [...]

Կարպոսը վեր բարձրացրեց աչքերը և ապշած մնաց այդ տեսիլքի դիմաց: Դեպի ներքև նայելով, – պատմում էր, – տեսավ, թե ինչպես էր երկիրը բացվում և ձևավորվում էր երախը բաց ու խավարածածկ մի անդունդ, իսկ անդունդի եզրին, իր դիմացը, իր կողմից անիծված այդ երկու մարդիկ, որոնք սարսափահար դողում էին և կամաց կամաց կորցնում էին հողը իրենց ոտքերի տակ: Ապա տեսավ, թե ինչպես էին անդունդի խորքից վեր սողում որոշ թվով օձեր, որոնք փաթաթվում էին նրանց ոտքերին, [...] ամեն բան անելով, որ նրանք ընկնեն անդունդի մեջ: [...] Նրանք արդեն մոտ էին պարտվելու, մասամբ ընդդեմ իրենց կամքի և մասամբ հոժարակամ, Չարի կողմից հարկադրված և միաժամանակ դյութված: Կարպոսը լցվեց ուրախությամբ, – ասում էր, – դիտելով ներքևում տեղի ունեցող տեսարանը: Մոռացության մատնելով տեսարանը, որ վերևում էր, համբերությունն արդեն կորցնում էր և զայրանում, որ այդ երկուսը դեռ չէին ընկել անդունդը: Մի քանի անգամ իր ջանքերը միացրեց օձերի ջանքերին: [...]

Ի վերջո, աչքերը վեր բարձրացնելով, երկնքում կրկին տեսավ քիչ առաջվա տեսիլքը: Բայց այս անգամ Հիսուսը, կարեկցանքից մղված, իջավ մինչև այդ անհավատները և Իր ձեռքը պարզեց նրանց, օգնելու և փրկելու համար: [...] Հայնժամ ասաց Կարպոսին. «Ձեռքովդ, որն արդեն բարձրացրել էիր, այժմ պետք է ինձ ապտակես, որովհետև ահա՛ կրկին պատրաստակամ եմ տառապելու մարդկանց փրկության համար: [...] Ինչպես նաև քննիր, թե ո՞րն է ավելի իրավացի քո համար. օձերի հետ անդունդի մեջ մնա՞լդ, Աստծո հետ ապրելու փոխարեն [...]»:

Սա Կարպոսի պատմածն է, և ես հավատում եմ նրան:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Նամակ Ը., Դեմոֆիլոսին, 6 (PG 3, 1097B-1100D).

Եկեղեցին անշուշտ մերժել է այն տեսակետը, որի համաձայն՝ վերջում, հոգևոր բազմաթիվ հանգրվանների միջով անցնելուց հետո, մարդկային բոլոր էակները և մինչև իսկ անկյալ հրեշտակները կհասնեն լիակատար հաշտության, կվերականգնվեն իրենց սկզբնական վիճակում: Այս տեսակետն ուղղակիորեն հակասում է Քրիստոսի սպառնալիքներին, որոնք բավական ուժգին ձայներանգով են հնչում Ավետարաններում, և արժեզրկում է մարդկային անզեղչելի ազատությունը. ընդունել այս տեսակետը և պնդել, թե չարն ի վերջո սպառվելու է (կամ սպառելու է ինքն իրեն), որովհետև միմիայն Աստված է անսահման և հետևաբար միմիայն Նա կարող է պատասխանել մարդու անսպառելի փափաքին, նշանակում է մոռանալ, որ անձի ազատությունը բացարձակ նկարագիր ունի, ճի՛շտ որովհետև Աստծո պատկերով է:

Սա ճշտելուց հետո, հոգևոր գետնի վրա մնում է անհնարին՝ խոսել դժոխքի մասին ուրիշների համար: Ավետարանի սպառնալիքները վերաբերվում են «ի՛նձ», կազմում են «ի՛մ» հոգևոր ճակատագրի լրջությունը, ողբերգականությունը, «ի՛նձ» մղում են խոնարհության ու զղջման, որովհետև դրանց մեջ տեսնում եմ «ի՛մ» վիճակի ախտորոշումը: Բայց «քո» համար, ուրիշների անթիվ անհամար «քո»յերի համար, միայն մի բան կարող եմ անել. ծառայել, վկայել, աղոթել, որպեսզի դու զգաս հարուցյալ Քրիստոսին, որպեսզի դու, և բոլորը, փրկվեք:

Իր 1917 թվականին հրատարակված «Իմ առաքելությունները Սիբիրում» գրքում Արխիմանդրիտ Սպիրիդոնը գրի է առել մի գյուղացու՝ «սուրբ այր Սիմեոնի» հետևյալ խոսքերը. «Ինչ վերաբերվում է ինձ, տառապանքներն ինձ չեն վախեցնում: Այն, ինչն ինձ վախեցնում է, այն է, որ Աստված կարող է Իր շնորհից զրկել մեղավորներին: [...] Ես տրամադիր եմ աղոթելու Աստծուն ո՛չ միայն բոլոր քրիստոնյաների, այլ՝ նաև նրանց համար, ովքեր մկրտված չեն: Նրանց բոլորի համար սիրտս այնքա՜ն է ցավում, [...] նաև կախաղան ելածների, ինքնասպանների համար [...]: Բոլոր ննջեցյալների համար է սիրտս ցավում, և մինչև իսկ՝ սատանայի համար: Ահա՛ այն, ո՜վ Աստծո ծառա, ինչ զգում եմ իմ սրտում: Թե բարի է կամ ոչ, չգիտեմ, բայց իմ սիրտն այսպիսին է»^[1]: Սբ. Իսահակ Նինվեացին աղոթում էր «նաև օձերի համար», «նաև դևերի համար»^[2]:

Աբբա Անտոնը աղոթել էր Տիրոջը, խնդրելով ցույց տալ իրեն, թե ինքն ո՞ւմ էր հավասար [հոգևոր կյանքում]: Աստված նրան հասկացրել էր, որ տակավին չէր հասել Աղեքսանդրիայում բնակվող մի կոշկակարի մակարդակին: Անտոնն իսկույն թողել էր անապատը, գնացել էր այդ կոշկակարին գտնելու, և նրանից հարցրել էր, թե ինչպե՞ս էր ապրում: Նա էլ պատասխանել էր, որ իր շահածի մեկ երրորդը տալիս էր Եկեղեցուն, մյուս մեկ երրորդը՝ աղքատներին, իսկ մնացածը պահում էր իրեն: Այդ գործը Անտոնին այնքան էլ արտասովոր չթվաց, քանի որ ինքը թողել էր իր բոլոր ունեցվածքները և անապատում ապրում էր կատարյալ աղքատության մեջ: Ուստի, կոշկակարի գերազանցությունը չէր կարող այդ գործի մեջ կայանալ: Անտոնը նրան ասաց. «Տերն է ինձ ուղարկել, որպեսզի տեսնեմ, թե ինչպես ես ապրում»: Խոնարհ արհեստավորը, որ մեծապես հարգում էր Անտոնին, հայնժամ վստահեց նրան իր հոգու գաղտնիքը. «Ես ոչ մի յուրահատուկ բան չեմ անում: Միայն, մինչ աշխատում եմ, նայում եմ բոլոր անցորդներին և ասում եմ. “Թող որ բոլորը փրկվեն, միայն ես եմ դատապարտվելու”»:

Ապոֆտեգման պատմվել է Ստարեց Սիղվանոսի կողմից (Archimandrite Sophrony, Starets Silouane, Paris-Sisteron 1973, p. 203).

Աբբա Պիմենն ասաց. «Ինչ վերաբերվում է ինձ, ասում եմ, որ ես նետված եմ այնտեղ, ուր նետված է սատանան»:

ԱԲԲԱ ՊԻՄԵՆ, Ապոֆտեգմաներ, 171 (PG 65, 364B).

Աբբա Պիմենի այս ապշեցուցիչ խոսքը կանխում է այն, ինչը որ Քրիստոսը – մեր դարում – ասելու էր Աթոս Լեռան սրբակենցաղ վանական Ստարեց Սիղվանոսին. «Պահի՛ր հոգիդ դժոխքում, բայց մի՛ հուսահատվիր»^[3]:

Շարունակում է, սակայն, լուծում պահանջել «երկրորդ մահվան» խնդիրը, որի մասին խոսում է Հովհաննու Հայտնությունը (20, 14-15). Երկրորդ Գալուստից հետո «հավիտենական» դժոխքի խնդիրը:

Քրիստոնեության առաջին դարերի ամենաբարձր հոգեկանության (և աստվածաբանության) համաձայն, Աստված լինելու է «ամեն ինչ ամենքի մեջ»: Հայրերից ոմանք ընդունել են գաղափարը, որ Աստված կարող է հեռանալ նրանցից, ովքեր հեռացել են Իրենից: Սա այն է, ինչը որ հետագա դարերի աստվածաբանների կողմից անվանվելու էր «հասցված վնասի պատիժը»: Ավետարանների նման ֆոնդամենտալիստական ընթերցումը (որը մինչև իսկ հասցրեց քննելու, թե ի՛նչ բնույթի կարող են լինել «որդն» ու «կրակը», որոնք չարչարելու են դատապարտվածներին) մերժվել է Քրիստոնեության սկզբնական շրջանի մեծագույն ներկայացուցիչների կողմից և որակավորվել է ո՛չ միայն որպեսմակերեսային, այլ նաև՝ որպես «անհեթեթ». օրինակի համար, Սբ. Ամբրոսիոս Միլանցին և Սբ. Հովհաննես Կասսիանոսը Արևմուտքում, իսկ Արևելքում՝ Սբ. Գրիգոր Նյուսացին, Սբ. Հովհաննես Կղիմաքոսը, Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը, Սբ. Իսահակ Նինվեացին, և այլոք:

Սբ. Իսահակ Նինվեացու համաձայն, – դժոխքի վերաբերյալ նրա ուսմունքային զարգացումներն անկասկած ամենակարևորներն են քրիստոնեական աստվածաբանության ամբողջ համալիրի ներսում, – անմտածելի և քրիստոնեական հայտնության ոգուն ուղղակի հակառակ է գաղափարը, որ Աստված լքի ինչ որ մեկին: Աստված, հանձինս Հիսուս Քրիստոսի, բոլորին պարգևում է Իր սիրո լիությունը: Բայց այդ սերը կարող է ընկալվել և զգացվել որպես տվայտանք նրանց կողմից, ովքեր այն մերժել են և այժմ նրա անստվեր լույսի ներքո հստակորեն տեսնում են, թե որքա՜ն են մեղանչել նրա դեմ: Դժոխքի կրակը, հետևաբար, միևնույն սիրո կրակն է, որը սարսափելիորեն սաստկացնում է խղճի խայթը:

Ինչ վերաբերվում է ինձ, ես ասում եմ, որ նրանք, ովքեր չարչարվում են դժոխքում, չարչարվում են սիրո ներխուժումից: Ի՞նչ կա առավել դառն ու առավել սաստիկ, քան սիրո տվայտանքները: Նրանք, ովքեր զգում են, որ մեղանչել են սիրո դեմ, իրենք իրենց ներսում կրում են մի դատապարտություն, որն ամենաահարկու պատիժներից էլ շա՜տ ավելի մեծ է: Սիրո դեմ գործված մեղքի կողմից սրտի մեջ դրված տառապանքն ավելի կսկծալի է, քան ուրիշ որևէ տառապանք: Անհեթեթ է մտածելը, թե դժոխքում գտնվող մեղավորները զրկվելու են Աստծո սիրուց: Սերը [...] պարգևվում է առանց բաժանումների: Բայց իր իսկ ուժի զորությամբ՝ այն ներգործում է երկու եղանակով: Այն չարչարում է մեղավորներին, ինչպես տեղի է ունենում նաև այս կյանքում, ուր ընկերոջ ներկայությունը չարչարում է անհավատարիմ ընկերոջը: Իսկ նրանց, ովքեր հավատարիմ են եղել իրեն, այն ուրախացնում է: Դա՛ է, իմ կարծիքով, դժոխքի չարչարանքը. խղճի խայթը:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 84 (ed. Spanos, p. 326-327).

Մենք, այնուամենայնիվ, պետք է աղոթենք, որ դատաստանի կրակը – այսինքն՝ աստվածային սիրո կրակը – սպառի ո՛չ թե մեղավորներին, այլ՝ չարի այն բաժինը, որ կա նրանցից յուրաքանչյուրի ներսում: Այսպիսով, «այծերի» ու «գառների» միմյանցից բաժանումը, որի մասին խոսում է Ահեղ Դատաստանի ավետարանական պատմությունը, չի վերաբերվում մարդկային էակների երկու խմբերի, այլ՝ կատարվում է նրանցից յուրաքանչյուրի ներսում: Հիրավի, նմանատիպ մյուս առակները ևս, ինչպես «բարի ցորենի» ու «որոմի» առակը, չեն կարող ա՛յլ կերպ մեկնաբանվել: Հիսուսն Ինքը բացատրում է, որ «բարի ցորենը արքայության որդիներն են, իսկ որոմը՝ չարի որդիները», և որ վերջում չարի որդիները նետվելու են «բոցավառ հնոցի մեջ» (Մտթ 13, 36-43): Միայն գնոստիկներն ու մանիքեականները կարող են պնդել, թե այստեղ խոսվում է անձերի մասին: Մարդկային բոլոր էակները Աստծո արարածներն են, բարի ցորեն են, արքայության որդիներ: Այն, ինչը «սերմանում է սատանանv, կործանարար հուշումներն են, դրդումները, թելադրանքները, դյութանքները, ծիլերը կռապաշտության ու խելացնորության: Բարի ցորենն ու որոմը մարդկային դիրքորոշումներ են: Ոչնչացնել չարի կողմից սերմանված մտքերը՝ չի նշանակում ոչնչացնել մարդուն, այլ՝ խարանել նրա վերքերը, արյունահոսությունը կանգնեցնելու նպատակով: Սբ. Գրիգոր Նյուսացին խոսում է սույն աստվածային վիրաբուժության մասին:

Մարմինը ենթարկվում է տարբեր տեսակի հիվանդությունների: Դրանցից մի քանիսը հեշտ են բուժվում, մյուսները՝ ոչ այնքան, և այս վերջինների դեպքում անհրաժեշտ է լինում դիմել կտրվածքների, խարանումների, դառնահամ դեղորայքների, [...]: Ինչ որ նմանատիպ մի բան է մեր համար պատրաստել դատաստանն անդենական կյանքում, հոգու հիվանդությունների բուժման համար: Եթե մակերեսային ենք, սա ընկալում ենք որպես սպառնալիք և խստագույն պատժի գործադրում, որպեսզի ցավալի քավության վախը մղի մեզ խուսափելու չարից և դառնալու ավելի իմաստուն: Բայց ավելի խորունկ հոգիների հավատքը տեսնում է սրանում մի գործողություն, որի նպատակն է մեր կատարյալ առողջացումը, և մի բուժարվեստ, որն Աստված կիրառում է Իր կողմից ստեղծված էակին վերադարձնելու համար սկզբնական շնորհին:

Արդարև, նրանք, ովքեր կտրվածքների կամ խարանումների շնորհիվ հեռացնում են ուռուցքներն ու գորտնուկները, որոնք բնությանը հակառակ ձևավորվել են մարմնի մակերեսին, չեն կարողանում բուժել առանց ցավ պատճառելու: Բայց երբ կտրում են, դա չեն անում հիվանդին վնաս պատճառելու նպատակով: Միևնույն բանն է կատարվում մեր հոգիների վրա ձևավորված կոշտուկների դեպքում. [...] դատաստանի ժամանակ դրանք կտրվում և հեռացվում են անճառելի իմաստության և զորության կողմից Նրա՝ ով, ինչպես ասում է Ավետարանը, հիվանդների Բժիշկն է:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Մեծ Քրիստոնեական, VIII, 10-11 (PG 45, 36C-37A; SC 453, pp. 194-196).

Անշուշտ, անհնարին է սահմանափակել մարդկային սոսկալի ազատությունը (Աստված Ինքն էլ Իր ձեռքերը գամել է Խաչին): Բայց նույնքան անհնարին է սահմաններ դնել նաև Սրբերի աղոթքին և հույսին:

Որ բոլորը հասնեն [նյութական աշխարհից ու կրքերից] ամբողջական անջատմանը, անհնարին է: [...] Բայց որ բոլորը փրկվեն և հաշտվեն Աստծո հետ, անհնարին չէ:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, XXVI/1, 54 (PG 88, 1029D; ed. Astir, p. 133).

Միևնույն մարդը միաժամանակ փրկված է և դատապարտված:

ԱՄԲՐՈՍԻՈՍ ՄԻԼԱՆՑԻ, 118րդ սաղմոսի մեկնություն, XX, 58 (PL 15, 1502C).

Եվ ի՞նչ է հարկավոր փրկվելու համար, եթե ոչ միայն՝ գիտակցել սեփական դատապարտությունն առանց հուսահատվելու: Դժոխքի ամենախորին խորությունների էլ խորքում գտնվում է դժոխքի դեմ հաղթանակած Քրիստոսը:

Վերջին խոսքը, հետևաբար, պատկանում է աղոթքին:

Չենք կարող տեսաբանական հետազոտությունների ենթարկել դժոխքը:

Չենք կարող նաև հորինել համընդհանուր փրկության մի ուսմունք:

Կարող ենք միայն աղոթել, որ ամենքը փրկվեն:

«Մարդիկ չեն փրկվում միայնակ», գրում է Փեգին: «Անհնարին է միայնակ վերադառնալ Հոր տուն: Պետք է ձեռք մեկնենք միմյանց: Մեղավորը բռնում է Սրբի ձեռքը, իսկ Սուրբը՝ Հիսուսի»^[4]:

Որդիների երրորդ խնդրանքը սա է. «Թող Քո կամքը կատարվի, ինչպես երկնքում, այնպես էլ երկրի վրա» [...]: Կարող ենք սույն խնդրանքը հասկանալ այն իմաստով, որ Աստծո կամքն այն է, որ բոլորը փրկվեն, Պողոս Առաքյալի հայտնի խոսքի համաձայն. «Աստված կամենում է, որ բոլոր մարդիկ փրկվեն և հասնեն ճշմարտության գիտությանը» (1Տմ 2, 4): [...] Ուստի, երբ ասում ենք. «Թող Քո կամքը կատարվի, ինչպես երկնքում, այնպես էլ երկրի վրա», այս աղոթքն ենք անում. «Ինչպես նրանք, որ երկնքում են, թող որ փրկվեն բոլոր նրանք, ովքեր երկրի վրա են, Հայր, Անվանդ գիտության շնորհիվ»:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, IX, 20, 1-2 (PL 49, 792B-794A; SC 54, pp. 57-58).

Սբ. Իսահակ Նինվեացին – տողերում, որոնցից խունկի նման վեր է բարձրանում պաշտամունքը և որոնց ոչինչ ավելացնել հնարավոր չէ – գծում ու նկարում է մարդու հանդեպ Աստծո խենթ սիրո մի սրբապատկեր, որը նույնքան գեղեցիկ ու տպավորիչ է, որքան դեպի դժոխք էջքի որմնանկարը Խորայում: Ո՛չ, Տիրոջ կարեկցանքը, գութը, ողորմությունը չի պարտվելու: Որովհետև «Աստված արդար չէ», – հարկավոր է ասել սա և ընդգծել, – ո՛չ այն իմաստով, որով դա հասկանում են անաստվածներն ու անհավատները, որոնք երկրից բացի ուրիշ ոչինչ չեն տեսնում և չեն նշմարում ո՛չ Խաչը, ո՛չ էլ դատարկ Գերեզմանը, այլ՝ հիմնվելով Խաչի, Գերեզմանի, Զատիկի վրա, ընդդեմ այն բազմաթիվ աստվածաբանների, որոնք քարացել են արդարության իրե՛նց գաղափարի մեջ, չափազանց մարդկային մի գաղափար, որը նրանք ցանկանում են պարտադրել նաև Աստծուն: Հրեական մտքի զարգացման ընթացքի ներսում բազմաթիվ նշաններ հուշում էին, և տակավին հուշում են, որ աստվածաշնչյան արդարության էությունը սերն է: Սինագոգի երեկոյան աղոթքներից մեկն ասում է. «Տե՜ր ամենակալ, Թագավոր երկնքի և երկրի, ես շնորհակալություն եմ հայտնում Քեզ Օրենքի պարգևի համար, որով ես կարող եմ իմ մարմնի մեջ դրոշմել Քո հանդեպ իմ սերը»: Օրենքն արդեն իսկ սիրո փոխանակում է: «Տեր-Սերը», «Սերն առանց սահմանների», ինչպես ասում էր «Արևելյան Եկեղեցու մի Վանականը»^[5], լիովին հայտնվում է Խաչի վրա: Աստված արդար չէ, Աստված անսահմանորեն ավելին է, քան արդարության մեր հասկացողությունը, սիրո խենթություն է, որ երբեք չի դադարում իջնել մեր դժոխքի մեջ, մեզ հարություն տալու համար: Մեզնից յուրաքանչյուրը տասնմեկերորդ ժամվա աշխատավորներից մեկն է, որից ուրիշ ոչինչ չի պահանջվում, եթե ոչ միայն՝ վստահության և հույսի մի ճիչ: Վերջնական հաշվով, միակ մեղքը «հարության շնորհը չըմբռնելն է»: «Նույնիսկ եթե գործած լինեի հնարավոր բոլոր ոճիրներն անգամ, կունենայի միշտ նույն վստահությունը. կզգայի, որ մեղքերի այդ բազմությունը նման կլիներ բոցակեզ հնոցի մեջ նետված ջրի կաթիլին», ասում էր Հիսուս Մանկան Սրբուհի Թերեզան^[6], գրեթե բառ առ բառ կրկնելով Սբ. Իսահակ Նինվեացու խոսքերը, առանց դրանք երբևէ կարդացած լինելու: Այս պատճառով է նաև, որ քրիստոնեական պատգամը, այսօր առավել քան երբեք նիհիլիզմի սրտում, չի կարող ա՛յլ բան լինել, քան միայն ավետիսը – և վկայությունը – մահվան և դժոխքի դեմ Քրիստոսի հաղթանակի:

Ինչպես որ ավազահատիկը նույն ծանրությունը չունի, որքան բազում ոսկին, այնպես էլ Աստծո մեջ արդար դատաստանի պահանջը նույն կշիռը չունի, որքան Նրա կարեկցանքը: Ինչպես մի բուռ ավազը անծայրածիր ծովում, այդպիսին են բոլոր մարմինների հանցանքները Աստծո նախախնամության ու ողորմության համեմատ: Ինչպես առատաբուխ աղբյուրը չի կարող փակվել մի բուռ փոշիով, այդպես էլ Արարչի կարեկցանքը չի կարող հաղթվել արարածի չարագործություններով:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 58 (ed. Spanos, pp. 235-236).

Մի՛ ասա, թե Աստված արդար է: [...] Եթե Դավիթն անվանում է Նրան արդար և ուղղամիտ, Իր Որդին մեզ հայտնել է, որ Նա նախևառաջ բարի է ու հեզ: Նա բարություն է անում չարերին ու ամբարիշտներին (Ղկս 6, 35): Ինչպե՞ս կարող ես Աստծուն արդար անվանել, երբ կարդում ես աշխատավորներին տրված աշխատավարձի առակը: «Ընկեր, քեզ չեմ զրկում, ես այս վերջինին կամենում եմ տալ այնքան, որքան և քեզ: Կամ թե՝ նախանձո՞ւմ ես, որ ես առատաձեռն եմ» (Մտթ 20, 13-15): Եվ նմանապես, ինչպե՞ս կարող ենք Աստծուն արդար անվանել, երբ կարդում ենք անառակ որդու առակը, որը զեխության մեջ վատնում է իր հոր հարստությունները. և, միայն որովհետև կարոտի զգացումներ է դրսևորում, իր հայրը վազում է դեպի նա, փաթաթվում է նրան և նրան լիակատար իշխանություն է տալիս իր բոլոր ունեցվածքների վրա: Աստծո մասին այսպիսի բաներ պատմողն ուրիշ ինչ որ մեկը չի եղել, այնպես՝ որ կկարողանայինք կասկածել. Իր իսկ Որդին է դրանք պատմել: Նա է Աստծո մասին այդպիսի վկայություն տվել: Ո՞ւր է Աստծո արդարությունը: Ահա՛ այն. որ մենք մեղավոր էինք և Քրիստոսը մեռավ մեր համար: [...] Ա՜հ, սքանչելիքներն են մեր Արարչի շնորհի: Ա՜հ, անչափելի բարությունն է, որով պատում է մեղավորների մեր գոյությունը, մեզ վերստին արարելու համար: [...] Նա կրկին ոտքի է կանգնեցնում նրան, ով Իրեն անարգել է ու անպատվել: [...] Մեղքը դա հարության շնորհը չըմբռնելն է: Ո՞ւր է դժոխքը, որ կարող է տրտմեցնել մեզ: Ո՞ւր է դատապարտությունը, որ կարող է այնքան սարսափեցնել մեզ, որ մինչև իսկ կորցնենք Աստծո սիրո բերկրանքը: Ի՞նչ է դժոխքը հարության շնորհի դիմաց, երբ Նա դուրս կկորզի մեզ դատապարտությունից, այս ապականացու մարմնին կպարգևի անապականությամբ զգեստավորվելու շնորհը, երբ փառքի կբարձրացնի դժոխք ընկած մարդուն: [...] Ո՞վ երբևէ կարող է բավականաչափ հիանալ մեր Արարչի շնորհով, այնքան՝ որքան արժանի է: Պատիժների փոխարեն, որոնց արդարացիորեն արժանի են մեղավորները, Նանրանց պարգևում է հարությունը: Մարմինների փոխարեն, որոնք պղծել են Իր օրենքը, Նա նրանց զգեստավորում է փառքով: [...] Ահա՛, Տե՜ր, ես այլևս չեմ կարող լռել շնորհիդ հորդառատ ալիքների դիմաց: Ներսումս ոչ մի միտք չի մնացել, որով կարող եմ արտահայտել երախտագիտությունը, որ պարտավոր եմ Քեզ: [...] Փա՜ռք Քեզ երկու աշխարհներում, որ ստեղծել ես մեր աճի ու զարգացման և մեր երջանկության համար, Քո մեծամեծ գործերի ճանապարհով առաջնորդելով մեզ դեպի ճանաչումը Քո փառքի:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 60 (ed. Spanos, pp. 245-247).

***

Հոգեկանությունը, որ փորձեցինք ներկայացնել այս հատորում, հարության հոգեկանություն է: Եվ հարությունը սկսվում է այս պահից իսկ: Կյանքն է իր լիության մեջ, կյանքը, որն ընդունակ է ի վերջո յուրացնելու, իր մեջ ձուլելու, փոխակերպելու, գերազանցելու մահվանը: Ժիվագոն, այն հարցին, թե. «Աշխարհում կա՞ն բաներ, որոնք արժանի են հավատարմության», պատասխանում է. «Շատ քիչ բաներ կան, որ արժանի են հավատարմության: Կարծում եմ, որ պետք է հավատարիմ լինենք անմահությանը, որը կյանքի անուններից մեկն է, մի քիչ ավելի հարուստ բովանդակությամբ: Հավատարիմ լինել անմահությանը, հավատարիմ լինել Քրիստոսին»^[7]: Ինչո՞ւ Քրիստոսին: Որովհետև եղավ մի օր, երբ «երիտասարդ մի աղջիկ, լռության մեջ ու ծածուկ, կյանք տվեց մի Մանկան և աշխարհին տվեց կյանքը, կյանքի հրաշքը, կյանքը ամեն ինչի, “Նրան, ով կյանքն է”, ինչպես անվանվելու էր ավելի ուշ»^[8]:

Քրիստոսը հարություն առավ մեռելներից:

Մահով հաղթեց մահվանը:

Նրանց, ովքեր գերեզմաններում են,

պարգևեց կյանքը:

ԲՅՈՒԶԱՆԴԱԿԱՆ ԾԵՍ, Զատկական Ժամամուտ:

^[1] Archimandrita Spiridone, Le mie missioni in Siberia. Cose viste e vissute, Torino 1982, p. 24.

^[2] Հոգեմարզական ճառեր, 81 (ed. Spanos, p. 306).

^[3] Silvano dell'Athos, Non disperare! Scritti inediti e vita, Bose 2007, pp. 29-31, 77-78, 120-124; Archimandrita Sofronio, Silvano del Monte Athos (1866-1938). Vita, dottrina, scritti, Torino 1978, pp. 202-207.

^[4] Ch. Péguy, Un nouveau théologien M. Fernand Laudet, in Oeuvres en prose complètes III, p. 573, § 304.

^[5] Արևելյան Եկեղեցու մի Վանական, Amour sans limites, pp. 19-20.

^[6] Սբ. Թերեզա Հիսուս Մանկան, Երգել Տիրոջ Ողորմությունը, Երևան 2004, էջ 307.

^[7] B.L. Pasternak, Il dottor Živago, Milano 2003, p. 14, parte I, § 5.

^[8] Նույն, p. 333, parte XIII, 17.

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։