Գլուխ Բ. – Ներանձնական պայքարը

Ա Ա Ա

«Ճգնություն» նշանակում է ջանք և ճիգ գործադրել, հրահանգվել, պայքարել: «Հոգևոր ճակատամարտը. մարդկանց մղած պատերազմներից ամենադժվարինը»^[1]: Դիմում է մարդու ազատությանը, կոչ է ուղղում «դրականորեն ստեղծելու» նրա կարողությանը. դառնալու մի անձ, որն իր ազատակամ հարումով քրիստոսական մեծ կերպարանափոխությանը՝ Սուրբ Հոգու մեջ փոխակերպում է իր հարաբերությունը նյութերի հետ, որոնք իրեն պարտադրվել են աշխարհի կողմից, – իր գենետիկական ժառանգությունը, իր հոգեբանական և հասարակական պայմանավորումը, – և այդպիսով փոխակերպում է ինքնին այդ նյութերը:

Աստված չի ստեղծել մահը, չի ստեղծել չարիքը, այլ՝ ամեն ինչում թողել է մարդուն – ինչպես հրեշտակին – իր ազատությունը: Այսպիսով, ազատությամբ, ոմանք բարձրանում են մինչև բարու գագաթնակետը, մինչ ուրիշներ գահավիժում են չարի անդունդներն ի վար: Բայց դու, ո՜վ մարդ, ինչո՞ւ ես մերժում քո ազատությունը:

Ինչո՞ւ ես տհաճություն դրսևորում, իմանալով, որ պետք է ջանք գործադրես, հոգնես, պայքարես և դառնաս քո փրկության հեղինակը:

Մի՞թե քեզ ավելի հաճելի կլիներ հանգչել ծույլ կյանքի ու մշտնջենավոր անգործության քնի մեջ: «Իմ Հայրը», ասված է, «միշտ գործում է, և ես նույնպես գործում եմ» (Հվհ 5, 17):

Եվ քեզ տհա՞ճ է գործելը, քեզ, որ ստեղծվել ես դրականորեն ստեղծելու համար:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Քարոզներ Եզեկիելի մասին, I, 3 (PG 13, 671C-D; GCS 33, p. 326; SC 352, p. 56).

Հետևաբար, ճգնությունը (կամ հոգեմարզությունը) առօրյա թմրածությունից արթնանալն է: Այն հնարավորություն է ստեղծում Բանի համար՝ ակունքը խցանող ավազներից մաքրելու հոգու խորքում գտնվող կենդանի ջրերի աղբյուրը, մարդու մեջ մաքրափայլ դարձնելու Աստծո պատկերը, փոշու մեջ գլորված դահեկանը, որի վրա սակայն դրոշմված է մնում թագավորի դիմապատկերը (Ղկս 15, 8-10): Բանն Ինքն է, որ գործում է, բայց մենք պետք է համագործակցենք Նրա հետ, ո՛չ թե գործապաշտական լարվածությամբ, այլ՝ սիրո ուշադրությամբ:

Մեր հոգիներից յուրաքանչյուրը պարունակում է կենդանի ջրի մի հոր, կա նրանում [...] Աստծո թաքնված պատկերը: Սա՛ է այն ջրհորը, որը թշնամի ուժերը խցանել են հողով: [...] Բայց այժմ, երբ մեր Իսահակը [= Քրիստոսը] եկել է, ընդունենք նրա հրավերը և փորենք մեր ջրհորները, մաքրենք դրանք հողից և ամեն տեսակ աղբից. [...] այդտեղ կգտնենք կենդանի ջուրը, այն ջուրը, որի մասին ասում է Տերը. «Ով հավատում է ինձ, կենդանի ջրի գետեր կբխեն նրա ներսում» (Հվհ 7, 38):

[...] Որովհետև Աստծո Բանն այստեղ է, և Նրա ներկա գործն այն է, որ մաքրի հողը մեր հոգիներից յուրաքանչյուրից, որպեսզի առատորեն բխի մեր աղբյուրը: Այդ աղբյուրը ձեր մեջ է և այն չի գալիս դրսից, որովհետև «Աստծո արքայությունը ներսում, ձեր մեջ է» (Ղկս 17, 21): Կինը, որ «կորցրել էր իր դահեկանը» (Ղկս 15, 8), այն չվերագտավ դրսում, այլ՝ իր տան ներսում. նա «վառել էր ճրագը» և «ավլել էր տունը» [...] և այնտեղ վերագտավ իր դահեկանը:Ինչ վերաբերվում է ձեզ, եթե վառեք ձեր «ճրագը», եթե գործածեք Սուրբ Հոգու լուսավորությունը, եթե «տեսնեք լույսը Նրա լույսի մեջ», կգտնեք դահեկանը ձեր ներսում: Արդարև, ձեր ներսում է երկնային Թագավորի պատկերը: Երբ «Աստված ստեղծեց մարդուն», սկզբում, «նրան Իր պատկերով և նմանությամբ ստեղծեց» (Ծնդ 1, 26). և այդ պատկերը չդրոշմեց դրսում, այլ՝ նրա ներսում: Ձեր մեջ այդ պատկերն անհնարին էր տեսնել, քանի դեռ ձեր տունը կեղտոտ էր, աղբով ու պատերից թափված ծեփի կտորներով լի: [...] Բայց Աստծո Բանի կողմից ազատվելով հողի այդ մեծաքանակ զանգվածից, որը ձեզ ճնշում էր, արդ մեծապայծառ փայլեցրեք ձեզնում «երկնային մարդու պատկերը»: [...] Այդ պատկերի հեղինակը Աստծո Որդին է: Այնպիսի՜ մեծարժեք հեղինակ է, որ Իր պատկերը կարող է անփութության պատճառով մթագնել, այո՛, բայց չի կարող չարի կողմից ջնջվել: Աստծո պատկերը միշտ մնում է ձեզնում:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Քարոզներ Ծննդոցի մասին, XIII, 3-4 (PG 12, 233D-234D; GCS 29, pp. 118-120; SC 7 bis, pp. 324-328).

Հոգեմարզության նպատակը, հետևաբար, հոգու ծանրությունից, ճարպից ազատվելն է: Մկրտական ջրի մեջ, արցունքների ջրի մեջ սրտի կոշտուկները փափկացնելը, որպեսզի այդ սիրտը անսահմանորեն զգայուն ալեհավաք դառնա աշխարհի գեղեցկության, մարդկային էակների տառապանքի, Խաչափայտի զորությամբ հաղթանակած Սեր-Աստծո դիմաց:

Հոգևոր ճարպը դա թանձրամտությունն է, որով չարը վարակում է բանականությունը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հարյուրյակներ, IV, 36 (PO 28/1, pp. 150-151; Frankenberg, pp. 286-287).

Հոգեմարզությունը վերացական հնազանդություն չէ ինչ որ բացարձակ կամ վճռական հրամանների: Այն ազատում է մարդկային բնության ներքին դինամիզմը, նրա սլացքն առ Աստված: Մարդուն «բնության դեմ» վիճակից բերում է «բնության համաձայն» վիճակի, այսինքն՝ ըստ մարդկային (և տիեզերական) այն նյութական ատաղձի, որը հանձինս Քրիստոսի, անբաժանելի ու անխառն կերպով, միացել է Աստվածությանը: Այսպես են վկայում Արևմուտքի վանականների հայր Սուրբ Բենեդիկտոսը և Անապատի Ամմաներից («մայր»երից) Սրբուհի Սինքղետիկան, որի ուսուցումները, իրենց վրա կրելով մեծապես կանացի դրականության դրոշմը, միշտ կոնկրետ բնույթ են կրում:

Եթե արդարությունը հասցնում է առաջարկելու որոշ թեթև պարտադրանքներ՝ մոլություններն ուղղելու և սերը պաշտպանելու համար, իսկույն սարսափահար մի՛ փախիր փրկության ճանապարհից, որից ներս հնարավոր է մտնել միմիայն անցելով նեղ ու անձուկ դռնով: Հիրավի, սրբության կյանքի և հավատքի մեջ կամաց կամաց հառաջադիմելով սիրտն ընդարձակվում է, և մարդը, սիրո մի անասելի քաղցրությամբ համակված, սրընթաց սլանում է Աստծո պատվիրանների ճանապարհով:

ԲԵՆԵԴԻԿՏՈՍ ՆՈՐՉԱՑԻ, Վանական կանոնագիրք, Նախաբան, 47-49 (SC 181, p. 424).

Ամմա Սինքղետիկան ասում էր. «Մեծ ջանքեր և տքնաջան պայքարներ են սպասվում նրանց, ովքեր դարձի են գալիս, բայց դրանցից հետո՝ մի աննկարագրելի բերկրանք: Ով կամենում է կրակ վառել, առաջին րոպեներին նեղվում է ծխից, որի պատճառով արտասվում է: Բայց ի վերջո ստանում է այն, ինչ կամենում էր: Արդ, գրված է. “Մեր Աստվածը սպառող կրակ է”: Ուստի, աստվածային կրակը մեր մեջ պետք է վառենք ընդմեջ ջանքերի ու արցունքների»:

ԱՄՄԱ ՍԻՆՔՂԵՏԻԿԱ, Ապոֆտեգմաներ, 1 (PG 65, 421A-B).

Եվ ամեն բան կատարվում է Քրիստոսի մեջ: Նա դեպի Ինքն է ձգում մեզ և զորավիգ է կանգնում մեր ջանքերին: Հոգեմարզությունը դա սիրո պատասխան է: Մի գործուն ինքնահանձնում, որով Քրիստոսին հնարավորություն ենք տալիս մաքրագործելու մեզ «ինչպես կրակի մեջ ոսկին»: Որովհետև Նա ոսկերիչն է, իսկ կրակը Սուրբ Հոգու հուրն է:

Ես Քրիստոսի հետ կիսում եմ ամեն բան. հոգին և մարմինը, գամերն ու հարությունը:

Ո՜վ Քրիստոս, [...] Դու իմ համար հայրենիք ես, ուժ, փառք, ամեն ինչ:

Նա իմ ուժն է և իմ շնչառությունը, և վազքի սքանչելի մրցանակը:

Նա է, որ ինձ օգնում է լավ վազելու:

Ես Նրան սիրում եմ որպես իմ ամենամաքուր սերը, որովհետև նրանց նկատմամբ, ում սիրում է, Նա հավատարիմ է մեր ընկալելու կարողություններից անդին:

Նրանում է իմ ուրախությունը, նաև երբ կամենում է ենթարկել ինձ որոշ ցավերի, որովհետև ես ըղձալի տենչում եմ մաքրագործվել, ինչպես կրակի մեջ ոսկին:

ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Դոգմատիկ տաղեր, I, 2, 2; II, 1, 43; I, 2, 9.1 (PG 37, 623A.1349A.675A.566A.568A).

Եկեղեցու Հայրերը երեք մեծ հանգրվան են զատորոշում հոգևոր ճանապարհի մեջ.

ա) Առաջինը հոգեմարզական կամ ճգնողական պրակտիկան է (práxis), որի նպատակն է փոխակերպել կենսական էներգիան, որը շեղվել և «բանտարկվել է» կռապաշտական «կրքերի» մեջ: Հոգեմարզական պրակտիկայից ծնվում են առաքինությունները, որոնց համադրությունն է հանդիսանում սերը: Այդ առաքինությունները – պետք է հիշենք սա – աստվածային-մարդկային են, հանդես են գալիս որպես մասնակցություններ Աստվածային Անուններին, Աստվածության փառքի շողարձակմանը, որի պատկերն է մարդը: Խոսքը, հետևաբար, վերաբերվում է ամբողջովին ա՛յլ ոլորտի ու հարթության, քան պարզունակ բարոյականությունն է: Առաքինությունները ո՛չ միայն հնարավորություն են ստեղծում զերծ մնալու կռապաշտությունից – առաջին հերթին սեփական անձի պաշտամունքից – և ձեռք բերելու ներքին ազատությունը, որով հնարավոր է դառնում սիրելը, այլ՝ ունեն միստիկ, խորհրդազգացական մի համ: Այս և հաջորդ երկու գլուխներում հատկապես խոսելու ենք սույն պրակտիկայի մասին:

բ) Երկրորդը «բնության հայեցողությունն է», այսինքն՝ Աստծո կանխազգացումը էակների ու առարկաների ընդմիջով:

գ) Երրորդը Աստծո հետ ուղղակի, անձնական միությունն է:

Արդ, այս երեք հանգրվանները զարգանում են Քրիստոսի մեջ: Եվագր Պոնտացին և Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը առաքինությունն ու ազատությունը հարաբերության մեջ են դնում Քրիստոսի մարմնի հետ, համաձայն մի ընկալման, որը ո՛չ միայն քրիստոսաբանական է, այլ նաև՝ բխում է Գոհաբանական Պատարագի ապրումից: Եվագր Պոնտացու համաձայն, բնության հայեցողությունը կապված է Քրիստոսի արյան հետ ( – Քրիստոսի տիգախոց կողից բխած արյամբ լվացվեց երկիրը և վերագտավ իր ջինջ թափանցիկությունը – ), մինչ Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողի համաձայն՝ այդ կապը Քրիստոսի հոգու հետ է ( – բայց հայտնի է, որ Աստվածաշնչում սերտ հարաբերություն գոյություն ունի հոգու և արյան միջև – ):

Ինչ վերաբերվում է Աստծո հետ միությանը, Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողն այն բաժանում է երկու հանգրվանների. մեր միությունը Քրիստոսի մտքի հետ (և միտքը Նրա աստվածացած մարդկության սիրտը, կենտրոնն ու գագաթնակետն է), իսկ ապա՝ մեր անցումը Քրիստոսի մարդկությունից Նրա աստվածությանը: Հետևելով Հովհաննեսի Ավետարանում ներկայացվող պատկերներին, Եվագր Պոնտացին այդ երկրորդ հանգրվանի վերաբերյալ խոսում է Քրիստոսի կրծքի մասին. ով հանգչում է Քրիստոսի կրծքին, ով ընկալում է Աստծո մարդկային սրտի բաբախումները (սիրտ-միտքը, ուստի այստեղ ևս վերագտնում ենք Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողի կողմից գործածված խորհրդաբանությունը), հաղորդակցվում է աստվածային կյանքին, ինչպես Հովհաննես Առաքյալը, երբ գլուխը հանգչեցրել էր Հիսուսի կրծքին (Հվհ 13, 25):

Քրիստոսի մարմինը ձեռքբերված առաքինություններն են, և ով ճաշակում է այն, կգտնի ներքին ազատությունը:

Քրիստոսի արյունը էակների հայեցողությունն է, և ով ըմպում է այն, Նրա կողմից կլուսավորվի:

Քրիստոսի կուրծքը Աստծո ճանաչողությունն է, և ով նրա վրա հանգչում է, կլինի աստվածաբան:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հայելի վանականների համար, 118-120 (Gressmann, p. 163).

Ով հոգեմարզական ճգնությունից անցնում է ներքին ազատությանը, ստանում է կարողությունը՝ Սուրբ Հոգու մեջ տեսնելու էակների ու առարկաների ճշմարտությունը. որպես թե անցներ Քրիստոսի մարմնից Նրա հոգուն:

Ուրիշ մեկը, աշխարհի այս խորհրդաբանական հայեցողության ընդմիջով անցնում է խորհրդազգացական (միստիկ) ամենամաքուր հայեցողությանը, որը «աստվածաբանությունն» է. որպես թե անցներ Քրիստոսի հոգուց Նրա մտքին:

Ուրիշ մեկը, այս վիճակի ընդմիջով, միստիկ եղանակով առաջնորդվում է անճառելի վիճակի, ուր հատկությունների յուրաքանչյուր սահմանում ջնջվում ու դադարեցվում է մի արմատական ժխտման միջոցով. որպես թե անցներ Քրիստոսի մտքից Նրա աստվածությանը:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Խնդրահարույց հարցեր, 47 (PG 91, 1360C).

Եկեղեցու Հայրերը որդեգրել և իրենց հերթին խորացրել են հոգու կարողությունների պղատոնական և արիստոտելական գաղափարը: Նրանց մտահամակարգում զանազանվում են «նուս»ը («noûs», միտքը, խելքը), «թիմոս»ը («thymόs», որ քաջությունն է, էության ընդարձակումը, որը սակայն կարող է վերածվել հարձակողականության, բռնության ու ցասումնալի զայրույթի), և ի վերջո «էպիթիմիա»ն («epithymía», ցանկությունը, որը սակայն գտնվում է անհագության վերածվելու սպառնալիքի տակ): Խորքում, «նուս»ը նույնանում է այն բանի հետը, ինչը Մարկոս Ճգնավորի կողմից անվանվում է «սրտի խորան». այն հարաբերությունը Աստծո հետ, որը մարդու մեջ ոչինչ չի կարող կործանել, նույնիսկ եթե մարդն ինքը անգիտանա դա կամ մերժի: Բայց «նուս»ի լույսը մարդու ազատությամբ կարող է հրաժարվել իր թափանցիկությունից, կարող է թանձրանալ, և դժոխային հպարտությունը ծնվում է հոգու այդ բարակ և սուր գագաթնակետի վրա:

Եթե կամենանք (անշուշտ մոտավոր կերպով) նմանություններ գտնել մեր դարի հոգեբանության մեջ, կարող ենք ասել, որ «նուս»ի տիրույթը համապատասխանում է Ֆրանկլի և «գոյության հոգեվերլուծաբանների» կողմից հետախուզված ոլորտին, որոնց համաձայն՝ ենթագիտակցությունն իր մեջ պարունակում է առ Աստված կողմորոշված հոգևոր մի տարածք: «Թիմոս»ի տիրույթը ավելի համապատասխանում է Ադլերի հետախուզած ոլորտին, որի համաձայն՝ անգիտակից կյանքի կենտրոնում ինքնահաստատման, ինքնաարժևորման ձգտումն է: «Էպիթիմիա»ն, ի վերջո, ավելի մտածել է տալիս Ֆրոյդի նկարագրած ցանկասիրության մասին:

Հոգեմարզական գրականության հեղինակների մեծամասնության համաձայն, – թեև սույն դասակարգումները բավականին անկայուն են և պետք է հասկացվեն ավելի իրենց դինամիզմի մեջ, – գոյություն ունեն երկու «մայր կրքեր», որոնցից մեկը վերաբերվում է անբանական կարողություններին («թիմոս»ին և «էպիթիմիա»յին), և դա անհագությունն է. մյուսը վերաբերվում է «նուս»ին, և դա հպարտությունն է: Անհագությունն ու հպարտությունը միմյանց են կցվում մի տեսակ մետաֆիզիկական սեփականացման, յուրացման մեջ, որը եսի շուրջն է գծում էության և գոյության ամբողջ տարածքը: Հոգեկիր հեղինակները, ի մասնավորի Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը, այստեղ խոսում են «ֆիլ'աուտի՛ա»յի մասին («philautía», եսակենտրոնություն, եսապաշտություն), որը գողանում է աշխարհն Աստծուց, յուրացնելով այն և առարկայի վերածելով նաև անձերին: Եսապաշտի համար չկա ո՛չ Ուրիշը, ո՛չ էլ ուրիշ որևէ մեկը, այլ՝ միայն իր բացարձակ եսը: «Ով ունի ֆիլաուտիան, ունի բոլոր կրքերը», ասում է Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը^[2]:

Անհագության կողմից սանձազերծվում է զեխությունը՝ որպես սեռականության արտահայտություն, իսկ երկուսը միասին, գոհացում գտնելու համար, ծնում են ագահությունը: Այս վերջինից ծնվում են տխրությունը, – քանի որ անհնարին է տիրել ամեն ինչի, – և նախանձը, – նրանց հանդեպ, ովքեր տիրում են ինչ որ մի բանի, որը եսապաշտը ցանկանում է: Այստեղից էլ ծնվում է ցասումը (բարկությունը) ընդդեմ նրա, ով սպառնում է եսապաշտի ինչքերին կամ նրանից առաջ ձեռք է բերում մի ունեցվածք, որին նա տենչում էր:

Հպարտությունն իր հերթին ծնում է «սնափառությունը», հարստությունների ու հրապուրանքների ցուցամոլությունը, իսկ ապա՝ զայրույթն ու տրտմությունը, եթե ուրիշների կողմից բավարար չափով չի ստանում հիացում և հավանություն: Եվ այսպիսով, գոյության յուրացման արմատական կամքի ընդմիջով, վերադարձ է կատարվում անհագությանը: Երկու շրջագծերը կրկին միանում են միմյանց, ձևավորելով երկու բևեռանի մի ձվածիր:

Ուրիշ հեղինակներ, կրքերի սանձազերծման գործում առավել կարևորություն են տալիս մոռացության, հոգևոր անզգայության և մի տեսակ տգիտության կամ թանձրամտության «երեք հսկաներին»: Մարդը մոռանում է, որ գոյություն ունի Աստված, որն ամեն վայրկյան կարող է կանչել իրեն դեպի անդենական աշխարհ. անտեսում է մերձավորին, այլևս ընդունակ չէ հիանալու, զմայլվելու, և ի վերջո հասնում է մի այնպիսի կետի, որ սկսում է ապրել թմրած վիճակում, մի տեսակ արթուն քնի մեջ ընկղմված:

Մեջբերենք այստեղ Սբ. Հովհան Դամասկացու գրություններից երկու հատված, որոնցում շատ հստակ կերպով ամփոփվում է նախկին ավանդությունը:

Հարկավոր է իմանալ, որ Հայրերի համաձայն՝ գոյություն ունեն ութը մտքեր, որոնք հարձակվում են մեր վրա. առաջինը անհագությունն է, երկրորդը՝ զեխությունը, երրորդը՝ ագահությունը, չորրորդը՝ տրտմությունը, հինգերորդը՝ ցասումը, վեցերորդը՝ հույսին հակառակվող միտքը, յոթներորդը՝ սնափառությունը, ութերորդը՝ հպարտությունը:

ՀՈՎՀԱՆ ԴԱՄԱՍԿԱՑԻ, Չարի ութը ոգիները, 1 (PG 95, 80A).

Մարդը ոչ մի մեղք չէր գործի, եթե ի սկզբանե վրա չհասնեին այդ հուժկու հսկաները, ինչպես ասում է իմաստնագույն Մարկոսը, այսինքն՝ մոռացությունը, հոգևոր անզգայությունը և տգիտությունը: [...] Այս ամենի սկզբնապատճառը, գրեթե կարող ենք ասել՝ չարաշուք մայրը, ֆիլաուտիան է, սեփական եսի պաշտամունքը:

ՀՈՎՀԱՆ ԴԱՄԱՍԿԱՑԻ, Առաքինությունների ու մոլությունների մասին (PG 95, 89A).

Եվ սակայն, թերևս Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողն է նա, ով առավելագույնս է խորացնում այս հարցը, երբ գրում է.

Այս խոտորման [բնական էներգիաների վերածվելը կործանարար կրքերի] պատճառը մահվան ծածուկ վախն է:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարցադրումներ Թաղասիոսին, 61 (PG 90, 633D).

Ուստի.

Մենք, որ մեկ միակ բնություն ենք, օձերի նման փոխադարձաբար հոշոտում ենք միմյանց:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարցադրումներ Թաղասիոսին, Նախաբան (PG 90, 256B).

Հետևաբար.

Միմիայն սերն է հաղթում մարդկային բնության մասնատմանը:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարյուրյակներ սիրո մասին, I, 71 (PG 90, 976B)^[3].

Այժմ հնարավոր է հասկանալ հոգեմարզական պրակտիկայի դերն ու նշանակությունը. այն ձգտում է փոխակերպելու – սիրո մեջ, և որպեսզի սերը հնարավոր լինի – մարդու միտքն ու կրքային կարողությունները:

«Պրակտիկա»ն (praktiké) դա հոգևոր մեթոդ է, որը մաքրում է հոգու կրքային մասը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Գիրք պրակտիկայի մասին, 78 (PG 40, 1233A-B; SC 171, p. 666).

Սբ. Եփրեմ Ասորու աղոթքներից մեկը, որ յուրահատուկ կերպով սիրված է և գործածվում է Արևելքի Եկեղեցիներում, հուշում է, թե ինչպես է տեղի ունենում այդ փոխակերպությունը:

Իմ կյանքի Տեր և ուսուցիչ,

հեռացրո՛ւ ինձնից ծուլության, վհատության, տիրապետության և դատարկախոսության հոգին.

ինձ՝ Քո ծառային, շնորհի՛ր ողջախոհության, խոնարհության, համբերության և սիրո հոգի.

այո՛, Տեր Թագավոր, տո՛ւր ինձ տեսնել իմ մեղքերը և չդատել իմ մերձավորին, որովհետև Դու օրհնյալ ես հավիտյանս հավիտենից:

Ամեն:

ԵՓՐԵՄ ԱՍՈՐԻ, Քառասնորդաց Պահքի աղոթք Բյուզանդական Ծեսում.

«Ծուլությունն» այստեղ նույնանում է մոռացության հետ, մատնանշում է սրտի «կոշտությունը», որի պատճառով մարդն ա՛յլ բան չի տեսնում, քան միայն՝ երևույթները, արտաքին կերպարանքները, այն՝ ինչը որ «հասանելի է զգայարաններին», այն՝ ինչը որ «հնարավոր է դնել ատամների տակ», ինչպես ասում է ժողովրդական իմաստուն արտահայտությունը: Հակա-բանաստեղծի, հակա-միստիկի վիճակն է. նրա, ում Նիկոլայ Բերդյաևը անվանում է «հոգևոր քաղքենի»^[4]: Սույն հոգեվիճակը առաջացնում է տիրապետության հոգի, որը Հիսուսի երրորդ փորձության առարկան էր և որը ավելանում է հպարտության վրա: Ինչ վերաբերվում է դատարկախոսությանը, «ունայն խոսքերին», դրանք անհիմն խոսքերն են (Մտթ 12, 36), ստի, կեղծիքի, մոգության, տիրապետության, շահագործման, մահվան խոսքերը: Առավել խորն ու վնասակար են, սակայն, վհատությունը, հույսի բացակայությունը, ոչնչության կողմից հմայված լինելը. հեղգ մեղկությունն է («akedía», աքեդիա), որը քաջ հայտնի է ամենամեծ ճգնավորներին, բայց որը մեր դարաշրջանում դարձել է «զանգվածային» նիհիլիզմի ամենօրյա արտահայտությունը:

Սբ. Եփրեմ Ասորու աղոթքի երկրորդ խնդրանքը, մոլություններին ընդդիմանալով, զարգացնում է առաքինությունների դինամիկան. հավատքը, որ հաղթում է ֆիլաուտիային. ողջախոհությունը, որն անհրաժեշտորեն չի հասկացվում որպես կուսակրոնություն, քանի որ ամուսնությունն էլ կարող է ողջախոհ լինել, այլ՝ մատնանշում է ցանկության ամբողջացումը անձնական հարաբերության ներսում. խոնարհությունն ու համբերությունը, որոնք հավատքը կիրառում են առօրյա կյանքում, նրան որպես սփոփանք բերելով անսասանելի հույսը. և սեփական անձի վերաբերյալ հստակատեսությունը, ո՛չ որպես հանցանքի մտասևեռուն բարդույթ, այլ՝ որպես առավելագույն վստահության պատճառ. ուրիշներին դատելու մերժումը. և, ի վերջո, օրհնության կնիքը. օրհնություն, որ փոխանակվում է մարդու և Աստծո միջև, յուրաքանչյուր կյանք սրբագործելու համար:

Հոգեմարզական պրակտիկայի հիմքը «պատվիրանների պահպանումն է»: Ասելով «պատվիրաններ», սակայն, հոգևոր հեղինակները մատնացույց են անում ո՛չ այնքան Տասնաբանյա Պատվիրանները, – որոնց մասին խոսվում է միայն այն չափով, որքանով Հիսուսը քողազերծել և մարմնավորել է դրանց հոգևոր իմաստը, – որքան Քրիստոսի գործերն ու պատվիրանները, և հատկապես՝ Լեռան Քարոզը, Երանությունները: Արդարև, Երանությունները նկարագրում են նույն Ինքն Քրիստոսին, Նրա գեղեցկությունը (և, Նրաընդմիջով, «քենոզիս»ի և սիրո Աստծո խորհուրդը): Հնազանդվել Քրիստոսի պատվիրաններին՝ նշանակում է սիրել Նրան, և մեր աղերսող անբավարարության, հայցող անկարողության միջոցով թողնել, որ Նրա կյանքը տարածվի մեր մեջ և փոխակերպի մեզ:

Ով ճանաչում է Աստծո պատվիրանների զորությունը և հասկանում է հոգու կարողությունը, գիտի, թե ինչպես են այդ պատվիրանները բժշկում հոգին և առաջնորդում դեպի ճշմարիտ հայեցողությունը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հարյուրյակներ, II, 9 (PO 28/1, pp. 64-65; Frankenberg, pp. 134-135).

Տեսնենք, թե պատվիրանների էական մասն ինչպես է հայելանում Սբ. Բենեդիկտոսի վանական կանոնագրքի սակավախոս ու շատ կոնկրետ շարադրանքում: Այդ կանոնագրքի յուրաքանչյուր տողում գտնում ենք Հիսուսի խոսքերն ու Նրա կյանքի օրինակը, և՛ երբ խոսքը վերաբերվում է հինկտակարանյան պատվիրաններից մեկին (որը մեկնաբանվում է քրիստոսական լույսի ներքո), և՛ երբ հայտաբանվում է Լեռան Քարոզը կամ Մատթեոսի Ավետարանի 25րդ գլխում պատմվող Վերջին Դատաստանի առակը. «Քաղցած էի և ինձ ուտելիք տվեցիք, ծարավ էի և ինձ ջուր տվեցիք խմելու, անտուն էի և ինձ հյուրընկալեցիք, մերկ էի և ինձ հագցրեցիք, հիվանդ էի և ինձ այցելության եկաք, բանտում էի և ինձ տեսնելու եկաք: [...] Ամեն անգամ, որ այս բաներն իմ այս փոքր եղբայրներից մեկին արեցիք, ի՛մ համար արեցիք» (Մտթ 25, 35-36.40):

Քրիստոնյան կամաց կամաց դառնում է օրհնության էակ: Աստծո անսահման ողորմության հանդեպ նրա վստահությունը նրան հնարավորություն է տալիս հուսալու: Իմանալը, գիտակցելը, որ ինքը հիմնովին, արմատապես սիրված է, նրան տալիս է ո՛չ միայն հնարավորությունը, այլ նաև պահանջը, կարիքը՝ ծառայելու մերձավորներին և սիրելու բոլորին, ներառյալ թշնամիներին: Աստծո երկյուղը այս բացահայտումն է, որ մարդը կատարում է իր կյանքի մի որոշակի պահի. երբ բռնվում է մի հիմնական, արմատական տագնապով, հասկանալով, որ չի կարող երբևէ նույնանալ այս աշխարհի հետ՝ առանց կորցնելու իր ինքնությունը: Դժոխքի շուրջ խորհրդածությունը հասկացնում է մեզ, թե «ինչից» է Քրիստոսը փրկում մեզ, եթե մեր ամբողջ էությամբ հարում ենք Իր կողմից բերված փրկությանը:

Որո՞նք են բարվոք գործելու ձևերը:

Նախևառաջ, սիրել Տիրոջը ամբողջ սրտով, ամբողջ հոգով և ամբողջ զորությամբ:

Ապա, սիրել մերձավորին սեփական անձի նման:

Ապա, չսպանել:

Չպոռնկանալ:

Չգողանալ:

Անհագորեն չտենչալ:

Սուտ վկայություն չտալ:

Հարգել մարդկային բոլոր էակներին:

Եվ այն, ինչ ինքներս չէինք կամենա կրել, դա չանել ուրիշների:

Մերժվել ինքներս մեզ, Քրիստոսին հետևելու համար:

Իշխել սեփական մարմնի վրա:

[...]

Օգնության հասնել աղքատներին:

Զգեստավորել մերկերին:

Այցելել հիվանդներին:

Թաղել ննջեցյալներին:

Օգնել տառապողներին:

Մխիթարել վշտահարներին:

[...]

Ոչինչ չնախընտրել, քան Քրիստոսի սերը:

Ընթացք չտալ սեփական զայրույթին:

Վրեժ չնյութել:

Սեփական սրտում խաբեություն չբնակեցնել:

Կեղծավորությամբ չտալ խաղաղության ողջույնը:

Չլքել սերը:

Չերդվել, երդմնազանց չլինելու համար:

Ճշմարտությունն ասել սրտով ու բերանով:

Չարի փոխարեն չար չհատուցել:

Անարդարություն չգործել, այլ՝ համբերատարությամբ կրել մեր հանդեպ գործված անարդարությունները:

Սիրել սեփական թշնամիներին:

Չանիծել նրանց, ովքեր անիծում են մեզ, այլ մանավանդ թե՝ օրհնել նրանց:

Հալածանքներ կրել արդարության համար:

[...]

Սեփական հույսը Աստծո վրա դնել:

Եթե ինչ որ մի բարի բան է տեսնվում սեփական անձում, դա Աստծուն վերագրել և ո՛չ թե ինքներս մեզ:

[...]

Երկնչել դատաստանի օրից:

Վախենալ դժոխքից:

Հոգևոր ամբողջ եռանդով փափաքել հավիտենական կյանքը:

Աչքի առաջ ամեն օր ներկա պահել մահը:

[...]

Ոչ ոքի չատել:

Ոչ ոքի չխանդել:

Չտրվել նախանձին:

[...]

Մեծարել տարեցներին:

Սիրել երիտասարդներին:

Քրիստոսի սիրո մեջ, աղոթել սեփական թշնամիների համար:

Ինչ որ մի վիճաբանությունից հետո, հաշտվել և խաղաղություն անել արևը մայր մտնելուց առաջ:

Եվ Աստծո ողորմությունից երբեք չհուսահատվել:

Ահա սրանք են հոգևոր արվեստի գործիքները:

ԲԵՆԵԴԻԿՏՈՍ ՆՈՐՉԱՑԻ, Վանական կանոնագիրք, IV, 1-11.14-19.21-33.41-42.44-47.65-67.70-75 (SC 181, pp. 456-462).

Դիադոքոս Ֆոթիկացին, այդ մեծանուն Եպիսկոպոսը, որ միաժամանակ հումանիստ էր և խորհրդազգաց, առավել ամփոփ կերպով է ներկայացնում «պատվիրանների պահպանումը». հոգեմարզության ընթացքն առաջնորդում է հավատքից մինչև սերը, ընդմեջ հույսի, անջատումի, խոնարհության, ուրիշների հանդեպ հարգանքի, ողջախոհության, որն հասկացվում է որպես հոգևոր ամբողջականություն, չմասնատվածություն, որի շնորհիվ հնարավոր է դառնում էակներից յուրաքանչյուրին ընկալել սիրո մեջ:

Առաջին սահմանում. հավատքը: Գաղափար Աստծո մասին, զերծ՝ կռապաշտությունից:

Երկրորդ սահմանում. հույսը: Մտքի սիրալիր ուխտագնացություն դեպի այն, ինչը մեր հույսի առարկան է:

Երրորդ սահմանում. համբերությունը: Հարատևել առանց դադարի, ներքին աչքերով տեսնելով Անտեսանելին, որպես թե տեսանելի լիներ:

Չորրորդ սահմանում. ագահության բացակայությունը: Ունենալ և տիրել չցանկանալու մեջ ներդնել նույնքան եռանդ, որքան սովորաբար ներդրվում է դրանք ցանկանալու մեջ:

Հինգերորդ սահմանում. ճանաչողությունը: Մեզ առ Աստված տանող մղման մեջ անգիտանալ և անտեսել սեփական անձը:

Վեցերորդ սահմանում. խոնարհությունը: Սեփական արժանիքների շարունակական մոռացումը:

Յոթներորդ սահմանում. զայրույթի բացակայությունը: Չբարկանալու կարողությունը:

Ութերորդ սահմանում. ամբողջականությունը [կամ ներքին ողջախոհությունը]: Ներքին զգացողության («aísthesis») անընդհատ միությունն Աստծո հետ:

Իններորդ սահմանում. սերը: Բազմապատկված ընկերություն նրանց նկատմամբ, ովքեր մեզ նախատում են:

Տասներորդ սահմանում. ամբողջական փոխակերպումը: Աստծո վայելքի մեջ, մահվան տագնապը փոխվում է բերկրանքի:

ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, Նախաբան (SC 5 ter, pp. 84-85).

Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողն ընդգծում է, որ «պատվիրանների պահպանումը» հնարավորություն է ստեղծում հաղթահարելու հարձակողականությանն ու անհագությանը, և այդպիսով լուսավորելու կենսական ուժն («thymόs») ու ցանկությունը («epithymía»):

Ով հավատում է, բռնվում է սրբազան երկյուղով:

Ով այդպես երկնչում է, գտնում է խոնարհությունը:

Ով գտնում է խոնարհությունը, ստանում է հեզությունը:

Իր վարվելակերպով գերազանցում է հարձակողականության ու անհագության մղումներին, որոնք հակառակ են բնությանը:

Ով հեզ է, պահում է պատվիրանները:

Ով պահում է պատվիրանները, մաքրագործվում է:

Ով մաքրագործվել է, լուսավորվում է:

Այդպիսին արժանի է գտնվել Բանի հետ մուտք գործելու խորհուրդների ամուսնական սենյակից ներս:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Երկուհարյուր հոդվածներ, I, 16 (PG 90, 1089A).

Հոգեմարզական պրակտիկայի ընթացքում հարկավոր է գործի դնել կշռադատություն: Երկրային կյանքին մաս կազմող իրողությունները հիմնականորեն բարի են, ուստի դրանց օրհնությունից անցնելը դրանց գերազանցման արմատական պահանջին՝ ենթադրում է կանխազգացումն ունենալ մի առավել բարձր լիության, և որ Աստված մեզ տվել է Իր «քաղցրության» համտեսումներ, նախաճաշակներ (թեև այդ համտեսումները տալուց հետո Նա ետ է քաշվել և մենք, Իր լիությանը հասնելու համար, պետք է անցնենք անապատի միջով): Այլապես, սեփական կամքին հետևող կամ փարիսեցիական դիրքորոշում ունեցող ճգնավորը (հոգեմարզական պրակտիկան գործադրողը) ենթարկվում է երկնքի ու երկրի միջև ապարդյուն կերպով ցամաքելու, չորանալու վտանգին:

Ուտելը և խմելը, շնորհակալություն հայտնելով Աստծուն այն ամենի համար, որ մատուցվում է կամ պատրաստվում, ոչնչով չի հակառակվում ճանաչողության կանոնին (Ծնդ 1, 31): Բայց կամովին հրաժարվել հաճելիից և առատից, նշան է մեծ կշռադատության և մի առավել ճանաչողության: Մենք հոժարությամբ չենք արհամարհում այս կյանքի հաճույքները, եթե չենք ճաշակում Աստծո քաղցրությունը ամբողջական հագեցումի զգացումով («aísthesis kaì plerophoría»):

ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 44 (SC 5 ter, pp. 110-111).

Հոգեմարզական պրակտիկան, իր համալիր բազմամասնությամբ, սեփական խորհրդանշանը գտնում է պահքի մեջ, պայմանով, որ այն հասկացվի միաժամանակ հոգու և մարմնի պահք, այնպես՝ ինչպես այն հասկանում են Եկեղեցու Հայրերը: Ադամի ազատության ու վստահության դիմաց Աստծո կողմից որպես փորձաքար դրված պատվիրանի մեջ Եկեղեցու Հայրերը նշմարում էին պահքի պատվիրանը. աշխարհի վրա իբրև մի որսի վրա նետվելու փոխարեն, մարդը պետք է սովորեր տեսնել աշխարհը որպես Աստծո պարգև, և աստիճան՝ դեպի Արարիչը բարձրանալու համար: Այս տեսանկյունից դիտված, մեղքը կրկին ներկայանում է որպես ապօրինի սեփականացում և եսակենտրոնություն, աշխարհը գործիքի վերածելու և սպառելու ցանկություն, այն այլակերպելու փոխարեն: Քրիստոսը, մինչդեռ, քառասուն օր պահքով անցկացրեց անապատում, փորձողին ցույց տալու համար, որ «միայն հացով չէ, որ ապրում է մարդը, այլ՝ ամեն մի խոսքով, որ դուրս է գալիս Աստծո բերանից» (Մտթ 4, 4), իսկ աշխարհը ևս մի խոսք է, որ դուրս է գալիս Աստծո բերանից:

Պահքը, հետևաբար, նշանակում է Աստծո և աշխարհի հետ ունեցած մեր հարաբերության արմատական փոփոխում: Աստված – և ո՛չ թե մարդու սեփական եսը – գրավում է կենտրոնական տեղը և աշխարհը տեսնվում է որպես Նրա արարչությունը. դառնում է երկխոսություն մարդկանց միջև և Արարչի հետ: Պահքը մարդուն թույլ չի տալիս նույնանալ աշխարհի հետ սոսկ տիրապետություն հաստատելու հեռանկարով, այլ՝ օգնում է ընդունելու աշխարհը մի լույսի մեջ, որի ակունքն այլուր է: Ամեն էակ, ամեն բան հայնժամ դառնում է հայեցողության առարկա: Պահքը մարդու և աշխարհի միջև հաստատում է հարգանքի ու հիացմունքի տարածք, մարդու համար հնարավորություն է ստեղծում ունենալու և զգալու քաղց նաև Աստծո հանդեպ, ինչպես նաև՝ իր մեջ ընդունելու, արտացոլելու արարչության քաղցը, «հառաչանքը»:

Այս պատճառով է, որ Եկեղեցու Հայրերի համաձայն՝ պահքն անբաժանելի է աղոթքից ու ողորմությունից (աղքատներին տրվող նյութական օգնության իմաստով). այսինքն, Աստծո հետ վերահաստատված սիրալիր հարաբերությունից և մերձավորի հետ ինքնակամ, սրտաբուխ, ստեղծագործ բաժնեկցումից, որովհետև քրիստոնեական առաջին դարերում ճշգրիտ կերպով սա՛ էր ողորմության իմաստը:

Պահքը պետք է թանկագին լինի մեզ, որովհետև մեծ պաշտպանություն է, աղոթքի և ողորմության հետ միասին: Այս երեքը ազատում են մարդուն մահից: Ինչպես Ադամը չուզեց վստահել և ուտելու համար արտաքսվեց դրախտից, այդպես էլ պահքի ու հավատքի միջոցով ո՛վ կամենում է, մտնում է դրախտ:

ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Կուսության մասին, 6 (PG 28, 257B).

Պահքը թեթևացնում է մարմինը, այն պատրաստում է հարության, այն բացում է շնորհի առաջ, որը բուժում է ու նորոգում: Մարմինը դարձնելով թափանցիկ, հեշտացնում է հոգու տեսանելիությունը, հոգին տրամադրում է Իմաստության ուսմանը, Խոսքի ունկնդրմանը: Հնարավոր է դարձնում փոխադարձ բաժնեկցումն ու օգնությունը:

Պահքը հոգու սնունդն է, հոգու կերակուրը:

ԱՄԲՐՈՍԻՈՍ ՄԻԼԱՆՑԻ, Եղիան և պահքը, III, 4 (PL 14, 699B).

[Ով պահք է պահում], Մովսեսի նման սնվում է Աստծո և Նրա խոսքի հետ մտերմությամբ: Փորձառությամբ հասկանում է այս խոսքի ճշմարտությունը. «Միայն հացով չէ, որ ապրում է մարդը, այլ՝ ամեն մի խոսքով, որ դուրս է գալիս Աստծո բերանից»:

ՀԵՐՈՆԻՄՈՍ, Նամակ ՃԼ., 10 (PL 22, 1115).

Մենք ունենք Քառասնորդացի օրերը, որոնք նվիրված են պահքին: Յուրաքանչյուր շաբաթվա մեջ ունենք չորեքշաբթի և ուրբաթ օրերը: [...] Եվ քրիստոնյան ազատ է պահք պահելու որևէ ժամանակ, ո՛չ թե սնապաշտությունից դրդված, այլ՝ [նյութական իրողություններից] կամավոր անջատման համար: [...] Արդարև, ինչպե՞ս հնարավոր կլիներ Աստվածաշնչի ուսումը, ճանաչողությանն ու իմաստությանը նվիրվելը, եթե մարդը սեփական բերանի ու սեփական որովայնի տերը չէ: Բայց կա մի ա՛յլ պատճառ ևս, որը նույնպես հոգևոր է և Առաքյալներից ոմանց կողմից գովաբանվում է իրենց նամակներում. [...] երանելի է նա, ով պահք է պահում աղքատին կերակրելու նպատակով:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Քարոզներ Ղևտացվոցի մասին, X, 2 (PG 12, 528B-C; SC 287, pp. 138-140).

Պահքը հեշտացնում է աղոթքը:

Պահեցողի աղոթքը նման է թևատարած ճախրող արծվի: Գինովցած մարդու աղոթքը, կշտացածությունն այն ծանրացնում է և քաշում է դեպի ցած:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Չարի ութը ոգիները, 1 (PG 79, 1145B).

Այսուամենայնիվ, Եկեղեցու Հայրերը շեշտը միշտ դնում են պահքի համապարփակ նկարագրի և չափավորության վրա:

Եթե թշնամին թելադրում է ձեզ չափազանց ճգնություններ, որով ստեղծվում է ձեր մարմինը տկարացնելու և այն անօգուտ դարձնելու վտանգը, պետք է չափավորեք ձեր պահքը:

ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Կուսության մասին, 8 (PG 28, 261A-B).

Ինչպես կերակուրների առատությունից ծանրանալով՝ մարմինը կորովազուրկ ու ծույլ է դարձնում հոգին, նմանապես նաև չափազանց պահեցողության պատճառով ուժասպառ լինելով՝ տրտմություն ու տհաճություն է պատճառում հոգու հայեցողական մասին: Հարկավոր է, ուստի, կանոնավորել նաև սնունդը մարմնի կազմվածքի համաձայն, այնպես, որ երբ մարմինը առողջ վիճակում է, պատշաճ կերպով տիրապետվի, իսկ երբ տկար է, խելամտորեն զորացվի: Արդարև, մարզիկը չպետք է թուլակազմ լինի:

ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 45 (SC 5 ter, p. 111).

Պահքը կարող է չարացնել մարդուն, կամ նաև՝ տալ նրան փարիսեցիական դիրքորոշում: Այս պատճառով է, որ Եկեղեցու Հայրերը անդադար հիշեցնում են մերձավորի հանդեպ հարգանքի, չարախոսության դեմ պայքարի, աղքատի հետ բաժնեկից լինելու և արդարության գործերի կարևորությունը:

Աբբա Պամբոն հարցրեց Աբբա Անտոնին. «Ի՞նչ պետք է անեմ»: Ծերը պատասխանեց. «Մի՛ վստահիր քո արդարությանը, մի՛ վշտացիր անցյալի համար, այլ՝ զսպիր լեզուդ ու որովայնդ»:

ԱԲԲԱ ԱՆՏՈՆ, Ապոֆտեգմաներ, 6 (PG 65, 77A).

Եթե դուք պահք եք պահում, բայց չեք հսկում ձեր բերանին, որպեսզի չարության կամ զայրույթի ոչ մի խոսք չասի, ոչ մի կեղծիք կամ սուտ երդում, եթե չարախոսում եք ձեր մերձավորի դեմ, նույնիսկ եթե դա գալիս է պահք պահողի բերանից, պահքը ձեր համար անարդյունք կլինի և կդառնա ի զուր վատնված ջանք:

ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Կուսության մասին, 7 (PG 28, 260C).

Ի՞նչ օգուտ ունի քառասնօրյա պահքը պահելդ, եթե չես հարգելու դրա նշանակությունը: Ի՞նչ օգուտ ունի խնջույքներից հրաժարվելդ, եթե դատավարություններում ես անցկացնելու ժամանակդ: Ի՞նչ օգուտ ունի սեփական հացդ չուտելը, եթե գողանալու ես աղքատի հացը: [...] Քրիստոնեական պահքը պետք է սնուցի խաղաղությունը, ո՛չ թե վեճերը: Ի՞նչ շահ ունես ստամոքսդ պահքով սրբացնելուց, եթե շուրթերդ աղտոտում ես խաբեություններով: Եղբա՜յր, դու կարող ես եկեղեցի գալ միայն այն դեպքում, եթե ոտքերդ խճճված չեն վաշխառության ցանցերում: Իրավունք կունենաս աղոթելու միայն այն դեպքում, եթե սրտումդ քեզ խոչընդոտ չի լինի նախանձը: [...] Դրամը, որ տալիս ես աղքատին, լիակատար արդարություն կլինի միայն այն դեպքում, եթե այն չես խլել մի ուրիշ աղքատի ձեռքից:

[...] Այսպիսով, որքան որ հնարավոր է, առաքինությունների գործադրմամբ նմանվենք Քրիստոսի պահքին, որպեսզի մեր վրա իջնի շնորհը՝ հոգու և մարմնի զույգ պահքերի միջոցով:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԹՈՒՐԻՆԱՑԻ, Քարոզ ԽԴ. [Ը. քարոզ Քառասնորդացի] (PL 57, 327A-328B).

Արդարև, հոգեմարզական որևէ պրակտիկա, եթե կամենում է համապատասխանել քրիստոնեական ինքնությանը, պետք է կողմնորոշված լինի դեպի սերը: Ճգնությունը մեզ նմանեցնում է խաչված Քրիստոսին, բայց Խաչն անբաժանելի է Հարությունից, ուստի տառապող լինի, թե՝ հաղթական, քրիստոնեական հոգեմարզությունը միշտ գործում է սիրո ոլորտում:

«Ով կամենում է Քրիստոսի մեջ մնալ, պետք է ապրի այնպես, ինչպես Նա ապրեց: [...] Ով սիրում է իր եղբորը, մնում է լույսի մեջ» (1Հվհ 2, 6.10):

Առաջին և գլխավոր պատվիրանը սերն է: Սիրո շնորհիվ, հոգին տեսնում է բուն Սերը, այսինքն՝ Աստծուն: Արդարև, մեր սիրո ընդմիջով մենք տեսնում ենք Աստծո սերը մեր հանդեպ, ինչպես ասում է սաղմոսը. «Նա Իր ճանապարհներն ուսուցանում է նրանց, ովքեր սիրալիր են»:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Նամակ ԾԶ., 3 (Frankenberg, pp. 604-605; Géhin, pp. 140-141).

Հոգևոր հառաջադիմության բանալին, հետևաբար, հոգեմարզության մեծագույն վկաների համաձայն, ավետարանական սերն է թշնամիների նկատմամբ: Սա նախևառաջ նշանակում է – պարզագույն, բայց միաժամանակ դժվարագույն մի բան – հրաժարվել դատելուց, սեփական անձը արժևորելուց՝ արհամարհելով կամ դատապարտելով ուրիշներին: Հոգու միմիայն այս դիրքորոշումն է պարգևում անջատում և խաղաղություն: Մնացածը երկրորդական է:

Եղբայրներից մեկը հարցրեց Աբբա Պիմենին. «Ի՞նչ պետք է անեմ: Երբ խցումս միայնակ աղոթում եմ, քաջությունը պակասում է ինձ»:

Ծերը պատասխանեց նրան. «Ոչ ոքի մի՛ արհամարհիր, մի՛ դատապարտիր, մի՛ կշտամբիր: Աստված քեզ խաղաղություն կտա և կխորհրդածես անդորրի մեջ»:

Ապոֆտեգմաներ, R 100 (PL 73, 779C-D; Merton, nr. 49).

Սակայն խուսափել է պետք որևէ թյուրիմացությունից. քրիստոնեական հոգեմարզությունը – ո՛չ «միայն», ո՛չ էլ «հատկապես» – չափավորություն, տիրապետություն, խոհեմություն չէ: Աստվածային սիրո մեջ հայտնված մարդու խենթությունն է, որը, Քրիստոսի մեջ, նետվում է Սուրբ Հոգու մեծ խարույկի մեջ: Մարդու, որն ինչ որ մի ընդհանուր բան ունի կրակի հետ:

Աբբա Ղովտը մի օր այցելության եկավ Աբբա Հովսեփին և նրան ասաց. «Հայր, ես, իմ կարողությունների համաձայն, պահում եմ իմ փոքրիկ կանոնակարգը, իմ համեստ պահեցողությունը, իմ հայեցողական լռությունը: Անում եմ իմ աղոթքներն ու իմ խոկումը: Որքանով որ կարողանում եմ, աշխատում եմ սրտիցս վտարել անօգուտ մտքերը: Ավելի ի՞նչ կարող եմ անել»:

Ծերը ոտքի կանգնեց պատասխանելու և ձեռքերը դեպի երկինք բարձրացրեց: Նրա մատները տասը վառված մոմեր էին թվում: Եվ ասաց. «Ինչո՞ւ ամբողջովին կրակ չդառնանք»:

ԱԲԲԱ ՀՈՎՍԵՓ ՊԱՆԵՖԱՑԻ, Ապոֆտեգմաներ, 7 (PG 65, 229C-D).

Լեռան գագաթը բարձրանալու համար բավական չէ տեղագրական քարտեզը: Հարկավոր է հմուտ առաջնորդ ունենալ: Այստեղից էլ, ահա՛, «հոգևոր հոր» կարևորությունը Եկեղեցու Հայրերի ավանդությունում:

«Հոգևոր հայրը» նախևառաջ «հոգևոր» մեկն է, այսինքն մի մարդ, որի մեջ բնակվում է Սուրբ Հոգին: Եվ Սուրբ Հոգին է, որ տվյալ մարդուն դարձնում է աստվածային հայրության սրբապատկերը երկրի վրա. աստվածային հայրության, որն ինչպես տեսանք՝ ինքնազոհ և ազատարար է:

Սեփական անձից մի երկարատև և դժվարին և խաչին գամող մերկացումով է միայն, որ հնարավոր է դառնում Սուրբ Հոգու սույն պարգևի ստացումը, վանական սկզբունքի համաձայն, որն ասում է. «Տո՛ւր արյունդ և ստացիր Հոգին»^[5]: «Հոգևոր հայրն» այդպիսով ստանում է «կարեկցանքի» պարգևաշնորհը (ուրիշի կարիքին կցվելու, նրա հետ կրելու ուժգին իմաստով), իսկ դրա հետ միասին՝ նաև սրտերը ճանաչելու խոնարհ ու հարգալիր պարգևաշնորհը: Գալիս են հարցնելու նրան «կյանքի մի խոսք»: Եվ իր խոսքը մաքրում է հոգու թարախակալած վերքերը, ազատում է, վերարթնացնում: Ո՛չ առանց հումորիզմի, երբեմն: «Հոգևոր հայրը» հատկապես մեկն է, ում քաղցրությունը, գորովը, սերը սահմաններ չեն ճանաչում. այդպես է, որ ինքն իրեն ատող մարդուն հասկացնում է, թե որքա՜ն սիրված է:

«Հոգևոր հայրն» ընդունակ է առաջնորդելու, որովհետև ծանոթ է բոլոր ճանապարհներին: Նրա դերը կայանում է մյուսներից մի քիչ առաջ քայլելու մեջ: Օրենսդիր չէ, այլ՝ օրինակ: Ուսուցիչ չէ, ո՛չ էլ՝ ինչ որ մի «գուրու». քրիստոնյաների միակ Ուսուցիչն, արդարև, Քրիստոսն Ինքն է: «Հոգևոր հոր» դերն ու նշանակությունը նման է Հովհաննես Մկրտչի ասածին. «Հարկավոր է, որ Նա [= Քրիստոսը] աճի, իսկ ես՝ պակասեմ» (Հվհ 3, 30):

Եղբայրներից մեկը հարցրեց Աբբա Պիմենին, ասելով. «Իմ հետ մի քանի եղբայրներ են բնակվում: Ուզո՞ւմ ես, որ ես հրամայեմ նրանց»: Ծերը նրան ասաց. «Ո՛չ, այլ՝ դու առաջինը եղիր գործը անելու մեջ, իսկ նրանք, եթե ուզում են ապրել, կմտածեն իրենք իրենց մասին»: Եղբայրը նրան ասաց. «Բայց, հայր, նրանք իրենք են ուզում, որ ես հրամայեմ իրենց»: Ծերը նրան ասաց. «Ո՛չ, այլ՝ նրանց համար օրինակ դարձիր, ո՛չ թե՝ օրենսդիր»:

ԱԲԲԱ ՊԻՄԵՆ, Ապոֆտեգմաներ, 174 (PG 65, 363A).

«Հոգևոր հայրը», որի դերը օրինակ հանդիսանալն է, ի ցույց չի դնում իր անձը: Նրան հետևում է նա, ով կամենում է:

Մի երիտասարդ այցելության եկավ ծեր ճգնավորներից մեկին, որպեսզի նրա կողմից ուսուցումներ ստանար կատարելության ճանապարհի վերաբերյալ: Բայց ծերը ոչ մի խոսք չէր ասում: Երիտասարդը նրան հարցրեց, թե ո՛րն էր նրա լռության պատճառը: «Մի՞թե ես բարձրաստիճան մեկն եմ, որ հրամայեմ քեզ», պատասխանեց ծերը: «Արա՛, եթե ուզում ես, այն՝ ինչ տեսնում ես, որ ես անում եմ»: Այդ օրվանից, երիտասարդն ամեն ինչում նմանվեց ծեր ճգնավորին և հասկացավ լռության իմաստը:

ԱԲԲԱ ԻՍԱՀԱԿ, Ապոֆտեգմաներ, 2 (PG 65, 224D).

Երբեմն բավական է մի ներկայության լուռ ճառագայթման մեջ մտնելը. ներկայություն, որն առանց պարտադրվելու՝ ներկա է դարձնում Աստծուն:

Երեք եղբայրներ սովորությունն ունեին ամեն տարի այցելության գնալու երանելի Անտոնին: Առաջին երկուսը նրան հարցեր էին ուղղում իրենց մտքերի և հոգու փրկության մասին: Երրորդը, մինչդեռ, լուռ էր մնում, առանց հարցեր տալու: Երբ շատ ժամանակ անցավ, Աբբա Անտոնը նրան ասաց. «Երկար ժամանակ է արդեն, որ սովորությունն ունես այստեղ գալու, և ինձ ոչ մի հարց չես տալիս»: Եվ նա պատասխանեց. «Միայն մի բան բավական է ինձ, հայր. տեսնել քեզ»:

ԱԲԲԱ ԱՆՏՈՆ, Ապոֆտեգմաներ, 27 (PG 65, 84D).

Բացարձակ վստահություն ունենալ «հոգևոր հոր» հանդեպ՝ նշանակում է ընդունել, որ նա վերցնի մեզ իր աղոթքի մեջ, որ մեր վրա կենտրոնացնի աղոթքը, որը նա տարածում է ամբողջ աշխարհի վրա: Որովհետև նա մեկն է նրանցից, որոնց աղոթքը ծածկում և պաշտպանում է աշխարհը, թույլ չի տալիս, որ այն քայքայվի, դառնում է ավիշը բոլոր այն նախաձեռնությունների, որոնք իսկապես կարող են կոչվել ստեղծագործ, արարչագործ, լինի՛Եկեղեցու ներսում, թե՛ հասարակության մեջ: Լինելով «հոգով աղքատներ», այսինքն՝ սեփական եսից, սեփական պատկերից, սեփական դերից ու նշանակությունից մերկացած անձեր, թույլ են տալիս, որ իրենց մեջ մտնի աշխարհի տառապանքը, թույլ են տալիս, որ հարության զորությունը մտնի պատմության մեջ, մարդկային էակների կույր վշտակրության մեջ:

Այն բոլոր օրերում, երբ մեր հայր Պակոմը մարմնով մեր մեջ էր, օր ու գիշեր աղոթում էր մեր հոգիների և ամբողջ աշխարհի հոգիների փրկության համար:

Սուրբ Պակոմի ղպտական վարքից, Bo 101 (S5 101).

Չպետք է կասկածել այն բանին, որ եթե աշխարհը տակավին գոյություն ունի, դրա համար պարտավոր է վանականների աղոթքին:

ՌՈՒՖԻՆՈՍ ԱՔՈՒԻԼԵՅԱՑԻ, Վանականների պատմություն, Նախաբան (PL 21, 389-390).

Կան մի ա՛յլ տեսակի արցունքներ ևս. դրանք մեզ պատճառում են այլոց սրտի ու հոգու կարծրացումը և մեղքերը: Այսպես է, որ Սամուելը լացեց Սավուղի վրա: Այսպես է, որ Ավետարանում տեսնում ենք, թե ինչպես է Տերը լացում Երուսաղեմի վրա, իսկ հին ժամանակներում՝ Երեմիան. «Ո՞վ ջուր կտա իմ գլխին, և աչքերիս՝ արցունքների աղբյուր: Եվ օր ու գիշեր կլացեմ իմ ժողովրդի դստեր մեռյալների վրա»:

Սրանք այս աշխարհի խռովքների, տագնապների ու վշտերի ծանրության տակ ճնշված արդարի արցունքներն են:

Այն է, ինչն ակնհայտորեն երևում է սաղմոսի տիտղոսից. «Նեղության մեջ գտնվող աղքատի աղոթքը, որն իր աղերսանքն է ներկայացնում Աստծո առաջ»: Աղքատը, որի մասին խոսում է սաղմոսը, այն աղքատն է, որի մասին Ավետարանում ասվում է. «Երանի՜ հոգով աղքատներին, որովհետև նրանցն է երկնքի արքայությունը»:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿԱՍՍԻԱՆՈՍ, Բանախոսություններ, IX, 29, 3-4 (PL 49, 805B-806A; SC 54, pp. 64-65).

Քրիստոսի մեջ ազատված լինելով անկյալ բնության տարածքային ու ժամանակային սահմանափակումներից, որոնք բաժանումի գործոններն են, հոգեկիր այդ մեծ այրը երբեմն մասնակից է դառնում Աստծո ճանապարհներին, որոնք թվում են անըմբռնելի:

Երկու եղբայր գնում էին Անտոնին տեսնելու: Ճանապարհին այնպես պատահեց, որ ջուրը վերջացավ, և երկուսից մեկը մահացավ: Մյուսը մահվան շեմին էր: Ուժասպառ պառկել էր հողին և սպասում էր մահվանը: Անտոնը, որ այդ պահին նստած էր լեռան վրա, կանչեց վանականներից երկուսին, որոնք այդտեղ մոտակայքում էին, և շտապեցրեց նրանց. «Ջրի մի կուժ վերցրեք և շուտով ճանապարհ ընկեք դեպի Եգիպտոս տանող ճանապարհի վրա: Երկու եղբայրներ էին գալիս: Մեկն արդեն մահացել է, մյուսը մահվան շեմին է, եթե դուք չշտապեք: Հենց այս պահին դրա հայտնությունն ունեցա աղոթքի մեջ»: Վանականները ճանապարհ ընկան, գտան մեռածին և թաղեցին նրան, ուժասպառ եղածին կազդուրեցին ջրով և առաջնորդեցին ծերունու մոտ: Ոտքով քայլքի մեկ օրվա հեռավորության վրա էր: Ինչ որ մեկը թերևս կհարցնի. «Ինչո՞ւ դա չասաց նախքան մյուսի մահանալը»: Այս հարցը տվողը սխալվում է: Անտոնին տրված չէր որոշելու ինչ որ մեկի մահը: Դա Աստծո իրավունքն է, որն այդպես որոշեց մեկի համար և Անտոնին հայտնեց վտանգը, որի մեջ էր գտնվում մյուսը:

ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Վարք Անտոնի, LIX, 1-5 (PG 26, 927B-C; SC 400, p. 292).

«Հոգևոր հոր» գորովը հասնում է իր մեջ ամփոփելու նաև մայրական հոգատարությունն ու քնքշանքը: Կարծես դարձած լինի մարդկային ամբողջական էակ, որի մեջ հաշտվում ու միանում են մարդկության արական և իգական մասերը:

Ծերերից ոմանք եկան Աբբա Պիմենին այցելելու, և ասելու նրան. «Եթե տեսնում ենք, որ եղբայրներից մեկը քուն է մտնում հավաքի ժամանակ, ուզո՞ւմ ես, որ հանդիմանենք նրան, որպեսզի արթուն մնա»: Ասաց նրանց. «Ինչ վերաբերվում է ինձ, երբ տեսնում եմ, որ եղբայրներից մեկը քուն է մտնում, նրա գլուխը ծնկներիս եմ դնում և թողնում եմ, որ հանգստանա»:

ԱԲԲԱ ՊԻՄԵՆ, Ապոֆտեգմաներ, 92 (PG 65, 344C).

«Հոգևոր հայրը» նրբանկատ է, վերապահ, չափավոր ու խոհական: Չի խառնվում ամեն ինչի: Ամեն ինչից առաջ, իր «որդուն» ընդունում է աղոթքի մեջ: Իսկ «որդին», իր հերթին, չպետք է «հոգևոր հորը» տաղտկացնի իր առօրյա կյանքի չնչին ու աննշան մանրամասնություններով, այլ՝ նրա խորհուրդը հարցնի հատկապես երբ մի «միտք» դառնում է տևական, սաստիկ ու սևեռուն: Բացառություն են կազմում որոշակի պահեր և որոշակի անձինք, որոնց դեպքում ճշգրիտ ու մանրամասն կերպով «սիրտը բացելը» դառնում է անհրաժեշտություն:

Եղբայր, օգտակար չէ [հոգևոր հորիցդ] խորհուրդ հարցնել այն բոլոր մտքերի վերաբերյալ, որոնք հազիվ թե ներկայանում են մտքիդ. դրանց մեծ մասը շուտով փարատվում է: Պետք է հարցնես այն մտքերի վերաբերյալ, որոնք տևական են դառնում և քո դեմ պատերազմում են:

ԲԱՐՍԱՆՈՒՖԻՈՍ, Նամակ ՃԿԵ. (SC 427, p. 562).

Եղբայր, մի՛ փորձիր ինքնուրույն կշռադատել մտքերը, որոնք ներկայանում են մտքիդ: Դու դրան ընդունակ չես: [...] Եթե հոգուդ մեջ խռովք են հարուցանում, [...] անկարողությունդ Աստծո առաջ նետիր, ասելով. «Տեր, Քո ձեռքերում եմ, օգնության հասիր ինձ»: [...] Ինչ վերաբերվում է այդ մտքին, որը քեզնում հարատևում է և քո դեմ պատերազմում, հայտնիր այն քո աբբային և նա, Աստծո շնորհով, կբժշկի քեզ:

ԲԱՐՍԱՆՈՒՖԻՈՍ, Նամակ ՄԺԵ. (SC 427, p. 666).

Վանքի սեղանատան պատասխանատուն մի սովորություն ուներ, որն ինձ շա՜տ հետաքրքրեց. գոտուց կախված միշտ կրում էր մի փոքրիկ գրատախտակ, և իմացա, որ դրա վրա գրի էր առնում այն բոլոր մտքերը, որոնք ծնվում էին իր մտքում, որպեսզի ամեն օր հայտներ դրանք իր հոգևոր հորը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, IV, 32 (PG 88, 701C-D; ed. Astir, p. 39).

«Հայրն» իր հոգևոր «որդուն» առաջնորդում է դեպի ազատություն, որովհետև.

Միակի մեջ

չկա այլևս ո՛չ ուսուցիչ, ո՛չ աշակերտ,

այլ՝ բոլորը աստվածներ են:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հարյուրյակներ, IV, 51 (PO 28/1, pp. 158-159; Frankenberg, pp. 292-293).

^[1] A. Rimbaud, Une saison en Enfer, in Id., Oeuvres complètes, Paris 1954, p. 244.

^[2] Հարյուրյակներ սիրո մասին, III, 8 (PG 90, 1020A-B).

^[3] Հմմտ. նաև՝ Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանող, Նամակ Բ. (PG 91, 392D-408B).

^[4] N. Berdjaev, Autobiografia spirituale, Milano 2006, p. 364.

^[5] Աբբա Լոնգինոս, Ապոֆտեգմաներ, 5 (PG 65, 257B).

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։