Գլուխ Դ. – Աստված. միությունը և տարբերությունը – Գրադարան – Mashtoz.org

Գլուխ Դ. – Աստված. միությունը և տարբերությունը

Որդու խոնարհությունը՝ «քենոզիս»ը, հայտնում է Սեր-Աստծո խորհուրդը. կյանքի այս պարգևը շարունակությունն ու հետևանքն է մի խորհրդավոր փոխանակման, որ տեղի է ունենում Աստվածության ներսում: Աստծո մեջ Մեկը չի բացառում, այլ՝ ընդգրկում է Մյուսին: Աստծո միությունը այնքա՜ն ամբողջական է, այնքա՜ն հարուստ, որ փակված չէ միայնության մեջ, այլ՝ հաղորդության լիություն է: Եվ դրանով իսկ, Նա որևէ հաղորդության ակունքն է:
Քրիստոսը հայտնում է Հորը, որից գալիս է, որի Որդին և Բանն է (Լոգոսը), և շնչում է Սուրբ Հոգու անծայրածիր շնչով:
 
Կարծում եմ, որ եթե Նրան տրվում է Որդի անունը, դրա պատճառն այն է, որ Հոր միևնույն էությունից է, ինչպես նաև՝ որովհետև գալիս է Հորից: [...] Նա անվանվում է Բան [Լոգոս], որովհետև Հոր հետ այն նույն հարաբերության մեջ է, ինչ խոսքը՝ մտքի հետ: [...] Որդին է, որ իսկույն և դյուրավ հայտնում է Հոր բնությունը, որովհետև յուրաքանչյուր ծնված լուռ սահմանումն է նրա, ով իրեն ծնել է: Եթե, մյուս կողմից, կամենանք անվանել Նրան Բան, որովհետև ամեն ինչի մեջ է, չենք սխալվի. մի՞թե Բանը չի ստեղծել ամեն բան: [...] Նրան անվանում ենք Կյանք, [...] որովհետև կյանք է տալիս ամեն գոյության: Արդարև, «մենք Նրա մեջ ունենք կյանքը, շարժումը և գոյությունը» (Գրծ 17, 28): [...] Նրանից ենք մենք բոլորս ստանում կենսական շունչը և Սուրբ Հոգին, որին մեր հոգին պարունակում է ըստ իր բացվածության չափի:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Աստվածաբանական Դ. ճառ., Ճառ Լ., Որդու մասին, 20 (PG 36, 128D-129C; SC 250, pp. 266-270).
 
Քրիստոս անունն ինքնին երրորդութենական անուն է. «Christos», «Messia», նշանակում է մեսիական օծմամբ օծված, «Օծյալ»: Արդ, Հայրն է Նա, ով ի հավիտենից «օծում է» Որդուն, Նրա վրա, կամ ավելի ճիշտը՝ Նրա մեջ հեղելով Սուրբ Հոգին որպես օծում, որպես բերկրանքի յուղ, ինչպես ասում է Սաղմոսը, որովհետև Սուրբ Հոգին աստվածային հաղորդության բերկրանքն է:
 
Արտասանել Քրիստոս Անունը նշանակում է դավանել ամեն բան, որովհետև նշանակում է մատնանշել Աստծուն [Հորը], որ օծել է, Որդուն, որ օծվել է, և օծումը, որ է Հոգին, ըստ Պետրոսի ուսուցման, Գործք Առաքելոցում. «Հիսուս Նազովրեցին, որին Աստված օծեց Սուրբ Հոգիով» (Գրծ 10, 38), և Եսայիի ուսուցման համաձայն. «Տիրոջ Հոգին իմ վրա է, որովհետև Նա օծեց ինձ» (Ես 61, 1): Սաղմոսերգուն էլ է ասում. «Սրա համար Աստված, քո Աստվածը, օծեց քեզ բերկրանքի յուղով» (Սղմ 44, 8):
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XII, 28 (PG 32, 116C-117A; SC 17 bis, p. 344).
 
Քրիստոսը, Սուրբ Հոգու մեջ հայտնելով մեզ Հորը, մեզ մտցրել է կենդանի Աստծո ծածուկ բնության մեջ, սիրո տարածքների, երրորդութենական տարածքների մեջ: Արդարև, մեջբերելու համար Ավետարանի հաստատումները, միայն Որդին է ճանաչում Հորը, այնպես՝ ինչպես Հայրն է ճանաչում Որդուն, և ինչպես Նրանց ճանաչում է Սուրբ Հոգին, աստվածային մեծ միության ներսում, ուր Մեկն առանց Մյուսի չէ: Որովհետև Աստված անսահման միությունն է Անձերի, որոնցից յուրաքանչյուրը Աստվածային Էությունը տալու և ստանալու մի եզակի կերպ է:
 
Այսպիսով այն, որ Աստված գոյություն ունի և որ ամենուր է և Նրանով լի է տիեզերքը, Սուրբ Հոգու լույսի և լուսավորության շնորհիվ գիտեն հրեշտակները և սրբերը, որոնք մաքրագործվել են: Բայց թե ո՞ւր, ինչպե՞ս և ինչպիսի՞ն է Նա, արարածներից ոչ ոք չգիտի. միայն Հայրն է ճանաչում Որդուն, և Որդին՝ Հորը, և Սուրբ Հոգին՝ Հորը և Որդուն, լինելով էությամբ Նրանց հավիտենակից և համանման: Արդարև, այս Երեքը, որոնք միայն Մեկ են, ճանաչում են Իրենք Իրենց և ճանաչված են մեկը մյուսի կողմից: Ինչպես ասել է Նա, ով Իր բնությամբ իսկ Աստված է և Աստծո Որդի. «Ոչ ոք չի ճանաչում այն, ինչ մարդու ներսում է, այլ միայն մարդու հոգին, որ նրանում է. նմանապես, այն՝ ինչն Աստծունն է, ոչ ոք չի ճանաչում, այլ միայն՝ Աստծո Հոգին» (1Կր 2, 11). և տակավին. «Ոչ ոք չի ճանաչում Հորը, այլ միայն՝ Որդին. և ոչ ոք չի ճանաչում Որդուն, այլ միայն՝ Հայրը, և նա, ում Որդին կկամենա հայտնել» (Մտթ 11, 27):
ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Քրիստոնեական վարդապետություն, 5 (SC 3 ter, pp. 181-182).
 
Հետևյալ շարականը, առանց հապաղելու վերամբառնալով մինչև աստվածային և տիեզերական Բանի խորհուրդը, մեկ միակ մղմամբ փառաբանում է Հորը, աստվածության ակունքին, և Հոգուն, «Հոր և Որդու միության զոդին», բայց այդ զոդն ինքնին Անձ է, որովհետև Աստծո մեջ չի կարող գոյություն ունենալ անանձնական ոչինչ:
 
Ո՜վ Քրիստոս, Քո անճառելի ծնունդը
հառաջ է, քան դարերի սկիզբը:
Դու լույսի աղբյուրն ես,
ճառագայթն ես, որ փայլում է Հոր հետ:
Դու ցրում ես խավարը,
լուսավորելու համար սրբերի հոգիները:
Դու ես, որ ստեղծել ես աշխարհը,
աստղերի ուղեծրերը:
Դու պահում ես երկրի կենտրոնը:
Դու փրկում ես բոլոր մարդկանց:
Քո շնորհիվ է արևը սկսում իր ընթացքը
և լուսավորում մեր օրերը:
Քո շնորհիվ է լուսնի մահիկը
ցրում գիշերվա մթությունը:
Քո շնորհիվ են ծլարձակում սերմերը
և արոտավայրում խայտում են հոտերը:
Քո մշտնջենավոր աղբյուրից
ցայտում է կյանքի չքնաղ վայելչությունը,
որով արգասավորվում է տիեզերքը:
Եվ Քեզնից է լուսափայլ ծնվում
մարդու բանականությունը: [...]
Մինչ այսպես գովաբանում եմ Քո փառքը,
երգում եմ նաև Քո Հորը,
Իր գերագույն վեհության մեջ:
Երգում եմ միևնույն գահին բազմած Հոգուն,
Սկզբի և Ծնունդի միջև:
Մինչ փառաբանում եմ Հոր կարողությունը,
երգերս ներսումս վերարթնացնում են
ամենախորին զգայարանները:
Ողջո՜ւյն Քեզ, Որդու ակունք:
Ողջո՜ւյն Քեզ, Հոր պատկեր:
Ողջո՜ւյն Քեզ, Որդու օթևան:
Ողջո՜ւյն Քեզ, Հոր դրոշմ:
Ողջո՜ւյն Քեզ, Որդու զորություն:
Ողջո՜ւյն Քեզ, Հոր գեղեցկություն:
Ողջո՜ւյն Քեզ, ո՜վ մաքրագույն Հոգի,
Որդու և Հոր միության զոդ:
Ո՜վ Քրիստոս, ի վերուստ իջեցրու իմ վրա
այս Հոգին Հոր հետ:
Թող Նա ցող լինի իմ հոգու վրա
և գագաթնակետը Քո արքայական պարգևների:
ՍԻՆԵՍԻՈՍ ԿՅՈՒՐԵՆԱՑԻ, Շարականներ, 3 [5] (PG 66, 1608-1609).
 
Երրորդության հայտնությունը կատարվել է և տակավին կատարվում է պատմության ներսում: Որովհետև Հոգեգալուստը դա մի սկիզբ է, բխեցնում է կյանքի մի գետ, որն երբեմն հոսում է ստորգետնյա, անտեսանելի կերպով, երբեմն դուրս է գալիս մակերևույթ, արագանում է, դառնում հորդահոս, և մի օր – վերջին օրը – թափվելու է տիեզերական պայծառակերպության օվկիանոսի մեջ:
 
Հին Կտակարանը հստակ կերպով բացահայտեց Հորը, մթին կերպով՝ Որդուն:
Նոր Կտակարանը հայտնեց Որդուն և հուշեց Հոգու աստվածությունը:
Այսօր Հոգին ապրում է մեր մեջ և Իրեն ճանաչել է տալիս առավել հստակ կերպով: Արդարև, վտանգավոր կլիներ բացահայտ կերպով քարոզել Որդուն, երբ Հոր աստվածությունն իսկ ճանաչված չէր, և, քանի դեռ ընդունված չէր Որդու աստվածությունը, վրադիր ավելացնել Սուրբ Հոգուն: [...] Ընդհակառակը, պատշաճ էր, որ Երրորդության փառքը ճառագայթեր աստիճանաբար, մասնակի հավելումներով, և, ինչպես ասում է Դավիթը, փառքից փառք վերամբարձումներով:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Աստվածաբանական Ե. ճառ., Ճառ ԼԱ., Սուրբ Հոգու մասին, 26 (PG 36, 161C-164A; SC 250, p. 326).
 
Երրորդութենական հայտնությունն արձանագրված է մկրտական հավատքի դավանության մեջ. «Գնացե՛ք, աշակերտ դարձրեք բոլոր ժողովուրդներին, մկրտելով նրանց հԱնուն Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու», պատվիրել է Հիսուսը Առաքյալներին (Մտթ 28, 19): Մեր բոլոր Հավատո Հանգանակները սերում են մկրտական հավատքի դավանություններից, և հետևաբար՝ ունեն երրորդութենական կառուցվածք: Ահա՛ ամենահին «հավատո հանգանակներից» մեկը.
 
Ահա՛ մեր հավատքի կանոնը, շինության հիմքը, մեր գոյակերպի ամրությունը:
Առաջին հոդվածը. Հայր Աստված, անստեղծ, անսահմանափակ, անտեսանելի, Աստված, տիեզերքի Արարիչ:
Երկրորդ հոդվածը. Աստծո Բանը, Աստծո Որդին, Հիսուս Քրիստոս մեր Տերը, որն հայտնվել է մարգարեներին [...] Հոր կողմից սահմանված ժամանակների ու պահերի համաձայն. որի միջոցով ստեղծվեց ամեն բան. որն, հատկապես, ամեն բան վերստին բովանդակելու համար, ժամանակների վախճանին դարձավ մարդ մարդկանց մեջ, տեսանելի և շոշափելի, կործանելու համար մահվանը, բխեցնելու համար կյանքը և իրականացնելու համար Աստծո և մարդու միջև լիակատար հաղորդությունը:
Եվ երրորդ հոդվածը. Սուրբ Հոգին, որի միջոցով մարգարեները մարգարեացան, Հայրերը հայտնություն ստացան, արդարներն առաջնորդվեցին արդարության ճանապարհով. և որը, ժամանակների վախճանին, նորովի հեղվեց մարդկության վրա, նորոգելու համար մարդուն ամբողջ երկրի վրա, որպես նպատակ ունենալով մարդու միությունն Աստծո հետ:
ԵՐԱՆՈՍ ԼԻՈՆՑԻ, Առաքելական քարոզչության ցուցաբերում, 6 (PO 12/5, p. 664; SC 406, pp. 90-92).
 
Երրորդութենական հայտնությունն արձանագրված է նաև այն աղոթքի մեջ, որն Հիսուսն Ինքը սովորեցրել է մեզ. «Հայր մեր»ը, որի առաջին երեք հայցվածքներն ուղղված են աստվածային երեք Անձերին: Արդարև, Որդին Հոր հավիտենական Անունն է, սրբացրեց Անունը մինչ ի մահ, և ի մահ Խաչի, իսկ Արքայությունը նույնանում է Հոգու հետ: Սուրբ Հոգին, հետևաբար, միաժամանակ Որդու Օծումն է և Հոր Արքայությունը:
 
«Հայր մեր, որ երկնքում ես, սուրբ թող լինի Քո Անունը, թող գա Քո Արքայությունը»:
Այս խոսքերով Տերը նրանց, ովքեր աղոթում են, ուսուցանում է սկսել Աստծո իսկ խորհրդից: [...] Իսկապես, աղոթքի խոսքերը մատնանշում են Հորը, Հոր Անունը և Արքայությունը, որպեսզի ուսուցանեն մեզ [...] պատվել, աղերսել և պաշտել Միակ Երրորդությունը: Արդարև, Հայր Աստծո [...] Անունը միածին Որդին է: Եվ Հայր Աստծո [...] Արքայությունը Սուրբ Հոգին է: Հիրավի, այն՝ ինչը Մատթեոսն այստեղ անվանում է «Արքայություն», Ավետարանիչներից մեկ ուրիշը, ավետարանական մի ուրիշ հատվածում[1], անվանում է «Սուրբ Հոգի», ասելով. «Թող գա Քո Սուրբ Հոգին»:
ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Տերունական աղոթքի մեկնություն (PG 90, 884A-B).
 
Այսպիսով, Երրորդությունը Միության անսպառելի արգասավորությունն է, Երրորդությունից է բխում որևէ միություն և որևէ տարբերություն: Եվ սա չնայած այն փաստին, – ինչպես ընդգծում է Սբ. Դիոնիսիոսն իր մի ուրիշ հատվածում, – որ միությունն Աստծո մեջ միշտ ավելի զորեղ է, քան տարբերությունը, այնպես, որ «տարբերությունները մնում են անբաժանելի և միավորված»[2]:
 
Աստված [...] սրբորեն փառաբանվում է. և՛ որպես Միություն, այս Անբաժանելիի պարզության ու միության նկարագրի պատճառով, որի միավորող զորությունը միավորում է նաև մեզ, և մեր տարբերություններն ի մի է հավաքում ու հաշտեցնում, մեզ միասին առաջնորդելու համար [...] այն միավորմանը, որն իրեն որպես բնօրինակ ունի Աստծուն.
և՛ որպես Երրորդություն, այս գերէական արգասավորության եռակի անձնական հայտնության պատճառով, որից է իր սեփական լինելությունն ու իր սեփական անունը ստանում որևէ հայրություն, երկնքում և երկրի վրա. [...]
և՛ որպես Սեր մարդու հանդեպ, որովհետև [...] Աստվածությունն ամբողջովին հաղորդակցվել է մեր բնությանը Իր Անձերից մեկի միջոցով, մարդուն կանչելով և բարձրացնելով մինչև Ինքը, քանի որ Հիսուսն անասելի կերպով ստանձնեց մարդուն և այդպիսով հավիտենականը մտավ ժամանակի մեջ և Իր ծնունդով մտավ մինչև մեր բնության խորքը:
ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, I, 4 (PG 3, 589D-592A).
 
Պողոս Առաքյալի գրություններից մի հատված անխոնջ կերպով մեկնաբանվել է քրիստոնեական ամենավաղ շրջանի աստվածաբանության կողմից: Խոսքը վերաբերվում է Եփեսացիներին ուղղված Նամակի հետևյալ հատվածին. «Կա միայն մեկ Աստված և Հայր բոլորի, որ բոլորից վեր է, բոլորի հետ և բոլորի մեջ» (Եփս 4, 6): Հայրը «բոլորից անդին Աստված» է, որևէ իրականության սկիզբը: Մարմնացած Որդին «Աստված մեր հետ» է: Եվ Նա, որ մարմնանում է, Բանն է («Lόgos»), որ կազմավորում ու կարգավորում է աշխարհն Իր արարչագործ խոսքերով: Սուրբ Հոգին «Աստված մեր մեջ» է, Շունչը, Հոգին («Pneûma»), որ ամեն բան կենագործում է և ամեն բան առաջնորդում է իրենց կատարելագործմանը: Բանը հայտնվում է որպես կարգ և միտք, բանականություն, Հոգին՝ որպես դինամիզմ և կյանք: Այսպիսով, – ինչպես ավելի ուշ ասելու էր Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողը, – անգամ ամենափոքրիկ գոյակին հայելը նշանակում է երրորդութենական փորձառություն ունենալ. գոյակի գոյությունն ինքնին մեր միտքը հղում է դեպի Հայրը. իմաստը, որ այդ գոյակն ունի, նրա լոգոսը, նրա բան-ականությունը, մեզ խոսում է Լոգոսի, Բանի մասին, իսկ նրա հառաջանալը դեպի լիություն և նրա գեղեցկությունը հայտնում են կենարար Հոգուն:
 
Բոլորից վեր՝ Հայրը, և Նա է Քրիստոսի գլուխը:
Բոլորի հետ՝ Բանը, և Նա է Եկեղեցու գլուխը:
Բոլորի մեջ՝ Հոգին, և Նա է կենդանի ջուրը, որ Տերը տալիս է նրանց, ովքեր հավատում են Իրեն, սիրում են Իրեն և գիտեն, որ «կա միայն մեկ Աստված Հայր, որ բոլորից վեր է, բոլորի հետ և բոլորի մեջ»:
ԵՐԱՆՈՍ ԼԻՈՆՑԻ, Ընդդեմ հերետիկոսությունների, V, 18, 2 (SC 153, pp. 240-241).
 
Հայրն ամեն բան անում է Բանի միջոցով Հոգու մեջ, և այսպես է, որ Երրորդության մեջ պահպանվում է Միությունը. այսպես է, որ Եկեղեցու մեջ քարոզվում է միակ Աստվածը, որ «բոլորից վեր է, բոլորի հետ և բոլորի մեջ» (Եփս 4, 6). «բոլորից վեր» է որպես Հայր, որպես սկիզբ և աղբյուր. «բոլորի հետ» է Բանի միջոցով. «բոլորի մեջ» է շնորհիվ Սուրբ Հոգու:
ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Նամակ Սրապիոնին, I, 28 (PG 26, 596A).
 
Երանելի Երրորդությունն անբաժանելի է, և վայելում է Միությունն Ինքն Իր հետ:
Դու ասում ես. Հայրը: Իր Բանը հավասարապես ներկա է, և նաև Հոգին, որ Որդու մեջ է:
Դու ասում ես. Որդի: Արդ, Հայրը Որդու մեջ է, և Հոգին Բանից դուրս չէ:
Մեկ միակ է շնորհը, որ գալով Հորից, Որդու միջոցով, կատարվում է Սուրբ Հոգու մեջ:
Մեկ միակ է աստվածությունը [...] և միայն մեկ Աստված կա, որ բոլորից վեր է, բոլորի հետ և բոլորի մեջ:
ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Նամակ Սրապիոնին, I, 14 (PG 26, 565A-B).
 
Սբ. Բարսեղ Կեսարացին իր «Սուրբ Հոգու մասին» աշխատությունում կրկին քննում է այս հատվածը և սա կապակցության մեջ է դնում Սաղմոսի այն հատվածի հետ, ուր Որդին և Հոգին ներկայանում են որպես Տիրոջ Խոսքն ու Շունչը: Շունչը կրում է Խոսքը և Նրան տալիս է արտահայտվելու հնարավորություն, Խոսքը ընկալել է տալիս Շնչի լռությունը, այն լռությունը, որի մասին Սբ. Իսահակ Նինվեացին ասում էր, որ «գալիք աշխարհի խորհուրդն» է[3]:
 
Հայրն ամեն ինչի սկիզբն է, Որդին գործադրում է, Հոգին ամեն բան հասցնում է իր լիությանը: Ամեն բան գոյություն ունի Հոր կամքով, ամեն բան գոյության է գալիս Որդու գործով, ամեն բան իր կատարելությունը ստանում է Սուրբ Հոգու ներկայությամբ: [...] «Տիրոջ Խոսքով ստեղծվեցին երկինքները, և Նրա բերանի Շնչով՝ նրանց զորությունը» (Սղմ 32, 6): Խոսքը վերաբերվում է [...] Բանին, որ սկզբում Աստծո հետ էր և որ Ինքը Աստված է (Հվհ 1, 1): Ինչ վերաբերվում է «Աստծո բերանի Շնչին», դա «ճշմարտության Հոգին է, որ բխում է Հորից» (Հվհ 15, 26):
Քո մտքին, հետևաբար, ներկայանում է երեք թիվը. Տերը, որ հրամայում է. Բանը, որ ստեղծում է. Շունչը, որ զորացնում է: Արդ, ի՞նչ է նշանակում զորացնել, եթե ո՛չ միայն՝ կատարելագործել սրբության մեջ:
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XVI, 38 (PG 32, 136B-C; SC 17 bis, pp. 378-380).
 
Սբ. Գրիգոր Նազիանզացին Երրորդության մասին խոսում է որպես Մեկի անշարժ շարժում, որը փակված չի մնում Իր միայնության մեջ, բայց ո՛չ էլ տարածվում է անորոշ կերպով. որովհետև Աստված հաղորդություն է, ո՛չ թէ՝ անանձնական տարածում: Մեկի կատարելությունն ինքնին պահանջում է Նրա մեջ ներկայությունը Մյուսի, մի Ուրիշ Մեկի, որը – բացարձակի ոլորտում – կարող է միմիայն ներքին լինել Մեկին և Նրան անսահմանորեն հավասար: Այստեղ, սակայն, գոյություն չունի ոչ մի հակադրություն, ոչ մի բաղադրություն, ինչպես տեղի է ունենում թվերով խաղի մեջ: Երրորդը հնարավորություն է ստեղծում Միության տարբերակված կատարելության ներսում հակադրության անսահման գերազանցման համար. բացարձակ տարբերություն, որ նույնանում է բացարձակ միության հետ:
 
Մեկը շարժման մեջ է մտնում Իր կատարելության պատճառով:
Երկուսը գերազանցվում է, որովհետև աստվածությունը որևէ հակադրությունից անդին է:
Կատարելությունն իր լրմանը հասնում է Երեքի մեջ, որն առաջինն է, որ գերազանցում է Երկուսի բաղադրությունը:
Այսպիսով աստվածությունը չի մնում փակված, ո՛չ էլ տարածվում է անորոշ կերպով:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Ճառ ԻԳ., Խաղաղության մասին, 8 (PG 35, 1160C-D; SC 270, p. 298).
 
Սբ. Գրիգորը Երրորդության գաղափարն ընկալում է կրկնակի ընդդիմության միջոցով. մի կողմից ընդդիմանալու անհրաժեշտությունն է հին հեթանոսության բազմակերպարանք աստվածություններին, իսկ մյուս կողմից՝ Հուդայականության ամբողջովին վերանցական ու անջատ Աստծո գաղափարին (անշուշտ հարկավոր է ընդգծել, որ վերջինիս միստիկական ավանդությունն ամբողջովին ա՛յլ խնդիր է): Այսօր, և միևնույն տեսանկյունից դիտված, մենք նույնպես կարող ենք Ամենասուրբ Երրորդության խորհուրդը հակադրել մի կողմից «հանրային» Հուդայականության և Իսլամի կարծր մոնոթեիզմներին, իսկ մյուս կողմից՝ անհատապաշտությանն (ինդիվիդուալիզմին) ու բուդդայականությանը, նրանց կողմից ընկալված անանձնական կամ անձնանցական աստվածությանը, որն ամեն բան ներծծում է իր մեջ իբրև անորոշ ու անդեմ արգանդ (որի պատճառով էլ Հնդկաստանում սիրում են խոսել «աստվածային Մոր» մասին):
Անշուշտ այստեղ նույնպես գոյություն ունեն զանազանություններ ու նրբերանգներ, և՛«սիրո ճանապարհի» վերաբերյալ, Հնդկաստանում, և՛ շնորհի տարբեր բուդդիզմների վերաբերյալ: Այնուհանդերձ, անձի և նրա ներաշխարհի խորհուրդը, որի համադրությունն են տքնաջան փնտրում տարբեր կրոնները, իրենց կատարյալ համաձայնեցումն ու հաշտեցումը գտնում են Ամենասուրբ Երրորդության մեջ, որն ընդունում է հարաբերությունը բացարձակի մեջ, կամ ավելի ճիշտ է ասել՝ բացարձակը հարաբերության մեջ:
Մարդն Աստծո պատկերով է: Այն, ինչն Աստծո մեջ ներկա է ի հավիտենից, Միության այս եզակի գոյությունը որպես հաղորդության մեջ գտնվող Անձ, մարդն այդ նույնը կանչված է գործադրելու Քրիստոսի մեջ, Նրա հետ հանդիպմամբ, Հոգու տարբեր պարգևների հեղման ներքո: Ուստի, անձի մետաֆիզիկան ձևավորվել է երրորդութենական աստվածաբանության ներսում: Այն, ինչը որ կարող ենք անվանել «երրորդութենական մարդ», արևմտյան հասարակության փակ անհատը չէ (ո՛չ էլ արևմտյան արդի փիլիսոփայության, որը մարդկանց դիտում է որպես «նմանների», ո՛չ թե որպես «համագոյակիցների»): Ո՛չ էլ մարդու ու մարդկայինի ոչնչացումն ու ձուլումն է, ինչպես տեղի է ունենում ամբողջատիրական (տոտալիտար) քաղաքակարգերում, արևելյան համակարգված (հատկապես հինդուիստական և բուդդիստական ուղղվածության) միստիցիզմներում, աղանդներում: Երրորդութենական մարդը դա մի անձ է հարաբերության, հաղորդության մեջ. այդպիսին է, և պետք է այդպիսին լինի: Աստվածային հաղորդությունից անցումը մարդկային հաղորդությանը կատարվում է հանձինս Քրիստոսի, որը համագոյակից է Հորը և Հոգուն ըստ Իր աստվածության, և համագոյակից է մեզ ըստ Իր մարդկության:
 
Երբ ասում եմ Աստված, կամենում եմ խոսել Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու մասին, առանց նոսրացնելու աստվածությունն այս սահմաններից անդին, չներմուծելու համար աստվածների մի ամբողջ ժողովուրդ, և առանց նվազեցնելու աստվածությունը երեք Անձերից ասդին, չմեղադրվելու համար աստվածությունն աղքատացնելու մեջ: Որպեսզի չընկնեմ, հետևաբար, ո՛չ հուդայականների միակության, ո՛չ էլ հույների բազմակիության մեջ: [...]
Այսպիսով Սրբություն Սրբոցը, սերովբեներով շրջապատված ու քողարկված, աստվածության միության մեջ փառաբանվում է եռակի սրբագործմամբ:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Ճառ ԽԵ., Զատիկի մասին, 4 (PG 36, 628C-629A).
 
Սբ. Գրիգոր Նազիանզացին եկեղեցական ավանդության մեջ անվանվել է Աստվածաբան, որովհետև ոգեկոչել, կամ ավելի ճիշտ՝ երգել է Աստծո ծածուկ խորհուրդը, «աստվածաբանությունն» այդ բառի ամենաուժգին իմաստով, և դա արել է՝ ծիսական հանդիսավորությամբ հռչակելով Երրորդությունը:
Ամենասուրբ Երրորդության խորհուրդը խզում է անկյալ ռացիոնալիզմի մտապատկերները, – որն ա՛յլ բանի ընդունակ չէ, քան միայն՝ հակադրելու կամ շփոթելու, – որպեսզի փոխակերպի բանականությունը, այն դարձնելով Անձի և Սիրո տրամաբանություն:
 
Հազիվ եմ սկսում մտածել Միության մասին և իսկույն Երրորդությունն ինձ սուզում է Իր փառահեղ վայելչության մեջ:
Հազիվ եմ սկսում մտածել Երրորդության մասին և իսկույն Միությունը գրավում է միտքս:
Երբ ինձ ներկայանում է Երեքից մեկը, մտածում եմ, որ Նա ամբողջն է, այնքան որ տեսողությունս լիանում է, այնքան որ ավելին ինձ տեսնելն անհնարին է: Որովհետև իմ մտքում, որը չափազանց սահմանափակ է նույնիսկ մեկին հասկանալու համար, այլևս տեղ չի մնում: Երբ Երեքին միացնում եմ մեկ միևնույն մտքում, տեսնում եմ մեկ միակ մեծ մի բոց, առանց կարողանալու բաժանել կամ վերլուծել միակ լույսը:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Ճառ Խ., Մկրտության մասին, 41 (PG 36, 417B-C; SC 358, p. 294).
 
Երբ ես խոսում եմ Աստծո մասին, դուք պետք է ձեզ ընկղմված զգաք մեկ միակ լույսի և երեք լույսերի մեջ: [...] Այնտեղ կա անբաժան բաժանում, միություն տարբերությամբ: Միայն Մեկը Երեքի մեջ. աստվածությունն է: Երեքը որպես միայն Մեկ. Երեքն են, որոնց մեջ է աստվածությունը, կամ որպեսզի ավելի ճշգրիտ արտահայտվենք՝ որոնք են աստվածությունը:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Ճառ ԼԹ., Մոմավառության օրվա մասին, 11 (PG 36, 345C-D; SC 358, pp. 170-172).
 
Ամենասուրբ Երրորդության մասին խոսելիս Սբ. Բարսեղ Կեսարացին և Սբ. Մաքսիմոս Խոստովանողն ընդգծում են, որ այս պարագայում երեքը դա թիվ չէ (Սբ. Բարսեղն այս հարցի շուրջ մինչև իսկ խոսում է «մետամաթեմատիկայի» մասին): Աստվածային Անձերը չեն գումարվում մեկը մյուսին, այլ՝ գոյություն ունեն մեկը մյուսի մեջ. Հայրը Որդու մեջ է և Որդին Հոր մեջ է, Հոգին միանում է Հորը Որդու հետ միասին և «լրացնում է երանելի Երրորդությունը», կարծես Նրանում ապահովելով սիրո շրջանառությունը: Միության այդ շրջանառությունը Հայրերն անվանել են «պերիխորեզիս» («perichoresis»), առանցքային կարևորություն ունեցող ևս մի եզր, որն հատուկ տեղ է զբաղեցնում Հայրերի հոգեկանության մեջ, արդեն հիշատակված «քենոզիս» եզրի հետ միասին: «Պերիխորեզիս»ը – գոյության և էության շրջանառությունը, որով յուրաքանչյուր անձ գոյություն ունի միմիայն մյուսների հետ ունեցած իր հարաբերության մեջ – կարող ենք սահմանել որպես «բերկրալի քենոզիս»: Որդու «քենոզիս»ը պատմության մեջ տարածում է երրորդութենական «պերիխորեզիս»ը, և մեզ հնարավորություն է տալիս մասնակցելու դրան:
 
Թեև աստվածությունը, որ ամեն ինչից անդին է, մեր կողմից փառաբանվում է որպես Երրորդություն և որպես Միություն, ո՛չ երեքն է, ո՛չ էլ մեկը, որոնք մենք ճանաչում ենք որպես թվեր:
ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Աստվածային անունների մասին, XIII, 2 (PG 4, 412C).
 
Մենք չենք հաշվում գումարման միջոցով, խոսելով միության մասին՝ հասնելու համար բազմակիությանը, որովհետև չենք ասում. մեկ և երկու և երեք, և ո՛չ էլ. առաջին, երկրորդ և երրորդ: «Ես եմ հիրավի Աստված, առաջինը և վերջինը» (Ես 44, 6): Մի երկրորդ Աստծո մասին խոսակցություն մենք չենք լսել, քանի որ պաշտելով մեկին, ում դավանում ենք «Աստված Աստծուց», դավանում ենք Անձերի տարբերությունը, միշտ մնալով հանդերձ Միակ Սկզբի մեջ, [...] այն պատճառով, որ Հայր Աստծո մեջ և Միածին Աստծո մեջ տեսնում ենք միայն մեկ իրականություն, որն անփոփոխելի աստվածության մեջ այսպես ասած արտացոլվում է հայելու նման: Որդին իսկապես Հոր մեջ է և Հայրը Որդու մեջ է, քանի որ Որդին այնպիսին է, ինչպիսին Հայրն է, և Հայրն այնպիսին է, ինչպիսին Որդին է, և սրանում Մեկ են: Անձերի հատկությունների համաձայն, Նրանք «մեկ» և «մեկ» են, բայց Իրենց էության միության համաձայն, երկուսն էլ միայն Մեկ են: [...] Սուրբ Հոգին ևս մեկ և միություն է. Նրա մասին նույնպես խոսում ենք զատ ու առանձին կերպով. Նա մեկ և միություն Որդու միջոցով միանում է մեկ և միություն Հորը, և Իր միջոցով լրացնում է երանելի Երրորդությունը: [...] Ապացույցն այն բանի, որ Նա բնության ընդհանրություն ունի [Հոր և Որդու հետ], չի բխում միայն դրանից, այլ նաև այն փաստից, որ Նրա մասին ասվում է, որ «Աստծուց» է: Ո՛չ այն ձևով, որով ամեն ինչի մասին ասվում է, որ «Աստծուց» է, այլ՝ քանի որ ելնում է «Աստծուց». ո՛չ թե ծնունդով, Որդու նման, այլ իբրև Շունչ Աստծո բերանից:
Ասելով «բերան», այստեղ մատնացույց չի արվում մարմնական օրգանը, ո՛չ էլ «շունչ» ասելով հասկացվում է շնչառությունը, որ ցրվում է. այլ՝ այդ «բերանը» հարկավոր է հասկանալ Աստծուն պատշաճ ձևով, իսկ «շունչը» մատնանշում է մի կենդանի էություն, սրբագործման ուսուցիչ:
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XVIII, 45-46 (PG 32, 149B-152B; SC 17 bis, pp. 404-408).
 
Աստվածային էությունը, աստվածությունը, «աստված»ը գոյություն չունի ա՛յլ կերպ, քան միայն Անձերում: Աստվածության ակունքը, Որդու և Հոգու միակ սկիզբը Հայրն է: Առաջին դարերի Եկեղեցին երբեք չէր խոսում «Աստծո» մասին ընդհանուր առմամբ, մի Աստծո, որի մեջ հետո կզանազանվեին Անձերը: Խոսում էր Հոր մասին, որովհետև «Հայր անունն առավել գերազանց է, քան ինքնին Աստված անունը»: Աստվածային էության օվկիանոսը բխում է մի անքննելի Անձից, Հորից, որին սակայն մենք կարող ենք – Քրիստոսի հետ, Սուրբ Հոգու մեջ – կոչել Աբբա, այդ գորովալի և վստահասիրտ անունը, որով մանուկը դիմում է իր հորը. «հայրիկ»: Ապոֆատիկ հականվանությունը նաև հականվանություն է «անքննելի-սկիզբ-Հոր» և «Աբբա-հայրիկ-Հոր» միջև:
Այն, որ Հայրը Երրորդության «սկիզբն» է, չի ենթադրում ոչ մի գերակայություն, ոչ մի գերիշխանություն ի նպաստ Իրեն: Ինչպես Քրիստոսը խոնարհվեց և ամեն ինչից կամովին զրկվեց Խաչի վրա, նմանապես Հայրը զրկում է Ինքն Իրեն ի նպաստ Որդու, որին տալիս է այն ամենն, ինչ ունի, այն ամենն, ինչ Ինքն է – աստվածային միության լիությունը – և Նրա վրա հեղում է Իր Հոգին, որի միջոցով Հայրը և Որդին սիրում են միմյանց և միասին վայելում են աստվածության հավիտենական երանությունը: «Հոգևոր հայրությունն» էլ, աստվածային Հայրության պատկերով, ինքնազոհ և ազատարար նկարագիր ունի, հաղորդում է կյանքի և ազատության հոգին: Դոստոևսկին իր «Կարամազով եղբայրները» վեպում ցույց է տալիս, որ միայն նմանատիպ հոգևոր հայրությունը կարող է ընդդիմանալ «սեփականատիրոջ» և «ստրուկի» դիալեկտիկային, ապականված և ուծացած հայրությանը, որը որդիների համար դառնում է բռնակալություն և դաժան մրցակցություն:
Հետևյալ հատվածներն, ուստի, հարկավոր է ընթերցել որևէ ենթակայականության այսպիսի մերժման լույսի ներքո: Սբ. Երանոս Լիոնցին Որդու և Հոգու մասին խոսում է որպես «Աստծո ձեռքերի» (առաջին քրիստոնյաներն Աստված ասելիս նախևառաջ հասկանում էին Հորը): Սբ. Դիոնիսիոսը Նրանց անվանում է «արգասավոր աստվածության» բողբոջներ ու ծաղիկներ: Սբ. Գրիգոր Նազիանզացին ընդգծում է, որ Հայրը կայացնում է Երրորդության կենդանի միությունը. աստվածային «բնության» կամ «էության» մասին հնարավոր է խոսել միայն Երեքի ներսում, նրանց հաղորդության ներսում, որը գալիս է Հորից և վերադառնում է Հորը:
 
Մի՞թե Աստված ձեռքեր չունի: Ի հավիտենից Նրա հետ են Բանը և Իմաստությունը. Որդին և Հոգին: Ամեն գործ, որ Նա անում է, անում է Նրանց միջոցով և Նրանց մեջ:
ԵՐԱՆՈՍ ԼԻՈՆՑԻ, Ընդդեմ հերետիկոսությունների, IV, 20, 1 (SC 100/2, pp. 626-627).
 
Աստվածության գրկում Հայրը ծնող տարրն է, Հիսուսը և Հոգին որոշակի առումով աստվածային բողբոջներն են Աստծո արգասավոր աստվածության, և կարծես Նրա ծաղիկներն են և Նրա գերէական ճառագայթումը:
ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, II, 7 (PG 3, 645B).
 
Երեքի մեկ բնությունն Աստված է: Ինչ վերաբերվում է միությանը, Հայրն է, որից մյուսները գալիս են և որին վերադառնում են առանց շփոթվելու, Նրա հետ գոյակցելով առանց բաժանվելու ըստ ժամանակի, ըստ կամքի կամ ըստ զորության:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Ճառ ԽԲ., Հրաժեշտի, 15 (PG 36, 476B; SC 384, p. 82).
 
Սբ. Դիոնիսիոսն իր գրություններից մի հատվածում, որն արդեն մեջբերեցինք, հիշեցնում է, որ աստվածությունը ո՛չ հոգի է, ո՛չ որդիություն և ո՛չ էլ հայրություն այն իմաստներով, որոնք մենք սովորաբար տալիս ենք այդ եզրերին: Ինչպես նաև ճշտում է, որ մեր մտքի ընթացքը պետք է հակառակ ուղղությամբ շարժվի. չպետք է մտածենք Երրորդության «մասին» (այսինքն Նրա «շուրջը», Նրա «վրա»), այլ՝ Նրա «մեջ», Նրան ունենալով որպես մեկնակետ, որովհետև Նա է քրիստոնեական որևէ մտքի անսասան հիմքը:
 
Աստվածային հայրությունն ու որդիությունը մեզ հուշվում են այն հիմնական հայրության և որդիության պարգևի կողմից, որի շնորհիվ հոգևոր էակները, որոնք կերպարանակից են դառնում Աստծուն, ստանում են աստվածներ, աստվածների որդիներ և աստվածների հայրեր լինելու անունն ու էությունը:
ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, II, 8 (PG 3, 645C).
 
Ի մասնավորի, աստվածային խորհուրդը արականի և իգականի տարամերժությունից անդին է, քանի որ Իր մեջ միաժամանակ բովանդակում է երկուսի էլ խորհուրդն ու նշանակությունը: Աստվածաշունչն իր բազմաթիվ հատվածներում վկայում է Աստծո մայրական գորովին, խոսում է Նրա ողորմության մասին, գործածելով «rachamim» եզրը, որն աստվածաշնչյան եզրաբանության մեջ մատնացույց է անում նաև մայրական արգանդը: Աստված, հետևաբար, մեր համար միաժամանակ հայր և մայր է, և Սողոմոնի Տաղերը Որդուն և Սուրբ Հոգուն պատկերում են որպես երկու կրծքեր, որոնք մեզ կերակրում են անմահության կաթով:
 
Իր խորհրդավոր աստվածությամբ՝ Աստված Հայր է: Բայց մեր հանդեպ տածած Իր գորովը Նրան դարձնում է մայր: Հայրը, սիրելով, մայրանում է:
ԿՂԵՄԵՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Ո՞ր հարուստը կարող է փրկվել, XXXVII, 2 (PG 9, 641C).
 
Այսուհանդերձ, հայրական նկարագրի խորհուրդն ու նշանակությունն առավել նախընտրելի են Աստծո համար, որովհետև մատնացույց են անում մի սեր, որն հաղորդություն է առանց ձուլման, պահպանելով անձերի միջև գոյություն ունեցող տարածությունը: Մինչդեռ, երբ առավելությունը տրվում է մայրական նկարագրի խորհրդին ու նշանակությանը, – ինչպես հաճախ հանդիպում է Հնդկաստանում, – վերջնական արդյունքը լինում է ձուլումը, որն ոչնչացնում է որևէ անձնականություն:
Հոգեգալստյան ժամանակ Հայրը պարգևեց (և շարունակում է պարգևել) Հոգին «հԱնուն Որդու»: Եվ Հոգին «Որդու Հոգին» է, «Քրիստոսի Հոգին»: Քրիստոնյա Արևմուտքն իր աստվածաբանության մեջ հատուկ կերպով ընդգծել է այս հիմնական կարևորություն ունեցող ճշմարտությունը: Իր հայացքն ուղղել է աստվածային «համագոյակցության շարժմանը», Երրորդության սիրո շարժմանը, որը գնում է Հորից Որդուն, ապա Հորից և Որդուց՝ Սուրբ Հոգուն, որն այն հաղորդում է մեզ: Սակայն Սուրբ Օգոստինոսը ճշտում է, որ թեև Հոգին գալիս է «նաև Որդուց» (լատիներեն՝ «Filioque»), գալիս է «հատկապես» («principaliter», առաջնայնորեն, գլխավորաբար) Հորից, որը մնում է աստվածային մյուս Անձերի միակ սկիզբը:
Քրիստոնյա Արևելքը, իր որոշակի սահմանումների կողքին, – հատկապես Աղեքսանդրյան դպրոցի Հայրերի գրություններում, – որոնք բավականին նման են արևմտյան սահմանումներին, միաժամանակ առավել ընդգծել է Բանի պարգևումը Հոգու կողմից: Հոգու միջոցով Բանը մարմնացավ, Հոգու միջոցով է ներկա դառնում Եկեղեցում: Այսպիսով, Որդու և Հոգու միջև գոյություն ունեցող հարաբերությունը ներկայանում է որպես փոխադարձ ծառայության հարաբերություն: Հոգին գալիս է Հորից, Որդու մեջ, և հայտնում է Որդուն: Որդին ծնվում է Հորից, Հոգու մեջ, և Նրա միջոցով հայտնվում է: Եվ երկուսն էլ հայտնում են Հորը: Եկեղեցու ներսում պետք է լինի միևնույն փոխադարձությունը, փոխադարձ միևնույն ծառայությունը քահանայության և մարգարեության միջև. քահանայության, որը վկայում է Քրիստոսի խորհրդավոր ներկայությանը, և մարգարեության, որը բացահայտում է յուրաքանչյուր խղճի ազատությունը Սուրբ Հոգու մեջ:
Քրիստոսի գոյությունը դա մի գոյություն է Սուրբ Հոգու մեջ, իսկ նպատակը՝ յուրաքանչյուր մարմնի «հոգեղենացումն» է:
 
Քրիստոսի գալո՞ւստը: Հոգին այն նախապատրաստեց: Նրա ներկայությունը մարմնի մե՞ջ: Հոգին Նրանից անբաժանելի է: Հրաշքներ և բժշկության շնորհնե՞ր: Հոգին է, որ կատարեց դրանք: Դևերը հալածվեցի՞ն: Աստծո Հոգու զորությամբ: [...] Մեղքերը ներվեցի՞ն: Հոգու շնորհով, որովհետև «դուք լվացվեցիք և սրբվեցիք հԱնուն մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի և Սուրբ Հոգու մեջ» (1Կր 6, 11): Աստծո հետ միությո՞ւնը: Հոգին է դա իրագործում, որովհետև «Աստված Իր Որդու Հոգին առաքեց մեր սրտերից ներս, ուր աղաղակում է. Աբբա, Հայր» (Գղտ 4, 6): Մեռյալների հարությո՞ւնը: Կատարվում է Հոգու միջոցով, որովհետև. «Կառաքես Քո Հոգին [...] և կնորոգես երկրի երեսը» (Սղմ 103, 30):
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XIX, 49 (PG 32, 157A-B; SC 17 bis, pp. 418-420).
 
Ինչ վերաբերվում է տնօրինումներին ի նպաստ մարդու, որոնք կամեցավ մեր սքանչելի Աստված և Փրկիչ Հիսուս Քրիստոսը, Աստծո բարության համաձայն [...] դրանք բոլորը կատարվեցին Հոգու միջոցով:
Նա ի սկզբանե ներկա եղավ Տիրոջ մարմնին, երբ դարձավ Նրա «օծումը» և անբաժանելի ընկերը, ինչպես գրված է. «Նա, ում վրա կտեսնես, որ իջնում և հանգչում է Հոգին, իմ սիրեցյալ Որդին է» (Հվհ 1, 33; Ղկս 3, 22), և «Հիսուս Նազովրեցին, որին Աստված օծեց Սուրբ Հոգով» (Գրծ 10, 38): Ապա Քրիստոսի ամբողջ գործունեությունը կատարվեց Հոգու զորությամբ: Հոգին ներկա էր մինչև իսկ այն ժամանակ, երբ Քրիստոսը փորձության մատնվեց սատանայի կողմից, քանի որ գրված է. «Հիսուսը Հոգուց մղվեց դեպի անապատ, որպեսզի այնտեղ փորձվի» (Մտթ 4, 1): Տակավին Նրա հետ էր, անբաժանելիորեն, երբ Հիսուսը գործում էր Իր հրաշքները, քանի որ «Աստծո Հոգիով եմ ես դուրս հանում դևերին» (Մտթ 12, 28): Նրանից չհեռացավ մեռյալներից Նրա հարությունից հետո. երբ Տերը, մարդուն նորոգելու և Աստծո շնչով ստացված շնորհը նրան հաղորդելու համար, փչեց Իր աշակերտների երեսին, ի՞նչ ասաց. «Ստացե՛ք Սուրբ Հոգին» (Հվհ 20, 22):
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XVI, 39 (PG 32, 140B-D; SC 17 bis, pp. 384-386).
 
Հայրախոսական ամենավաղ շրջանի գրություններում և ծիսական ամենահին տեքստերում գտնում ենք որոշակի սահմանումներ, որոնք հնարավորություն են տալիս ներդաշնակեցնելու Սուրբ Հոգու «բխման» հարցի շուրջ արևմտյան և արևելյան տեսակետները: Օրինակ, Երրորդ դարում, մի ժամանակաշրջանում, երբ քրիստոնեականմտածողությունը տակավին հոսուն և բազմակերպարան էր, Սբ. Դիոնիսիոս Հռոմեացին իր անվանակցին՝ Սբ. Դիոնիսիոս Աղեքսանդրացուն ուղղած նամակներից մեկում գրում է, որ Հոգին բխում է Հորից, Որդու «մեջ»[4]:
Հաջորդ՝ Չորրորդ դարում, Սբ. Աթանաս Աղեքսանդրացին գրում է.
 
Հոգին Բանից դուրս չէ, այլ՝ քանի որ Բանի մեջ է, Նրա միջոցով Աստծո[5] մեջ է:
ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Նամակ Սրապիոնին, III, 5 (PG 26, 633A).
 
Երբ ասում ենք Հայր, ներկա է նաև Իր Բանը, և հավասարապես՝ Հոգին, որ Որդու մեջ է:
ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Նամակ Սրապիոնին, I, 14 (PG 26, 565A).
 
Կարող ենք ինքներս մեզ հարց տալ, թե հետագա վիճաբանություններն իրականում չե՞ն ծնվել այն պատճառով, որ մասամբ մոռացության է մատնվել զուտ աստվածային «տրամաբանությունը», որը միշտ մեկ և եռակի է միաժամանակ, գտնվելով շա՜տ անդին, քան մեր անկյալ մտածողությունն է, որի հառաջ ընթանալու կերպը մնում է երկտարր: Ասել, որ Հոգին «բխում է» Հորից, նշանակում է անհրաժեշտորեն անվանել նաև Որդուն, քանի որ ի հավիտենից Հայրն Իր Որդուն հաստատել է Իր միության մեջ, որովհետև Հոգին «բխեցնելով»՝ մնում է «Որդու» Հայրը: Ասել, որ Որդին «ծնվել է» Հորից, նշանակում է անհրաժեշտորեն անվանել նաև Հոգուն, այս Շունչը, որ կրում է Խոսքը: Արդարև, Հոգին, – ինչպես, օրինակի համար, գրում է Սբ. Գրիգոր Նյուսացին, – միաժամանակ «Հոր Արքայությունն է և Որդու Օծումը»[6]:
Բյուզանդական Ծեսի շարականներում, որոնք նվիրված են Հոգեգալստյան տոնին, սքանչելի կերպով ներկայացված է սույն «մետա-տրամաբանությունը», որն անճառելի Սիրո տրամաբանությունն է.
 
Եկե՛ք, ժողովուրդ, երկրպագենք Եռանձն Աստծուն.
Հորը, Որդու մեջ, Սուրբ Հոգու հետ:
Որովհետև Հայրն ի հավիտենից ծնում է Բանին,
որի հետ կիսում է Իր Արքայությունն ու Իր հավիտենությունը,
և Սուրբ Հոգին Հոր մեջ է,
փառավորվում է Որդու հետ.
մեկ միակ զորություն,
մեկ միակ էություն,
մեկ միակ աստվածություն:
Նա է, ում մենք երկրպագում ենք, ասելով.
Սուրբ Աստված, որ ամեն բան ստեղծեցիր Որդուդ միջոցով, Սուրբ Հոգու օգնությամբ.
Սուրբ Հզոր, որի միջոցով ճանաչեցինք Հորը, և որի միջոցով Սուրբ Հոգին եկավ աշխարհ.
Սուրբ Անմահ, մխիթարիչ Հոգի,
որ բխում ես Հորից և օթևանում ես Որդու մեջ.
Ամենասուրբ Երրորդություն, փա՜ռք Քեզ:
ԲՅՈՒԶԱՆԴԱԿԱՆ ԾԵՍ, Հոգեգալստյան Երեկոյան Ժամերգություն:
 
Եկեղեցու գոյությունը նույնպես պետք է լինի գոյություն Հոգու մեջ.
 
Իսկ Եկեղեցի՞ն: Մի՞թե Եկեղեցին Հոգու գործը չէ: Արդարև, – ասում է Պողոսը, – Հոգին է, որ Եկեղեցուն պարգևել է «նախ՝ առաքյալներ, երկրորդ՝ մարգարեներ, երրորդ՝ վարդապետներ, ապա՝ հրաշքների շնորհներ, ապա՝ բժշկելու շնորհներ, փոխադարձ օգնության, կառավարելու, տարբեր լեզուներով խոսելու շնորհներ» (1Կր 12, 28): Հոգին է հաստատում այս կարգը, բաշխելով Իր պարգևաշնորհները:
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XVI, 39 (PG 32, 141A; SC 17 bis, p. 386).
 
Սուրբ Հոգին, Աստծո մեջ, գրեթե անանուն է (որովհետև Աստված ամբողջովին Հոգի է, ամբողջովին Սուրբ է): Գրեթե շփոթվում է աստվածային բնության սիրո անշարժ շարժման հետ, «բնության ընդհանրության» հետ, ասում է Սբ. Բարսեղ Կեսարացին: Հայտնվելիս ներկայանում է որպես աստվածային բոլոր անուններով հարուստ, «բազմակերպ» և բազմազան, գրեթե շփոթվելով աստվածային ուժերի հետ, որոնք Ինքը հաղորդում է մեզ, մեր ներաշխարհի ամենախորին մասերում, Ինքն անձամբ կարծես անհետանալով (այս պարագային ևս պետք է մտաբերենք աստվածային «քենոզիս»ը):
 
Ահը պատում է ինձ, երբ մտածում եմ Հոգու անունների առատազեղության մասին. Աստծո Հոգի, Քրիստոսի Հոգի, որդեգրության Հոգի: Նա մեզ նորոգում է Մկրտությամբ և հարությամբ: Փչում է ո՛ւր ուզում է: Լույսի և կյանքի աղբյուրը լինելով, Նա ինձ դարձնում է տաճար, ինձ աստվածացնում է: [...] Այն ամենն, ինչ Աստված անում է, Նա՛ է, որ անում է: Հուռթանում է կրակի լեզուների մեջ և բազմապատկում է պարգևները, հարուցում է քարոզիչներ, առաքյալներ, մարգարեներ, հովիվներ, վարդապետներ: [...] Մի ա՛յլ Մխիթարիչ է, [...] կարծես մի ա՛յլ Աստված լինի:
ԳՐԻԳՈՐ ՆԱԶԻԱՆԶԱՑԻ, Աստվածաբանական Ե. ճառ., Ճառ ԼԱ., Սուրբ Հոգու մասին, 29-30 (PG 36, 165B-168B; SC 250, pp. 332-336).
 
Հոգին ծածուկ Աստվածն է, որ կյանք է տալիս բոլոր արարածներին: Նա մեր էության ամենախորին խորքերից էլ ավելի խորը լինելով, մենք Նրանով ենք շնչում, առանց իմանալու դա. Նրանով, որ Աստծո Շունչն է աշխարհի, մարդու շնչի մեջ:
 
Աստված աշխարհին տվել է Շունչը, որը սնուցում է նրան: Աստծո Շունչն է, որ կյանք է տալիս բոլոր գոյություններին: Եթե Նա պահի Իր Շունչը, ամեն բան կոչնչանա: Այդ Շունչը թրթռում է քո շնչի մեջ, քո ձայնի մեջ: Աստծո Շունչն է, որ դու շնչում ես, և չգիտես դա:
ԹԵՈՖԻԼՈՍ ԱՆՏԻՈՔԱՑԻ, Ավթողիկոսին, I, 7 (PG 6, 1033D-1036A; SC 20, p. 64).
 
Բայց ծածուկ այդ Աստվածը չի ցրվում, չի կորչում արարված աշխարհի մեջ ներմնայնությամբ, այլ՝ ամբողջովին մի շարժում է դեպի Քրիստոսը և, Քրիստոսի միջոցով, դեպի Հայրը, այնպես՝ ինչպես ուժերը, որ Ինքը հաղորդում է, գալիս են Հորից Որդու միջոցով:
 
Աստծո ճանաչողության ճանապարհը ձգվում է Հոգուց Միության մեջ, Որդու միջոցով Միության մեջ, մինչև Հայրը Միության մեջ: Եվ, հակառակ ուղղությամբ, աստվածային Էության լիությունն ու սրբությունը, արքայական արժանապատվությունը գալիս են Հորից, Որդու միջոցով, մինչև Հոգին:
ԲԱՐՍԵՂ ԿԵՍԱՐԱՑԻ, Սուրբ Հոգու մասին, XVIII, 47 (PG 32, 153B; SC 17 bis, p. 412).
 
Քանի որ Հայրը ակունքն է, իսկ Որդին անվանվում է գետ, ասվում է, որ մենք խմում ենք Հոգին: Որովհետև գրված է. «Մենք բոլորս էլ մի և նույն Հոգին խմեցինք» (1Կր 12, 13): Բայց Հոգին խմելով՝ մենք խմում ենք Քրիստոսին: [...]
Եվ տակավին. մինչ Քրիստոսը ճշմարիտ Որդին է, մենք Հոգին ընդունելով՝ փոխվում, դառնում ենք որդիներ. «Որովհետև դուք չեք ստացել ծառայության հոգի, այլ՝ Հոգին որդեգրության» (Հռմ 8, 15): Բայց Հոգու կողմից փոխակերպվելով որդիների, ակնհայտ է, որ դա կատարվում է Քրիստոսի մեջ: [...] Քանի որ մեզ տրվել է Հոգին, – ինչպես Տերն ասում էր. «Ստացեք Սուրբ Հոգին» (Հվհ 20, 22), – Աստված մեր մեջ է: Ահա՛, արդարև, այն՝ ինչ գրում է Հովհաննեսը. «Եթե մենք սիրում ենք միմյանց, Աստված բնակվում է մեր մեջ: Սրանո՛վ գիտենք, որ մենք բնակվում ենք Իր մեջ և Նա բնակվում է մեր մեջ. որովհետև Նա մեզ պարգևել է Իր Հոգին» (1Հվհ 4, 12-13): Եվ, Աստված լինելով մեր մեջ, մեր մեջ է նաև Որդին, որովհետև Որդին Ինքը ասում է. «Ես և Հայրը կգանք և Նրա մոտ կօթևանենք» (Հվհ 14, 23):
Եվ տակավին. Որդին կյանքն է, – քանի որ ասում է. «Ես եմ կյանքը» (Հվհ 14, 6), – և մենք կենագործվում ենք Հոգու մեջ, համաձայն այն խոսքի. «Նա, որ մեռյալներից հարություն տվեց Հիսուս Քրիստոսին, մեր մահկանացու մարմինը նույնպես կկենագործի Իր Հոգու միջոցով, որը բնակվում է մեր մեջ» (Հռմ 8, 11): Եվ երբ մենք կենագործվում ենք Հոգու մեջ, Քրիստոսն Ինքը բնակվում է մեր մեջ. «Այլևս ես չեմ, որ ապրում եմ, այլ՝ Քրիստոսն է, որ ապրում է իմ մեջ» (Գղտ 2, 20):
ԱԹԱՆԱՍ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԱՑԻ, Նամակ Սրապիոնին, I, 19 (PG 26, 573D-576C).
 
Եթե Աստված միայնակ լիներ, չէր լինի «անսահմանափակ Սերը»: Եթե Աստված երկվանար, – առասպելաբանություններում հաճախակի հանդիպող պատկերի համաձայն, – կդառնար սկզբնապատճառը չար բազմապիսության, որին չէր կարողանա վերջ դնել, եթե ո՛չ միայն՝ ամբողջը կրկին Իր մեջ ներքաշելով: Ամենասուրբ Երրորդությունը նշանակում է Միության լիությունը, – «Գերմիության», ասում է Սբ. Դիոնիսիոս Արիսպագացին, – իրականանալով հաղորդության մեջ և դառնալով որևէ հաղորդության ակունքն ու հիմքը: Մեկ-Երեքը մատնանշում է անսահման գերազանցումը և՛ հակադրության, և՛ միայնության, անսահման Միության գրկում: Աստվածային Անձերից յուրաքանչյուրը «բովանդակում է միությունը շնորհիվ Մյուսների հետ ունեցած Իր հարաբերության, այնքանով՝ որքանով այդ միությունը բովանդակում է շնորհիվ Ինքն Իր հետ ունեցած հարաբերության»[7]:
Հոր մասին խոսելու լավագույն պատկերը սրտի պատկերն է. «Սրտի յուրաքանչյուր բաբախյունը մի խոյանք է, որով Հայրը նվիրվում է: Այդ բաբախյունները դեպի մեզ են մղում Որդու արյունը, կենագործված՝ Հոգու շնչով»[8]: Մարդկային էակները կանչված են մասնակցելու այդ սրտի ռիթմին:
[1] Ղուկաս 11, 2 հատվածի տարբերակներից մեկն է:
[2] Աստվածային անունները, II, 11 (PG 3, 649D).
[3] Նամակ Գ. (ed. Spanos, p. 365).
[4] L. Bouyer, Saint-Esprit, in Id., Dictionnaire théologique. Nouvelle édition revue et mise à jour, Paris 1990, p. 309.
[5] Աստված այստեղ նշանակում է Հայրը, որպես «աստվածության ակունք»:
[6] Ընդդեմ Ապողինարի, 52 (PG 45, 1249C).
[7] Սբ. Հովհան Դամասկացի, Ուղղափառ հավատքի մասին, I, 8 (PG 94, 828C).
[8] Արևելյան Եկեղեցու մի Վանական, Jésus, simples regards sur le Sauveur, Chevetogne 1959, p. 144.
Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։
Շնորհակալություն կանխավ։