Գլուխ Դ. – Կրքերի փոխակերպումից՝ մտքի գերազանցման

Ա Ա Ա

Աստծուն «տեսնելու» համար հարկավոր է մաքրագործել սեփական «սիրտը», սեփական «միտքը»: Ոմանք խոսում են ավելի «սրտի» մասին, ուրիշներ՝ «մտքի»: Քրիստոնեական հոգեմարզությունը շուտով նկատել է, որ մարդու անկումը մաս է կազմում մարդու «սրտի» ու «մտքի» միմյանցից ո՛չ միայն բաժանմանը, այլ՝ մինչև իսկ միմյանց դեմ պայքարելուն: Միաժամանակ, սակայն, փաստել է, որ աստվածային շնորհի հնոցում հնարավոր է դառնում կրկին հաշտեցնել «սիրտը» «մտքի» հետ: Այս ամբողջական «սիրտ-միտք»ն է, որ մաքրվում է, խաղաղվում, կամաց կամաց գիտակից է դառնում այն հրեղեն իրականությանը, որ կրում է իրենում: Այստեղ որոշիչ տարրը երանությունն է. «Ովքեր մաքուր սիրտ ունեն, կտեսնեն Աստծուն»: Ճգնողական ինչ որ մի մեթոդի մասին խոսել կարողանալուց առաջ, այն՝ ինչն իրոք կարևոր է, սեփական կենսաձևը փոխելն է. «աղքատությունն» ու «արդարությունը» միմյանցից անբաժանելի են, ինչպես ընդգծում է Երանությունների հատվածը Ղուկասի Ավետարանում: Եվ, ինչպես հետևյալ հատվածում հիշեցնում է Սբ. Օգոստինոսը, սրտի աչքերի մեջ հող ու փոշի է լցվում ո՛չ միայն մեծաքանակ պատկերներով, գաղափարների զուգորդմամբ, այլ նաև՝ մերձավորին կոնկրետ օգնություն տրամադրելու մերժմամբ: Դրամապանակը լցնելու չափազանց մտահոգությունը խանգարում է սիրտը դատարկելուն, որպեսզի ուշադիր դառնա «ներանձնական Խորհրդին»: Որովհետև «այնտեղ, ուր քո գանձն է», ասում է Հիսուսը, «այնտեղ է նաև քո սիրտը» (Մտթ 6, 21):

Մաքրագործվելու համար՝ հավատա՛: Որովհետև դու կուզենայիր տեսնել Աստծուն: Քո այդ փափաքը բարի է, մեծ է, և ես քեզ խրախուսում եմ սնուցելու այն: Կուզենայի՞ր տեսնել Նրան: «Երանի՜ սրտով մաքուրներին, որովհետև նրանք կտեսնեն Աստծուն» (Մտթ 5, 8): Նախևառաջ մտածիր մաքրագործելու սիրտդ: [...] Դու հավատում ես, որ Աստված լույսի նման է, ակներև, աչքերին հայտնի: [...] Բայց եթե աչքերիդ մեջ ավազ լցվեր, լույսը տեսնելու համար մի՞թե նախ չպետք է մաքրեիր դրանք:

Սիրտդ էլ է ապականված: Եվ ագահությունը նրանում տարածում է իր ստվերը: [...] Մի՞թե չես հասկանում, որ այդ կերպ դիզելով՝ ցեխ ես լցնում սրտիդ վրա: Ուրեմն ինչպե՞ս կարող ես տեսնել Նրան, ում փափաքում ես տեսնել:

Դու ինձ ասում ես. «Ցույց տուր ինձ քո Աստծուն»: [...]

Պատասխանում եմ քեզ. «Փորձիր սրտիդ մեջ նայել: Այն ամենը, որ նրա մեջ տեսնում ես, որ կարող է վշտացնել Աստծուն, հեռացրո՛ւ: Աստված ուզում է գալ քո մեջ: Լսի՛ր Քրիստոսին, քո Տիրոջը. “Իմ Հայրը և ես կգնանք նրա մոտ և նրա մեջ կբնակվենք” (Հվհ 14, 23): Ահա՛ Աստծո խոստումը: Եթե ես քեզ ասեի, թե գալու եմ քո տուն, դու կմաքրեիր տունդ: Եվ ահա Աստված Ինքն է, որ ուզում է գալ սրտիդ մեջ, և դու չե՞ս շտապում սրբել այն: Ինչպե՞ս կարող է Նա բնակվել ագահության հետ միասին: [...] Աստված քեզ պատվիրել է հագցնել նրան, ով մերկ է: Մինչդեռ ագահությունը քեզ մղում է մերկացնելու նրան, ով հագնված է: [...] Ես քո սիրտն եմ փնտրում: Ի՞նչ կա քո սրտում: Բերնեբերան լցրել ես գանձանակդ, բայց կործանել ես խիղճդ: [...] Մաքրի՛ր քո սիրտը»:

ՕԳՈՍՏԻՆՈՍ ՀԻՊՊՈՆԱՑԻ, Ճառեր, CCLXI, 4-6 (PL 38, 1204-1205).

Ամեն բան, – ներառյալ մեր գործողությունները, իրենց հիմքի դրդապատճառների հետ միասին, – ամփոփվում է այն «loghismoí»ների կամ «dialoghismoí»ների մեջ, որոնց մասին Հիսուսը խոսում է Ավետարաններում: Հունարեն այս եզրերը սովորաբար թարգմանվում են որպես «մտքեր»: Առավել ճշգրիտ կերպով, սակայն, խոսքը վերաբերվում է «կրքերի» ծիլերին, ենթագիտակցությունից բուսնող այն թելադրանքներին կամ գրգիռներին, որոնք շատ շուտով դառնում են սևեռուն ու խռովիչ: «Կրքերը», հոգեմարզական իմաստով, – միշտ հարկավոր է հիշել սա, – ընթացքը կասեցնող արգելքներ են, ճանապարհը արգելափակող խոչընդոտներ, ոտնձգություններ են, շորթումներ, խոտորումներ, որոնք քանդում, կործանում են մարդու հիմնական փափաքը: Կռապաշտության կերպեր են, այն «ինքնակռապաշտության», որը շեղում և դեպի ոչնչությունն է ուղղում գերազանցման մեր կարողությունը:

Ի՞նչ է նշանակում, ուրեմն, խենթ լինել Քրիստոսի համաձայն: Նշանակում է հանդարտեցնել սեփական մտքերը, երբ թափառում են ժամանակից դուրս, նշանակում է դատարկել և ազատել միտքը, որպեսզի այն կարողանանք ընծայել տրամադիր վիճակում, երբ խոսքը վերաբերվում է Քրիստոսի ուսուցումները ստանալուն, և կարծես ավլված՝ աստվածային խոսքերին, որոնք պետք է ընդունի:

ՀՈՎՀԱՆ ՈՍԿԵԲԵՐԱՆ, Աստծո անըմբռնելիության մասին, II, 2 (PG 48, 710; SC 28 bis, pp. 146-148).

Հետևաբար, անհրաժեշտ է թողնել, որ սիրտ-միտքը զտվի ու հանդարտվի, խաղաղ մակերևույթ ունեցող ջրի նման: Այդպես այն կդառնա հանդարտ լճի նման, որի զուլալ ջրերի մեջ հայելանում է երկինքը, որի մեջ հայելանում է Քրիստոսի դեմքը և, հետևաբար, նաև ուրիշների իրական դեմքը:

Հայրերից մեկն ասում էր. «Ինչպես մարդն իր դեմքը չի կարող տեսնել պղտոր ջրերի մեջ, այնպես էլ հոգին, եթե օտարոտի մտքերից ազատ չէ, չի կարող հայեցողությամբ իր մեջ հայելացնել Աստծուն»:

Ապոֆտեգմաների անանուն շարք, VP V, 12, 13 (PL 73, 942D-943A; Merton, nr. 74).

Հարկավոր է սովորել՝ կրկին դեպի «մարմնի տունը» վերադարձնել ցրված, թափառական դարձած, դեպի ամեն կողմ հրապուրված, ամեն ինչի հետ պոռնկացած միտքը ( – հոգեմարզական ամբողջ արվեստը կայանում է անմարմնականը մարմնականի մեջ պարփակելու մեջ, ասում է Սբ. Հովհաննես Կղիմաքոսը^[1] – ), որպեսզի հավատարիմ և ուշադիր դառնա, ինչպես ավետարանական առակի կույսերը, որոնց լապտերը լի էր ձեթով, մինչ սպասում էին Փեսայի գալստյանը (Մտթ 25, 1-13): Ընդունակ դառնալ «ուշադրության», «հսկելու», սեփական սրտի լռության մեջ:

Թող որ հոգին, որպես թե ի մի հավաքեր իր մոլորյալ որդիներին, ետ կանչի իր ցրված մտքերը, նրանց ետ վերադարձնի մարմնի տուն, և անդադար, ժուժկալությամբ ու սիրով, սպասի այն օրվան, երբ Տերն իսկապես կգա իրեն այցելելու: [...] Այսպես վարվելով, մեղքը ոչ մի վնաս չի հասցնի նրանց, ովքեր ապրում են հույսով ու հավատքով, սպասելով Փրկչին. երբ Նա գալիս է, փոխակերպում է սրտի մտքերը, [...] սովորեցնում է ճշմարիտ աղոթքը, որը կայուն ու անսասան է մնում. «Մի՛ վախեցիր, ես քայլելու եմ քո առջևից, հարթ հովիտների եմ վերածելու լեռները, խորտակելու եմ պղնձյա դռները և փշրելու եմ երկաթե նիգերը» (Ես 44, 2; 45, 2): Եվ. «Հսկի՛ր քո վրա, որպեսզի սրտիդ լռության մեջ ոչ մի խոսք քեզ չդարձնի անօրենության էակ» (2Օր 15, 9):

ՄԱԿԱՐԻՈՍ, Քարոզներ (Բ. ժողովածու), XXXI, 2 (PG 34, 729A-B).

Չմաքրագործված «սիրտը» դա մի մութ ու մռայլ «անդունդ» է. ո՛չ միայն անհատական, այլև համամարդկային, և մինչև իսկ տիեզերական ենթագիտակցության վիթխարի տարածքն է, հավաքատեղին՝ աշխարհի ամբողջ գիշերային կողմի, «վերին» կողմից մահվան ծանրությամբ փակված, «ստորին» կողմից «խավարային ուժերի»բռնություններով լլկված: Մինչդեռ հավատքն ու խոնարհությունը «սիրտը» բացում են դեպի «վերև», հարուցյալ Քրիստոսի շնորհիվ, դեպի «աստվածային պատկերը», որը կարող ենք անվանել «գերգիտակցություն»: Այսպիսով, աստվածային լույսը թափանցում է անդունդի մեջ և Քրիստոսն այնտեղ կրկին հաղթանակում է մարդասպան զորությունների դեմ: Սրտի անդունդը բացվում է Աստծո անդունդի դիմաց:

Չարից ձեռնպահ մնալը կատարելությունը չէ:

Կատարելությունը խոնարհության հոգու մեջ մտնելն է և օձի գլուխը ճզմելը, որը բույն է դնում և մարդասպանություն է գործում մտքից ներքև գտնվող վայրերում, խորություններում, որոնք գտնվում են մտքերից էլ ավելի վար, հոգու պահեստարաններում ու շտեմարաններում: Որովհետև սիրտը դա մի անդունդ է:

ՄԱԿԱՐԻՈՍ, Քարոզներ (Բ. ժողովածու), XVII, 15 (PG 34, 633B).

Ենթագիտակցության մեջ լույսի այս ներթափանցումը արտահայտվում է, ինչպես արդեն ակնարկել ենք, ուրախությամբ ու խաղաղությամբ լի երազների հայտնվելով, որոնք երբեմն կարող են մինչև իսկ մարգարեական բնույթ ունենալ: Դիադոքոս Ֆոթիկացին հայտնում է այն չափանիշները, որոնք թույլ են տալիս նմանատիպ երազները տարբերել այն մյուս երազներից, որոնց միջոցով հայտնվում են դիվային ուժերը:

Երազները, որոնք հոգուն հայտնվում են Աստծո սիրո մեջ, առողջ հոգու ապահով ցուցանշաններից են: Այդ երազներն արագընթաց չեն անցնում մի պատկերից մյուսին, սարսափ չեն ազդում զգայականության («aísthesis») վրա, [...] այլ՝ հոգին լցնում են հոգևոր ուրախությամբ: Արթնանալուց հետո էլ հոգին բուռն փափաքով ցանկանում է երազի ուրախությունը: Դիվային հայտնություններն ընթանում են հակառակ եղանակով. [պատկերներն] արագորեն փոխվում են, [...] խոսում են սաստիկ ձայնով, ուժգին սպառնալիքներ են արտասանում, հոգին ճնշում են իրենց ժխորով: Այդպիսի դեպքում միտքը, եթե մաքրագործված է, ճանաչում է նրանց և արթնացնում է մարմինը: [...]

Պատահում է, որ բարի երազները հոգուն չեն տալիս ուրախություն, այլ՝ ներշնչում են տրտմություն և անցավ արցունքներ: Սա նրանց պարագան է, ովքեր մեծ հառաջընթաց են ապրել խոնարհության մեջ:

ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 37 (SC 5 ter, p. 106).

Վճռորոշ կարևորություն ունի, հետևաբար, «հոգիների կշռադատումը»: Բավական չէ իմանալ, թե ինչպես մուտք գործել մտքերի խռովալի ամբոխից, նրանց ջունգլիից ներս, առանց պասսիվորեն թույլ տալու, որ քեզ քաշեն իրենց ետևից: Հիմնական կարևորություն ունի «բարի մտքերը» «չար մտքերից» զանազանել կարողանալը: «Բարի մտքերում» գործում է մեր իրական բնությունը, շնորհի լույսի ներքո: «Չար մտքերում» այդ դինամիզմը արգելափակված է օտար ուժերի կողմից, որոնք հոգին պատում են անթափանց գուղձով և կանգնում են «մտքի» ու «սրտի» միջև, խանգարելով նրանց ազատ հաղորդակցությանը:

Մտքերի վրա այս հսկողությունը, այս «ձկնորսությունը», որն յուրահատուկ կերպով որսառատ է գիշերվա լռության մեջ, երբ ենթագիտակցությունը դառնում է դյուրահաս և անցանելի, այս ամենը պետք է զետեղվի աղոթքի մթնոլորտի մեջ: Արդարև, միայն Աստծո հետ իր անձնական հարաբերության շնորհիվ անձը կարող է ձերբազատվել իր բոլոր ներանձնական կապանքներից:

Իսկ նմանատիպ աղոթքը պետք է նրբանկատ, մինչև իսկ գաղտնի լինի: «Մտի՛ր սենյակիցդ ներս և փակիր դուռը», ասում է Հիսուսը (Մտթ 6, 6), որպեսզի աղոթքը ուրիշներին ցուցամոլություն չթվա և շփոթության պատճառ չդառնա:

Ահա՛ աղոթքի ճշմարիտ հիմքը. հսկել սեփական մտքերի վրա և աղոթքին նվիրվել մեծ հանդարտության, մեծ խաղաղության մեջ, առանց ուրիշներին զայրացնելու: [...] Մարդը, հետևաբար, պետք է պայքարի իր մտքերի դեմ, էտի նրանց առատորեն աճող ճյուղերը, [...] մղվի առ Աստված, տեղի չտա իր մտքերի ցանկություններին, այլ ընդհակառակն՝ նրանց ի մի հավաքի նրանց ցրվածությունից, զատորոշելով բնական մտքերը չար մտքերից: Մեղքին ենթակա հոգին ընթանում է կարծես եղեգներով ու թավ մացառներով լի գետի միջով: [...] Ով ուզում է անցնել դրանց միջով, պետք է ձեռքերը պարզի և դժվարությամբ, ուժ գործադրելով մի կողմ տանի խոչընդոտը, որ փակում է իր ճանապարհը: Այսպես էլ թշնամի զորության մտքերը պատում են հոգին իրենց գուղձով: Մեծ եռանդ, մեծ ուշադրություն է հարկավոր դրանք կշռադատելու ու զատորոշելու համար:

ՄԱԿԱՐԻՈՍ, Քարոզներ (Բ. ժողովածու), VI, 3 (PG 34, 520B-D).

Քրիստոնեական հոգեմարզական գրությունների մեծամասնության մեջ «սիրտը» հասկացվում է որպես անձի ամբողջ էության կենտրոնը, որը միմյանց է կապում մեր բոլոր կարողությունները: «Սիրտ-միտքն» է, արդեն մաքրագործված, հատկապես՝ մկրտական շնորհով: Հետևաբար, «սրտի հսկողությունը» հարկավոր է կիրառել մտքերի կշռադատությամբ:

Սրտիդ դռնապանը եղիր և մի՛ թող, որ ինչ որ մի միտք ներս մտնի առանց նախ հարցաքննվելու: Նրանց մեկ առ մեկ հարցաքննիր և ասա՛. «Դու մե՞ր կուսակցությունից ես, թե՞ մեր թշնամիների կուսակցությունից»: Եվ եթե այդ միտքը մեր հարազատներից է, մեր տնից, քեզ կլիացնի խաղաղությամբ:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Նամակ ԺԱ. (Frankenberg, pp. 574-575).

Եթե հանդիպում է մի «միտք», որի բնույթն անորոշ է, երկդիմի, այն հարկավոր է իսկույն փակագծերի մեջ դնել, պահել որոշակի հեռավորության վրա, «ռմբակոծել» աղոթքի ճառագայթով, մինչև որ ցույց կտա իր իրական դեմքը:

Արթնացի՛ր, հսկի՛ր: Եթե միտքը, որ քեզ ներկայանում է, բարի միտք է, իմացիր, որ Աստված ուզում է քո առաջ բացել կյանքի մի ճանապարհ: [...] Բայց եթե միտքը մթին է, եթե դու վարանում ես, որովհետև չես կարողանում հստակ կերպով տեսնել, թե եկել է քեզ օգնելու կամ խաբելու, – քանի որ կարող է թաքնված լինել բարու կերպարանքի ներքո, – գիշեր ու ցերեկ հսկի՛ր եռանդով ու աղոթքով, պատրաստվելու համար կռվելու նրա հետ: Ո՛չ հեռացրու այն, ո՛չ էլ ընդունիր, այլ՝ եռանդագին աղոթիր նրա վրա: Մի՛ հրաժարվիր Տիրոջն աղոթելուց: Նա քեզ ցույց կտա, թե այդ միտքը որտեղից է գալիս:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 34 (ed. Spanos, pp. 148-149).

Հիսուսի Անվան աղոթական արտասանումը մեծապես օգտակար է կշռադատության նման գործողություններում: Կարևորագույն իրականություն է «բնական» միտքը լուսավորելն ու ամրապնդելը, այն Հիսուսի Անվամբ զգեստավորելով ու սպառազինելով, քանի որ «բնական» մտքի մեջ արտահայտվում է հոգու խորին, բայց տակավին կույր սլացքը: Միմիայն Հիսուսի Անվամբ է, որ հնարավոր է ճզմել կռապաշտական, սևեռուն գրգիռները: Վանականներն այս իմաստով էին մեկնաբանում Սաղմոսի խոսքերը, որոնք կոչ են անում ժայռին խփելով սպանել «Բաբելոնի զավակներին»: Դրանք բացասական մտքերն են խորհրդանշում: Իսկ վեմը Քրիստոսն է:

Հնարավոր է տեսնել, թե ինչպես այս կետում ևս արևմտյան, բենեդիկտյան վանականությունը բնավ չի տարբերվում արևելյան վանականությունից:

Նա, ով արդարություն է գործում, [...] նա է, ով սատանային վռնդում է իր սրտից. բռնում է դիվային մտքից սերվածներին և նրանց ճզմում է Քրիստոսով:

ԲԵՆԵԴԻԿՏՈՍ ՆՈՐՉԱՑԻ, Վանական կանոնագիրք, Նախաբան, 28 (SC 181, p. 448).

Երբեմն, «մտքերի» դեմ բուռն պայքար սկսելու փոխարեն նախընտրելի է դադարեցնել նրանց հետ որևէ հարաբերություն և ապաստանել Քրիստոսի մեջ: Նման «փոքրիկ ճանապարհի» վերաբերյալ մի վկայություն ենք գտնում ճգնողական կյանքի այնպիսի մի հսկայի մոտ, ինչպիսին էր Սբ. Իսահակ Նինվեացին:

Այն բանի մասին, որ հարկավոր չէ դիմադրել մտքերին, այլ՝ ապաստանել Աստծո մեջ:

Եթե մենք չենք դիմադրում մտքերին, որոնք մեր մեջ սերմանում է սատանան, այլ՝ Աստծուն աղոթելով դադարեցնում ենք նրանց հետ որևէ հարաբերություն, սա նշանն է այն բանի, որ միտքը գտել է շնորհից բխող իմաստությունը և որ ճշմարիտ ճանաչողությունը մեզ ազատել է բազմաթիվ բաներ անելուց: Այսպիսով ձեռք ենք բերում ամենակարճ ճանապարհը:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 33 (ed. Spanos, p. 144).

Արդարև, վերջնական հաշվով մարդը չէ, սոսկ ինքնուրույն կերպով, այլ՝ Սուրբ Հոգու գալուստն է, որ հոգին մաքրում է «մտքերի ու մտածումների» փոշուց: «Ճշմարիտ մտամփոփումը» նվազ ձեռքբերված, ավելի ստացված է: Բայց որպեսզի ստանանք, պետք է պատրաստվենք:

Սուրբ Հոգին, կարեկցելով մեր տկարությանը, մեզ այցելում է նաև երբ տակավին մաքրագործված չենք: Միայն թե տեսնի, որ մեր միտքը պարզորեն աղոթում է, ճշմարիտ մտամփոփման փափաքով, Նա գալիս է նրա մեջ և փարատում է մտքերի ու մտածումների հոծ բազմությունը, որոնցով մեր միտքը պաշարված էր, այն առաջնորդելով դեպի հոգևոր աղոթքի սերն ու գործադրումը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 63 (PG 79, 1180C; Philokalia I, p. 182).

Ակնհայտ է, որ խոսքը վերաբերվում է ո՛չ միայն «բարի» մտքերը «չար» մտքերից զատորոշելուն, այլ նաև՝ հոգեմտավոր ամբողջ խառնիճաղանջ հոսանքից ձերբազատվելուն, որի մեջ շատ հաճախ «ինչ որ մի բան մտածում», «ինչ որ մի բան խոսում» է մեր մեջ, բայց մեր կամքից անկախ: Այդ ձերբազատմանը հասնելու համար, միտքը խոյանում է առ Աստված, անցնելով զգայականից ու մտավորից անդին, մինչև իսկ իր խոյանքից էլ անդին. սա՛ է անձի ճշմարիտ հափշտակությունը («ék-stasis») դեպի անձնավոր Աստվածը: Մարդն այդ ժամանակ կարող է ասել, Երգ Երգոցի հարսի նման. «Ես քնած եմ, բայց իմ սիրտն արթուն է» (Երգ 5, 2): Քուն մտած կինը կարող է չլսել անգամ փոթորիկի ձայնն ու կայծակների շաչյունը, բայց իսկույն արթնանում է, երբ իր երեխան նույնիսկ հազիվ լսելի ձայնով լացում է հարևան սենյակում: Քուն մտած մարդը, անտարբեր մնալով հանդերձ փողոցի աղմուկներին, իսկույն լսում է սիրեցյալի անգամ թեթև քայլերը: Է՛լ ավելի անաղմուկ են քայլերը «Նրա, ով գալիս է»: Բայց սիրտն արթնանում է:

Երբ միտքը ուզում է մտածել, իջնում է ինքն իրենից վար և ընկղմվում է առանձին մտքերի մեջ: Արդարև, մտքերն ավելի վար են գտնվում, քան նա, ով դրանք մտածում է: [...] Որովհետև միտքը պարզ ու անբաժան է, իսկ մտքերն անթիվ են ու ցրված: [...] Բայց մտքի միությունը որպես անուն ունի այն շարժումը, որով նա բարձրանում է դեպի այն՝ ինչն իրենից վեր է, այսինքն՝ տրվում է Աստծո հայեցողությանը, երբ հափշտակությամբ դուրս է գալիս զգայականի ու բնականի սահմաններից, և մինչև իսկ՝ իր սեփական շարժման սահմաններից:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ՍԿԻՏՈՊՈԼՍԵՑԻ, Դիոնիսիոս Արիսպագացու «Աստվածային անունները» երկի մեկնություն, 7 (PG 4, 344A).

Սովորական քնի ժամանակ ով քնած է, արթուն չէ, իսկ ով արթուն է, քնած չէ, և այդ երկու իրականությունները՝ քունն ու արթնությունը, հերթափոխում են միմյանց, իրենց տեղը փոխն ի փոխ զիջելով մեկը մյուսին: [...] Արդ, այստեղ գրանցվում է միություն հակադիրների միջև և մի չլսված ու պարադոքսային միախառնում: Հիրավի, Հարսն ասում է. «Ես քնած եմ, բայց իմ սիրտն արթուն է» (Երգ 5, 2): Ի՞նչ իմաստ պետք է տրվի այս խոսքերին: Քունը նմանվում է մահվանը: Փաստացի, քնի ժամանակ մարմնի զգայական ամբողջ գործունեությունը կանգ է առնում: [...] Քունը ընդհատում է մարմնի լարվածությունը: Պատճառում է նաև մտահոգությունների մոռացություն, որոնք մարդը կրում է իր մեջ, թմրեցնում է վախը, հանդարտեցնում է զայրույթը, մեղմում է դառնությունները և անզգայացնում է բոլոր ցավերի դիմաց:

Այսքանից երևում է, թե ինքն իրենից որքա՜ն վեր է բարձրանում հոգին, որ ասում է. «Ես քնած եմ, բայց իմ սիրտն արթուն է»: [...] Անխառն կերպով վայելելով հայեցողությունը [...], բայց թողնելով, որ քնած մնան մարմնական բոլոր գործունեությունները, հոգին մտքի մերկացման ու մերկության մեջ ստանում է Աստծո հայտնությունը, մի աստվածային արթնության մեջ: Մենք նույնպես կարող ենք արժանանալ դրան, նման քնի միջոցով հասնելով հոգու արթնությանը:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Քարոզներ Երգ Երգոցի մասին, 10 (PG 44, 992C-D.993D).

Մարդը, որ հասնում է ներանձնական ազատությանը, – ուր «կրքերը» լռում են, կամ էլ՝ նրանց մղիչ գրգիռը փոխակերպվում է սիրո, մասնակցելով աստվածային «սիրո մաքրափայլ կրքին», – թույլ է տալիս, որ իր էությունն ամբողջովին ողողվի Աստծո լույսով: Այդ լույսի մեջ, որի աղբյուրը բացարձակապես այլուր է, նա հայնժամ տեսնում է – մտքերի ալեկոծ խռովքից անդին – իր սեփական սիրտ-միտքը իբրև մի ներքին երկինք, որը մաքրամաքուր շափյուղայի գույնն ունի: Լույսի մի անդունդ, կամ ավելի ճիշտը՝ մի թափանցիկություն Փառքի առաջ: Ներքին կապույտ երկնակամար, նշանն այն բանի, որ աշխարհը հոգևոր մարդու համար դարձել է մի ներքին իրականություն: Իջնել սրտի խորքերը, ասում են հոգեմարզիկները, նշանակում է բարձրանալ Սինա լեռը, ուր Աստված հայտնվել է Մովսեսին:

Ով կամենում է տեսնել իր մտքի թափանցիկությունը, պետք է ազատվի բոլոր մտքերից, և այդ ժամանակ իրեն կտեսնի շափյուղայի կամ երկնագույնի նման: Բայց անհնարին է հասնել սրան առանց ներանձնական ազատության («apátheia»): Մարդն Աստծո օգնության կարիքն ունի, որպեսզի Նա լույսով և զորությամբ լիացնի իր մերկացումը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հարյուրյակներ, Հավելված, 2 (Frankenberg, p. 424-425).

Ցասումը – որով սաստիկ գրգռվում և ձևազեղծվում է հոգու ուժը, «թիմոս»ը – և անսանձ ընչաքաղցությունը – որով սաստիկ գրգռվում և ձևազեղծվում է ցանկությունը, «էպիթիմիա»ն – գլխավոր կրքերն են, որ հարկավոր է հաղթահարել, կարևորագույն էներգիաներն են, որ հարկավոր է փոխակերպել:

Բարկացկոտության դեմ զինված, երբեք ոչ մի ընչաքաղցություն չես թույլատրի քեզ, որովհետև սա է, որ նյութ է տալիս զայրույթին, իսկ զայրույթը՝ մթագնում է հոգու աչքը, այդպիսով կողոպտելով աղոթքի վիճակը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 27 (PG 79, 1172D-1173A; Philokalia I, p. 179).

Աստծո առաջ ներկայանալ աղոթքի մեջ, սա նշանակում է ինքներս մեզ տեսնել Նրա խաղաղ ու լիուլի լույսի մեջ, մանկական հայացքի նման: Հայնժամ զգում ենք մեզ ծանրութեթև արված, քննված, դատված, դատում ենք ինքներս մեզ, և որևէ ոխ ու քեն ցրվում ու փարատվում է, որպես ծիծաղելի մի բան:

Եվ ինչպե՞ս հնարավոր կլիներ աղոթել, ինչպե՞ս հնարավոր կլիներ խուսափել տրտմության դևից, եթե մեր զայրույթով խոցած լինեինք մեր եղբորը:

Եթե ինչ որ մեկը հակառակվում կամ իր ընդդիմախոսությամբ գրգռում է քեզ, կամ եթե բարկացած ես և զգում ես, որ զայրույթդ քեզ մղում է հավասար կամ առավել ուժգնությամբ պատասխանելու կամ դիմադարձելու, հիշի՛ր աղոթքի մասին և դատաստանի, որ քեզ սպասվում է, և քո անկարգ մղումն իսկույն կհանդարտվի:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Աղոթքի մասին, 12 (PG 79, 1169C-D; Philokalia I, p. 178).

Խոսքը սոսկ արտաքին հանդարտությունը պահպանելու մասին չէ, քանի որ ոխակալությունն ավելի վատթար իրողություն է, քան զայրույթի վայրկենական բռնկումը: Խոսքը վերաբերվում է թույլատրելուն, որ Սուրբ Հոգին խաղաղեցնի հոգին, ներաշխարհը:

Սուրբ Հոգին խաղաղեցնում է հոգին,

զայրույթը խռովում է սիրտը:

Ոչինչ այնքան չի ընդդիմանում Հոգու գալստյանը մեր մեջ, որքան զայրույթը:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, VIII, 16 (PG 88, 829B-C; ed. Astir, p. 71).

Տեսել եմ ոմանց, որ թվում է՝ թե պահպանում էին հանդարտությունը, [...] բայց, լռության արտաքին կերպարանքի տակ, իրենց մեջ սնուցում էին ոխակալությունը: Այդպիսիներին ես ավելի թշվառ եմ համարում, քան նրանք, ովքեր բռնկվում են: Այդպիսիների մռայլ նկարագիրն իրենցից փախցնում է [Սուրբ Հոգու] Աղավնուն:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, VIII, 17 (PG 88, 829C-D; ed. Astir, p. 71).

Այս ճանապարհով անձը հասնում է ուժեղների «հեզությանը», թե՛ անապատում և թե՛ հասարակության ներսում:

Մի մարդ, որ ապրում է աշխարհում, եթե հեզ է, ավելի լավ է, քան կատաղի ու զայրացկոտ վանականը:

ԵՎԱԳՐ ՊՈՆՏԱՑԻ, Հայելի վանականների համար, 34 (Gressmann, p. 156).

Խոսքը չի վերաբերվում, սակայն, հարձակողական ուժը (ագրեսիվությունը) անմնացորդ կերպով ոչնչացնելուն, մարդուն առնականությունից զրկելուն, դատապարտելով նրան նիհիլիստական անտարբերության: Հարձակողական ուժը կարող է լավ կերպով գործածվել, եթե խաղաղ սրտով ուղղենք այն ընդդեմ ատելության ու անմիտ հիմարության:

Զայրույթը, ավելի՝ քան մյուս կրքերը, սովոր է խռովելու և այլայլելու հոգին: Բայց այն նույնպես հոգուն մեծ ծառայություններ է մատուցում երբեմն: Հիրավի, երբ այն խաղաղորեն գործածում ենք սխալի ու անմտության դեմ, [սխալները] մատնանշելու և [դրանցից] փրկելու համար, հավելյալ հեզություն ենք հայթայթում հոգուն, քանի որ համագործակցում ենք աստվածային արդարության ու բարության նպատակներին: Եվ չարի դեմ ուժգին վրդովվելով, հաճախ որպես արդյունք ստանում ենք այն, որ մինչև իսկ առնականացնում ենք այն [տեսանկյունները], որոնք հոգու մեջ իգական են: [...] Հետևաբար, ով զայրույթը գործածում է չափավորությամբ, ճշմարտության նկատմամբ իր ունեցած եռանդի պատճառով, անկասկած ավելի լավ կնկատվի վարձատրությունների հաշվեկշռում, քան նա, ով երբեք չի բարկացել ծույլ անգործության պատճառով:

ԴԻԱԴՈՔՈՍ ՖՈԹԻԿԱՑԻ, Ճանաչողական հարյուր հոդվածներ, 62 (SC 5 ter, pp. 121-122).

Ցանկության պարագային տեղի է ունենում նույնը, ինչ ուժի դեպքում: Էրոսը պետք է փոխակերպվի՝ դառնալով հանդիպման մղում, անձնական հարաբերության պարունակություն: Մեջբերվող հատվածների հեղինակները վանականներ են, ուստի էրոսի փոխակերպման մասին խոսում են՝ այն հարաբերության մեջ դնելով միայն անձնավոր Աստծո հետ: Բայց հնարավոր է այս նույն խոսքերը վերագրել էրոսի փոխակերպմանը տղամարդու և կնոջ միջև ծնվող հարաբերության ներսում, որոնցից յուրաքանչյուրը, Աստծո լույսի մեջ, մյուսին ճանաչում և ընդունում է որպես անձ:

Տեսել եմ անմաքուր հոգիներ, որոնք ֆիզիկական էրոսի մեջ նետվում էին մոլուցքի հասնելու աստիճան: Հենց նման էրոսի նրանց փորձառությունն է եղել, որ նրանց հասցրել է ներքինարմատական փոխակերպման: Հայնժամ կենտրոնացրել են իրենց էրոսը Տիրոջ վրա: Երկյուղը գերազանցելով, ջանում էին սիրել Աստծուն մի անհագ ցանկությամբ: Ահա թե ինչու Քրիստոսը, խոսելով ողջախոհ պոռնկուհու մասին, չասաց՝ թե նա վախեցել էր, այլ՝ որ նա շատ էր սիրել, և որ հեշտությամբ կարողացել էր գերազանցել սիրույն սիրով:

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԿՂԻՄԱՔՈՍ, Սանդուղք Դրախտի, V, 6 (PG 88, 777A; ed. Astir, p. 57).

Հարկավոր է, ուրեմն, սիրել Աստծուն նաև էրոսի («éros») ամբողջ ուժով: Հայնժամ, փոխակերպված էրոսը ստանձնվում է ագապեի («agápe») մեջ, այդ անշահախնդիր սիրո, որ գալիս է ի վերուստ: Եկեղեցու Հայրերն այս երկու եզրերը չեն հակադրում միմյանց: Ագապեն առանց էրոսի կմնար թույլ, անզոր, լուսնային, այնպես՝ ինչպես էրոսն առանց ագապեի կվերածվեր խավար, կործանարար իրողության: Մի հակադրություն, որը Դոստոևսկին հանճարեղ կերպով նկարագրել է իր «Ապուշը» վեպում, որտեղ Միշկինի անզեն ագապեի դիմաց դնում է Ռոգոժինի կույր էրոսը, որոնք երկուսն էլ սպանում են կնոջը, որն իրենց մեջ ծնել էր միայն սեր կամ միայն ցանկություն: Էրոսի և ագապեի միասնությամբ է ձևավորվում արևային, ստեղծարար առնականությունը, երկրի հետ երկնքի զոդմամբ:

Մարդկային բնությունը չի կարող արտահայտել աստվածային սիրո գերառատությունը: Այդ իսկ պատճառով, [աստվածային սերն] իրեն որպես խորհրդանշան վերցնում է այն, ինչը որ մեր մեջ գործող կրքերից ամենահզորն է, ի նկատի ունեմ սիրո կիրքը, որպեսզի այդպիսով սովորենք, որ ով իր հայացքը սևեռում է աստվածային բնության գեղեցկության վրա, պետք է այնպես սիրահարված լինի նրան, ինչպես մարմինը սիրահարվում է այն բանին, ինչն իրեն նմանակից է, կիրքը («páthos») փոխակերպելով ազատ բերկրանքի («apátheia»), այնպես՝ որ մեր հոգին «էրոսի կերպով» մեզնում այրվի միմիայն Հոգու բոցով:

ԳՐԻԳՈՐ ՆՅՈՒՍԱՑԻ, Քարոզներ Երգ Երգոցի մասին, 1 (PG 44, 773C-D).

Արդարև, խոսքը չի վերաբերվում մեր մեջ կյանքը «մահացնելուն», այլ՝ հոգուն իր հոգևոր երիտասարդությունը վերադարձնելուն:

Մեզնից չի պահանջվում արմատախիլ անել կամ մեզնում ոչնչացնել հոգու բնական գործունեությունները, այլ՝ մաքրագործել դրանք: Սա նշանակում է, որ պետք է նրանից հեռացնենք այն աղբն ու անմաքրությունները, որոնցով այն պատվել է մեր ծուլության պատճառով, որպեսզի նրան վերադարձվի նրա երիտասարդության բնական պայծառությունը, նրան բնորոշ կորովով:

ՈՐՈԳԻՆԵՍ, Քարոզներ Հեսուի մասին, XXII, 4 (PG 12, 933A; GCS 30, p. 436; SC 71, p. 446).

Արդարև, գոյություն ունեցող ամեն ինչ – զայրույթն ու ցանկությունը ներառյալ – մասնակցում է բարուն: Սա՛ է փոխակերպման հիմքը: Բարին գոյության լիությունն է: Ցանկությունը հարկավոր է ո՛չ թե ոչնչացնել, այլ՝ ազատագրել, ցույց տալով, որ իր մղումը հակառակվում է մահվանը, և որ միմիայն Քրիստոսի հարությունը կարող է գոհացնել նրան:

Առանց բարու հետ ինչ որ մի մասնակցության, ոչինչ երբևէ գոյություն չի ունեցել, գոյություն չունի և չի էլ կարող գոյություն ունենալ: Վերցնենք, օրինակի համար, ցանկասեր մեկին: Սա բարուց զուրկ է իր անմիտ ու անհագ ցանկության պատճառով. [...] բայց դա չի խանգարում այն բանին, որ նա բարուն մասնակցի հաղորդության ու սիրալիության տկարացած արձագանքով, որը նրա մեջ այնուամենայնիվ մնում է: Նմանապես զայրույթը, բարուն մասնակցում է իր մեջ հաստատված շարժմամբ, ցանկությամբ՝ բարելավելու այն, ինչն իրեն վատ կամ չար է թվում, և հասցնելու մի վիճակի, որն իրեն թվում է լավագույնը: Եվ մինչև իսկ նա, ով ցանկանում է հնարավոր կյանքերի մեջ վատթարագույնը, քանի որ ուրիշ բան չի ցանկանում, այլ միայն՝ ապրել, և ապրել այն կյանքը, որն իրեն թվում է լավագույնը, իր այդ ցանկությամբ իսկ, ապրելու իր ցանկությամբ, մի առավել բարձր կյանքի իր ձգտումով, նա նույնպես մասնակցում է բարուն: Եթե ամբողջովին ջնջվի բարին, այլևս կյանք չի լինի, ո՛չ էլ ցանկություն, ո՛չ շարժում, ո՛չ էլ ուրիշ որևիցէ մի բան:

ԴԻՈՆԻՍԻՈՍ ԱՐԻՍՊԱԳԱՑԻ, Աստվածային անունները, IV, 20 (PG 3, 720B-C).

Կրքերի բռնությունից ազատվելը, ներանձնական ազատության ձեռքբերումը մարդուն պարգևում է արքայական զորություն. «Քաղաքը պատկանում է քեզ»: «Աստծո դուռն» է, բայց միայն դուռը:

Մի ժամանակ մի հույն իմաստասեր կար, որն իր աշակերտներից մեկին հրամայել էր երեք տարի շարունակ մեկական դահեկան տալ բոլոր նրանց, ովքեր կանպատվեին իրեն: Փորձնական այդ շրջանի ավարտին ուսուցիչը նրան ասաց. «Այժմ կարող ես Աթենք գնալ՝ իմաստություն սովորելու»:

Աթենք մտնելիս աշակերտը հանդիպեց մի իմաստուն մարդու, որը քաղաքի դռան մոտ նստած՝ անպատվում էր բոլոր անցորդներին: Անպատվեց նաև աշակերտին, որն իսկույն սկսեց լիաթոք ծիծաղել: «Ինչո՞ւ ես ծիծաղում, երբ անպատվում եմ քեզ», հարցրեց իմաստունը: «Որովհետև երեք տարի շարունակ ես վճարել եմ նրանց, ովքեր ինձ անպատվում էին, իսկ դու, դու դա անում ես ձրի»: «Մտի՛ր քաղաք, այն պատկանում է քեզ», պատասխանեց իմաստունը:

Աբբա Հովհաննեսը, որ սովորությունն ուներ պատմելու այս պատմությունը, հավելում էր. «Ահա՛ Աստծո դուռը»:

Ապոֆտեգմաների անանուն շարք, R 84 (PL 73, 775B-C; Merton, nr. 38).

Ճշմարտությունն է փոխակերպումը: Կյանքի, կրքերի մեր բոլոր կարողությունները միավորվում, համաձուլվում են «անհագ սիրո» հնոցում:

Մարդու մեջ, որի միտքն ամբողջովին ուղղվում է առ Աստված, մինչև իսկ ցանկասիրությունը ուժ է տալիս Աստծո հանդեպ բուռն սիրույն («éros»), մինչև իսկ ցասումը մեկ միակ մղմամբ սլանում է դեպի աստվածային սերը («agápe»): Դրա պատճառն այն է, որ աստվածային լույսին մասնակցելը ժամանակի ընթացքում նրան դարձրել է ամբողջովին լույս, և միավորելով տարրական ուժերի ամբողջ կորովը («tò pathetikòn auto méros»), այն փոխակերպել է աստվածային, անըմբռնելի էրոսի և անսպառ սիրո:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարյուրյակներ սիրո մասին, II, 48 (PG 90, 1000C-D).

Հոգին կատարյալ է, երբ կրքի իր ուժը («he pathetikè dýnamis») ամբողջովին ուղղված է առ Աստված:

ՄԱՔՍԻՄՈՍ ԽՈՍՏՈՎԱՆՈՂ, Հարյուրյակներ սիրո մասին, III, 98 (PG 90, 1048A).

Ահա այսպես է, որ մի կողմ են դրվում կործանարար «կրքերը». նրանց դեմ պայքարելով ուժասպառ լինելու փոխարեն, հարկավոր է բացվել կյանքի, բերկրանքի, ճանաչողության լիությանը, որը ջնջում է նրանց սահմանները և ստանձնում է նրանց դինամիզմը:

Կրքերի դեմ պայքարելով չէ, որ արգելվում է նրանց մուտքը սրտից ներս: Դրան հասնում ենք խղճի ու գիտակցության գոհացմամբ, ճանաչողությամբ, որով հոգին լի է, նրանում պարունակված հայեցողությունների ցանկությամբ:

ԻՍԱՀԱԿ ՆԻՆՎԵԱՑԻ, Հոգեմարզական ճառեր, 38 (ed. Spanos, p. 165).

^[1] Սանդուղք Դրախտի, XXVII/1, 5 (PG 88, 1097B; ed. Astir, p. 150).

Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։

Շնորհակալություն կանխավ։