Երկու մեծ նախապայմանները, որոնք հնարավոր են դարձնում գիտության և գիտական մեթոդի գոյությունը, հետևյալներն են. նախևառաջ, որ տիեզերքում իշխի կարգուկանոնը, այլ ո՛չ թե՝ քաոսը, և ապա, որ այդ կարգուկանոնը կանոնակարգող օրենքներն ընկալելի լինեն մարդկային բանականության համար։
Բայց որտե՞ղ և ե՞րբ են ծնվել տիեզերքի վերաբերյալ այդ համոզմունքները։

 

 

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

1) Նախաբան
2) Գիտությունը չի ծնվել Հին Հունաստանում
3) Գիտությունը չի ծնվել իսլամական քաղաքակրթության մոտ
4) Գիտությունը չի ծնվել Հեռավոր Արևելքում
5) Գիտությունը ծնվել է Քրիստոնյա Եվրոպայում
6) Եզրակացություն
7) Ծանոթագրություններ

 

 

1) ՆԱԽԱԲԱՆ

 

Քիմիայի ոլորտում գրանցած իր նշանավոր հաջողությունների համար Նոբելյան մրցանակի արժանացած Մելվին Քալվինը (1911-1997) կասկածներ չուներ այս հարցի վերաբերյալ. «Տիեզերքում տիրող կարգուկանոնի շուրջ ձևացած համոզմունքի ծագումը որոնելիս, ինձ թվում է, որ այն սկիզբ է առնում երկու հազար կամ երեք հազար տարի առաջ բացահայտված մի հիմնական գաղափարից, [...] այն է, որ տիեզերքը կառավարվում է մեկ միակ Աստծո կողմից և ո՛չ թե արտադրանքն է բազմաթիվ աստվածությունների քմահաճույքի, որոնցից յուրաքանչյուրը կառավարում էր իր յուրահատուկ ոլորտը իրեն բնորոշ կանոնների համաձայն։ Սույն միաստվածյան աշխարհայացքն, իմ կարծիքով, արդի գիտության պատմական հիմքն է»⁽¹⁾։

 

Ինչպես ցույց կտանք քիչ անց, Քալվինը լիովին իրավացի էր. թեիստական, հատկապես՝ քրիստոնեական աշխարհայացքն է, որ գտնվում է գիտական աշխարհի ծննդյան հիմքում։ Հարկավոր չէ մոռանալ, որ գիտությանն ուղղված ամենահին ու մեծագույն գովասանքը գտնվում է ինքնին Աստվածաշնչում, ուր մարդիկ քաջալերվում են ձեռքբերելու «իմ ուսուցումները և ո՛չ թե արծաթ. գիտություն, քան թե ընտիր ոսկի։ Որովհետև գիտությունն առավել հարգի է, քան գոհարները, և ոչ մի թանկարժեք բան հավասար չէ նրան» (Առկ 8, 10-11)։ Եվ ասվում է նաև, որ «գիտության սկիզբը ուսանելու ցանկությունն է, ուսանելու հանդեպ հոգածությունը սեր է» (Իմս 6, 18)։

 

Հին մշակույթը, սակայն, չկարողացավ զարգացնել գիտությունն ու գիտական մեթոդը, որովհետև հասարակություններում տակավին տարածված էին բազմաստվածյան գաղափարները և, հատկապես, արիստոտելական մտահամակարգը, որը – ինչպես կտեսնենք ստորև – խոչընդոտ էր իրականության գիտական ուսումնասիրման համար։ Քրիստոնեությունը անիմիստական, հեթանոսական և բազմաստվածյան կրոններից տարբերվելով, ներմուծեց և տարածեց մի հիմնական կարևորություն ունեցող դոգմա. Աստված անդրանցական (տրաշենդենտալ) գոյություն է, որ ստեղծել է աշխարհն Իր կամքի ազատ որոշմամբ, ստեղծել է ժամանակի ու տարածքի սահմաններում եզրափակված նյութական աշխարհը, իսկ դրա ներսում՝ միայն մեկ հոգևոր արարած, որն օժտված է բանական հոգիով ու ազատ կամքով, քանի որ ստեղծվել է Աստծո պատկերով ու նմանությամբ. Մարդը։ Հավատքի այս դոգմայից բխում են առնվազն երեք կարևորագույն հետևանքներ. 1) Աշխարհն այլևս դադարեց ընկալվել հեթանոսական աշխարհայացքի համաձայն, այսինքն՝ իբրև ինքն իսկ մի աստվածություն, իբրև մի «մեծ կենդանի», մի վիթխարի կենդանի էակ, ուր բնակվում էին երկրի, օդի, կրակի ու ջրերի ոգիները, ամենատարբեր տեսակի պարիկները, թզուկներն ու բազմահազար տեսակի ա՛յլ գոյություններ։ Քրիստոնյաների համար, ընդհակառակն, տիեզերքը դա «աշխարհի մեքենան» է (Տասներեքերորդ դարի մի գիտնական եպիսկոպոսի բնորոշմամբ), նյութական մի մեծ մեխանիզմ, որը հաստատվել է, ինչպես ասում է Աստվածաշունչը, «թվով, կշռով ու չափով», մաթեմատիկական չափանիշներով, Արարիչ Աստծո կողմից։ Ինչպես ասում էին միջնադարյան քրիստոնյաները, աշխարհը Աստծո ճարատարապետությամբ կառուցված մի մեծ տաճար է։ 2) Մարդն իր բնությամբ եզակի արարած է, օժտված է ազատ կամքով, ենթակա չէ աստղերի, Ճակատագրի, անխուսափելի Անհրաժեշտության քմահաճույքին (գիտնականների մոտ խոսվում է աստվածաշնչյան մարդակենտրոնության մասին)։ Մարդը կարիքը չունի գործածելու հուռութքներ, մոգական բանաձևեր ու կախարդանքներ, հուսալով դրանց միջոցով ստանալ իրենից բարձրակարգ հոգևոր ուժերի բարեհաճությունը, կարիքը չունի դիմելու կախարդների ու գուշակների, բնության քմահաճ ուժերի բարյացակամությունը զոհերի միջոցով իր վրա հրավիրելու համար։ 3) Նյութական աշխարհը բանտ չէ, չարիքը չի ծնվում նյութից, ինչպես ուսուցանում էին Պղատոնը, բոլոր հեթանոսները, գնոստիկներն ու արևելյան փիլիսոփաները, այլ՝ «բարի իրականություն» է, ինչպես մի քանի անգամ կրկնվում է Աստվածաշնչի առաջին իսկ գլխում։ Այս աշխարհայացքն էր, ահա, որ փոխեց պատմության ընթացքը։

 

Աստծո, տիեզերքի և մարդու վերաբերյալ այս տեսության շնորհիվ է, որ գիտությունը ծնվեց Քրիստոնյա Եվրոպայում, շնորհիվ բնության վերաբերյալ բանական տեսության. բնություն, որն այլևս չէր ընկալվում որպես քմահաճ աստվածություններով բնակեցված մի վտանգավոր որջ, այլ՝ «տեսանելի կատարելությունների» մի միասնական ամբողջություն, ինչպես ասում է Պողոս Առաքյալը. տեսանելի կատարելություններ, որոնց ընդմիջով բացահայտվում է Արարիչ Լոգոսի (Բանի, Բանականության) «անտեսանելի կատարելությունը»։ Այսպիսով է, որ գոյության ու գործունեության տարածք է բացվում ֆիզիկական օրենքների համար, տիեզերքի մաթեմատիկական ընկալման համար, որոնք արդեն իսկ ներկա էին Աստվածաշնչում և հեռավոր կերպով նշմարվել էին հույն փիլիսոփաներից ոմանց կողմից։ Բայց միջնադարյան քրիստոնեական փիլիսոփայությունն էր, որ անստվեր լույս սփռեց ստեղծված տիեզերքի ներդաշնակության, կարգուկանոնի, համաչափության, այսինքն՝ բանականության, տրամաբանականության վրա. տիեզերք, որն այսպես դիտված՝ ներկայանում է որպես մի սանդուղք՝ առ Աստված բարձրանալու համար։

 

Այս փաստը հաստատում են նաև գիտության մեծագույն պատմաբանները, ինչպես Օքսֆորդի Համալսարանի քիմիկոս Փիթըր Աթքինսը (ծնվ. 1940), որ գրում է. «Գիտությունը, վերարտադրելի և համընդհանուր կերպով ընդունված ճանաչողությունների վրա հաստատուն կերպով հիմնված հավատալիքների համակարգը, ծնվել է քրիստոնեական կրոնից»⁽²⁾։ Մինչև իսկ, 1967 թվականին ծայրահեղ բնապաշտպանների շարժումը ուժգին մղում ստացավ «Մեր բնապահպանական ճգնաժամի պատմական արմատները» վերնագրված հոդվածից, որի հեղինակը՝ միջնադարագետ պատմաբան Լինն Ուայթ Կրտսերը (1907-1987), բացահայտ կերպով մեղադրում էր Քրիստոնեությանը, նշելով, թե իբր հեթանոսությունն ավելի հարգանք էր տածում բնության նկատմամբ (քանի որ աստվածացնում էր բնության տարրերը և դրանցից սարսափում էր), մինչ Քրիստոնեությունը գերակշռեց հեթանոսության դեմ հենց արդի գիտության ու տեխնոլոգիաների ստեղծմամբ. «Այն չափով, որքանով գիտությունն ու տեխնոլոգիան – քրիստոնեական արևմտյան արգանդում զարգանալով – մարդկությանը տվեցին կարողություններ, որոնք այսօր խուսափում են իր հսկողությունից, չենք կարող չճանաչել այն վիթխարի հանցանքը, որ այդ քրիստոնեությունն ունի բնապահպանական ճգնաժամի հարցում»⁽³⁾։ Այդ հոդվածի հեղինակն անշուշտ մոռանում է, որ բնապահպանական ճգնաժամը ի հայտ է եկել միայն վերջին 150 տարիների արդյունաբերական հեղափոխության արդյունքում, որը Քրիստոնեության հանցանքը չէ, այլ՝ փաստացի Քրիստոնեությունն ուրացած կապիտալիստական ու կոմունիստական հասարակարգերի։ Բայց սա ա՛յլ հարց է. այստեղ կարևոր է նկատել միայն այն, որ նույնիսկ ամենակատաղի հակաքրիստոնյաների կողմից ընդունվում է փաստը, որ արդի գիտությունն ու տեխնոլոգիաներն իրենց ծնունդի համար պարտական են Քրիստոնեությանը և քրիստոնեական մտածողությանը։

 

Այժմ համառոտ կերպով փորձենք քննել, թե ինչո՞ւ գիտական մեթոդը չկարողացավ և չէր էլ կարող զարգանալ տիեզերքի և բնության վերաբերյալ քրիստոնեական աշխարհայացքից դուրս։

 

2) ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԻ ԾՆՎԵԼ ՀԻՆ ՀՈՒՆԱՍՏԱՆՈՒՄ

 

Ով պնդում է, թե արդի գիտության արմատները գտնվում են Հին Հունաստանում, մոռացության է մատնում – անգիտակից, կամ դիտավորյալ կերպով – փաստը, որ գիտության զարգացման համար անհրաժեշտ պայման է բազմաստվածյան մտահամակարգից և արիստոտելական մեթոդից ձերբազատվելը։ Աստվածությունների վերաբերյալ հունական պատկերացումները հարմար չէին գիտական մեթոդի զարգացման համար, նույնիսկ Զևսն ինքը չէր կարող հանդես գալ բանականորեն կանոնակարգված տիեզերքի արարչի դերում, քանի որ ինքն էլ ենթակա էր բնության պարբերական անխուսափելի մեխանիզմներին։ Արիստոտելն ինքը «անմտածելի» էր որակում գաղափարը, որ «տիեզերքը սկսել է գոյություն ունենալ ժամանակի ինչ որ մի որոշակի կետում»⁽⁴⁾։

 

Ինչպես գրում է գիտության պատմաբան Բեռնար Քոհենը (1914-2003), «հելլենական մտահամակարգի կրողները հետաքրքրված էին բացատրելու բնական աշխարհը միմիայն վերացական ընդհանուր սկզբունքների միջոցով»⁽⁵⁾։ Տեխնիկական առաջին նորարարությունները, որ կատարվել են հունա-հռոմեական դարաշրջանում, իսլամական աշխարհում և Չինաստանում, – չխոսելով նախապատմական դարաշրջանի ձեռքբերումների մասին, – արդարև, չեն կազմում մի գիտություն, այլ՝ կարող են ավելի ճշգրիտ կերպով սահմանվել և նկարագրվել իբրև գիտելիք, իմաստություն, արվեստներ, արհեստներ, տեխնիկաներ, տեխնոլոգիաներ, ճարտարություն, կամ պարզապես՝ իմացություն։ Առանց աստղադիտակների գործածման էլ հին դարերի մարդիկ գերազանց կերպով դիտարկում էին աստղալից երկինքը, բայց այդ դիտարկումները սոսկ իբրև գրանցված դեպքեր մնացին մինչև այն ժամանակ, երբ կապակցության մեջ դրվեցին ճշգրտվելի ու փաստարկվելի տեսությունների հետ։ Հույների կամ արևելյան փիլիսոփաների իմացական ձեռքբերումները պտուղն էին մի ոչ-տեսական փորձառականության (աթեորիկ էմպիրիզմ), իսկ նրանց տեսություններն, իրենց հերթին, փորձառական չէին։ Գիտության պատմաբան Հարոլդ Դորնը (1928-2011) գրում է. «Բացառապես ոչ-տեսական բնույթ կրող հունական գիտելիքները պատնեշ հանդիսացան իրական գիտության զարգացման ճանապարհին. խոչընդոտեցին հունական, հռոմեական և մինչև իսկ իսլամական աշխարհների զարգացմանը, ուր պահպանվեցին և հավատարմությամբ ավանդվեցին հունական ուսուցումները»⁽⁶⁾։

 

Օրինակ, Արիստոտելն ուսուցանում էր, թե որևիցէ մի առարկայի անկման արագությունը համեմատական է իր կշռի հետ, հետևաբար՝ եթե ունենք քարի երկու կտոր, որոնցից մեկի ծանրությունը մյուսի ծանրության կրկնակին է, ուրեմն սա կընկնի մյուսից երկու անգամ ավելի մեծ արագությամբ⁽⁷⁾։ Սակայն բավական կլիներ, որ գնար կանգներ մոտակա կիրճերից մեկի եզրին և կտեսներ իր կողմից ուսուցանվածի սխալությունը։ Փորձառականությունը (էմպիրիզմ) և երկնքի աստղային դիտարկումները Սոկրատի կողմից որակվում էին իբրև «ժամանակի վատնում», իսկ Պղատոնն իր աշակերտներին խորհուրդ էր տալիս «մի կողմ թողնել աստղալից երկինքը»⁽⁸⁾։ Դեմոկրիտն ուսուցանում էր, որ ամբողջ նիւթը բաղկացած է ատոմներից. իր այս ուսուցումը, սակայն, որ պատահաբար ճիշտ է, պարզապես մտքի գործողությունների արդյունքում ձևավորված գաղափար էր և բացարձակապես հիմնված չէր փորձարկումների ու փորձառական փաստարկումների վրա։ Գիտական մեթոդի տեսանկյունից դիտված, Դեմոկրիտի տեսությունը միևնույն արժեքն ունի, ինչ իր ժամանակակից Էմպեդոկլեսի կողմից առաջ քաշված վարկածը, որի համաձայն՝ նյութը կազմված էր կրակից, օդից, ջրից և հողից։ Նրանցից մեկ դար հետո, մինչդեռ, Արիստոտելը հաստատեց, թե նյութը պետք է որ կազմված լիներ ջերմությունից, սառնությունից, չորությունից, խոնավությունից և մի անորոշ հինգերրորդ տարրից (եթերից)։

 

Տիեզերքը, հույների համաձայն, հավիտենական էր, անստեղծ, բայց ենթակա էր զարգացման ու անկման անթիվ ու անսահմանափակ պարբերաշրջանների։ Ճիշտ է, որ նրանցից ոմանք, – ինչպես, օրինակի համար, Արիստոտելը, – ենթադրում էին գոյությունը մի վիթխարի ուժով օժտված «աստծո», որը պահպանում էր տիեզերքը, բայց այդ «աստծուն» նրանք ընկալում էին իբրև տիեզերքին մաս կազմող գոյություն, որը մի տեսակ հոգևոր հեղինակություն ուներ, բայց արարիչ չէր, այնպես՝ ինչպես ընկալվում է քրիստոնեական աստվածաբանության մեջ։ Պղատոնը պատկերացնում էր Արիստոտելի «աստծուց» է՛լ ավելի ցածրակարգ մի «աստծո», որին անվանում էր Դեմիուրգ⁽⁹⁾։ Պղատոնական իդեալիզմը, որի հիմքում ընկած էին սոսկ գաղափարային, անճշգրտելի վարկածները, հավատում էր պարբերաշրջանների միջով անցնող ու հավիտենական տիեզերքին, որն ընկալում էր իբրև համաչափ մի գունդ, շրջապատված՝ կատարյալ շարժման ուղեծիր ունեցող երկնային մարմիններով։ Մի խոսքով, հույն մեծագույն փիլիսոփաների բոլոր այս գաղափարները, որոնց կարող ենք ավելացնել նաև Քրիզիպպոսի ու Պերմանիդեսի ուսուցումները, դարեր շարունակ նշանակալիորեն խոչընդոտեցին գիտական բացահայտումներին ու դրանց զարգացմանը։

 

Մի ա՛յլ պատճառ ևս, որ անհնարին էր դարձնում գիտական մեթոդի ծնունդը Հին Հունաստանում, այն էր, որ հույներն համառորեն համոզված էին, թե անշունչ առարկաներ գոյություն չունեին և նյութական մարմինները նույնպես կենդանի էակներ էին։ Հետևաբար, եթե նյութական մարմիններն էլ կենդանի էակներ են, ամբողջովին սխալ ու անիմաստ է բնական երևույթները բացատրելու փորձ կատարելը։ Օրինակ, կրկին Արիստոտելի համաձայն, երկնային մարմինները (աստղերը, մոլորակները) շրջանակաձև պտույտ էին կատարում, որովհետև սիրում էին այդ շարժումը, և առարկաներն ընկնում էին գետին «մղված այն բնածին սիրուց, որ տածում էին երկրի կենտրոնի նկատմամբ»⁽¹⁰⁾։ Հունական մտածողությունը, մի խոսքով, ճահճացավ իր իսկ ներքին տրամաբանության ներսում։ Պղատոնից ու Արիստոտելից հետո քիչ բան փոխվեց հունական մտածողության մեջ, եթե հաշվի չառնենք երկրաչափության ոլորտում գրանցված որոշակի զարգացումները, որոնք իրականում բավականին մակերեսային են, քանի որ ի վիճակի են բացատրելու իրականության մի քանի տեսանկյունները միայն, բայց ո՛չ ամբողջը։ Հռոմեական կայսրությունն իր մեջ ներքաշեց նաև հունական մշակույթը, որը սակայն նշանակալի նպաստ չունեցավ ոչ ոքի մտավորական զարգացման գործում⁽¹¹⁾։ Ոչինչ տեղի չունեցավ և ո՛չ իսկ Արևելքում, – Բյուզանդական կայսրությունում, ինչպես նաև, ցավոք, Հայաստանում, – ուր հունական մտածողությունը շարունակեց տարածվել ու հավատարմորեն պահպանվել։

 

Այս ամենով անշուշտ չենք ցանկանում ուրանալ կամ արհամարհել հունական մշակույթի մեծ արժեքը և նրա կարևոր ազդեցությունը քրիստոնեական փիլիսոփայության և Եվրոպայի մտավորական կյանքի վրա։ Պատահական չէ, որ Միջնադարի քրիստոնյա մեծագույն մտավորականները (առաջին հերթին հենց Սուրբ Օգոստինոսն ու Սուրբ Թովմա Աքվինացին), աներկբա կերպով հռչակում էին Արիստոտելի, Պղատոնի և ա՛յլ հին փիլիսոփաների մեծությունը, հատկապես փիլիսոփայական որոշակի հարցերում։ Բայց, գործածելով կրոնների պատմագետ Ռոդնի Սթարքի (ծնվ. 1934) խոսքերը, «գիտության զարգացումը դասական գիտելիքների շարունակության արդյունքը չեղավ։ Բնական հետևանքը եղավ քրիստոնեական վարդապետության, որը միանշանակ կերպով հաստատում է. բնությունը գոյություն ունի, որովհետև ստեղծվել է Աստծո կողմից, իսկ Աստծուն սիրելու և պատվելու համար հարկավոր է խորապես գնահատել Նրա սքանչելագործությունները»⁽¹²⁾։

 

3) ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԻ ԾՆՎԵԼ ԻՍԼԱՄԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ՄՈՏ

 

Հարվարդի գիտությունների պատմագետ Սըր Ալֆրեդ Ն. Ուայթհիդն (1861-1947) իր ընթերցողների ուշադրությունը հրավիրում էր այն փաստի վրա, որ մյուս կրոններում ներկայացվող աստվածությունների պատկերները, հատկապես՝ Ասիայում, չափազանց անանձնական (իմպերսոնալ) կամ անբանական (իռացիոնալ) էին և շարունակում են այդպիսին լինել։ Մի բան, որը չի կարող նպաստել գիտության զարգացմանը, որովհետև այդպիսի դեպքում «բացակայում է այն վստահությունը, որը մարդուն գալիս է մի անձնավորված էակի իմացական բանականության գաղափարից»⁽¹³⁾։

 

Ուսումնասիրողները հաստատում են, որ սոսկ պատահականություն չէ, որ գիտական մեթոդը չի ծնվել իսլամական քաղաքակրթության մոտ։ «Ալլահը» չի ներկայացվում որպես արդար արարիչ, այլ՝ ընկալվում է իբրև մի «աստված», որ աշխարհում գործում է այնպես, ինչպես ինքը հարմար է նկատում, ամբողջովին քմահաճ կերպով։ Այս ընկալումը ծնունդ է տվել իսլամական մի շարժման, որի ներկայացուցիչներն իբրև Ալլահի դեմ անարգանք են համարում բնական օրենքներ սահմանելու փորձերից յուրաքանչյուրը, որովհետև այդպիսով իբր սահմաններ են դրվում Ալլահի ազատ գործունեության դիմաց։

 

Հունական մշակույթը բազմաթիվ դարեր շարունակ մեծապես կենսունակ մնաց իսլամական մտածողության ներսում, և իրենց իսկ՝ մահմեդականների կողմից հունական մտածողությունը, հատկապես՝ Արիստոտելի աշխատությունները, նկատվեցին իբրև սրբազան գրություններ, որոնց հարկավոր էր հավատալ, ո՛չ թե՝ ուսումնասիրել⁽¹⁴⁾։ Մինչև իսկ իսլամական աշխարհի ամենաականավոր փիլիսոփաներից մեկը՝ Ավերրոեն (Աբու Ի-Ուալըդ Մուհամմադ իբն Ահմադ Ռուշդ, 1126-1198), իր հետևորդների հետ միասին դարձավ անողոք ու քարացած արիստոտելական, անտեղիտալի կերպով հռչակելով հունական տեսությունների անսխալականությունը։ Հասնում էր մինչև իսկ պնդելու, որ եթե մի դիտարկում անհաշտ է արիստոտելական տեսությունների հետ, ուրեմն խոսքն անկասկած ինչ որ մի խաբկանքի մասին է (այսինքն, գիտական մեթոդի ճիշտ հակառակ դիրքորոշումը)։

 

Չափազանց մասնագիտական մի քանի ոլորտներում գրանցած բացահայտումներից բացի, – ինչպես, օրինակի համար, աստղադիտումների ու բժշկության ոլորտում, ուր անհրաժեշտ չէր տեսական ընդհանուր հիմքեր ունենալը, – գիտական հիշարժան ոչ մի զարգացում չենք կարող հիշել իսլամական աշխարհում։

 

4) ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ՉԻ ԾՆՎԵԼ ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔՈՒՄ

 

Մյուս կրոնները, որոնք չեն ծնվել հրեականությունից (ինչպես Իսլամը), ընդհանրապես չեն ենթադրում տիեզերքի արարչությունը. նրանց մտահամակարգում տիեզերքը հավիտենական է, և չնայած այն բանին, որ ենթակա է պարբերաշրջանների, դա տեղի է ունենում առանց որևէ սկզբունքի կամ նպատակի։ Ինչպես նաև, – և սա ամենակարևորն է, – քանի որ երբևէ չի ստեղծվել, չունի մի արարիչ։ Նրանք, ովքեր մեկնում են կրոնական նմանատիպ նախադրյալներից, իմաստությանը հասնում են միստիկ խորհրդածությունների (մեդիտացիա) և բնազդային զգացողությունների միջոցով, որոնք առիթներ չեն ստեղծում մտքի գործածումը հրահանգելու համար։

 

Փիլիսոփա Բերթրան Ռասսըլը (1872-1970) զարմանքով էր նշում, որ Չինաստանում լիովին բացակայում են գիտության հետքերը⁽¹⁵⁾, բայց չինացի մտավորականների համար տիեզերքը պարզապես կա և միշտ եղել է, և ոչ մի կարիք չկա բանական օրենքներ ենթադրելու։ Հետևաբար, հազարամյակների ընթացքում, հնդկա-չինական աշխարհամասի հոգևոր ու մտավորական գործիչները փնտրել են «լուսավորումներ» (իլլումինացիա), ո՛չ թե՝ բացատրություններ։

 

Անգլիացի բիոքիմիկոս և գիտության պատմաբան Ջոզեֆ Նիդհամը (1900-1995), որն իր մասնագիտական գործունեության մեծ մասը նվիրել է չինական տեխնոլոգիաների պատմության ուսումնասիրման գործին, հայտնում է, որ չինացիները Տասնութերորդ դարում մերժել էին բնական պարզ օրենքների կողմից կառավարվող տիեզերքի գաղափարը. օրենքներ, որոնք մարդկանց կողմից քննելի և մարդկանց համար հասկանալի նկարագիր ունեն (այդ գաղափարը Չինաստան էր տարվել կաթոլիկ միսիոներների կողմից)։ Նիդհամի վկայությամբ, նրանց մշակույթը պարզապես անընդունակ էր ընկալելու այդ գաղափարը։ Անգլիացի պատմաբանը վերջում եզրակացնում է, որ Չինաստանում գիտության զարգացմանը խոչընդոտում էին նրանց ոչ-քրիստոնեական կրոնն ու փիլիսոփայությունը. «Նրանց մոտ երբեք չէր զարգացել գաղափարը մի երկնային և աստվածային օրենսդրի, որը օրենքներ է կարգում ոչ-մարդկային Բնության համար։ Նրանց կարծիքն այն էր, թե բնության մեջ տիրող կարգուկանոնը հաստատված չէր անձնավորված բանական մի էակի կողմից»⁽¹⁶⁾։

 

5) ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԾՆՎԵԼ Է ՔՐԻՍՏՈՆՅԱ ԵՎՐՈՊԱՅՈՒՄ

 

Աստծո կողմից ազատորեն կատարված արարչության գաղափարը, որը քրիստոնեական վարդապետության առաջին իսկ հոդվածն է, հիմնական կարևորություն ունի. բացահայտելու համար, թե իրականում ինչպիսին է տիեզերքը կամ թե ինչպես է իրականում աշխատում, այլընտրանք չկա, քան գնալն ուղղակիորեն տեսնելու, թե ինչպիսի նպատակներ էր հետապնդում Արարիչը։ Արարչությունից և արարածներից դեպի Արարիչը ձգվող ընթացքն ամենաակնհայտ ճանապարհն էր՝ Աստծո ընկալմանն ու ճանաչմանը հասնելու համար։ Հատկապես Քրիստոսի գալուստը վճռական եղավ, որովհետև, ինչպես հաստատում է անգլիացի ֆիզիկոս Փիթըր Է. Հոդգսընը (1928-2008), «Քրիստոսի Մարդեղությունը վճռական համոզմունքներ շնորհեց գիտությանը. խզեց ժամանակի պարբերական լինելու գաղափարը, ազնվականացրեց նյութը, հաստատելով, որ կարող է մաս կազմել Քրիստոսի մարմնին ու արյանը, վերացրեց պանթեիզմը, հռչակելով, որ նյութը ստեղծված է, այլ ո՛չ թե՝ ծնված»։ Սրանք բոլորը համոզմունքներ են, որ «անհրաժեշտ են գիտության զարգացման համար»⁽¹⁷⁾։

 

Ալբերտ Այընշթայնի (1879-1955) հետևյալ խոսքը կատարյալ կերպով համադրում է այն նոր մոտեցումներն ու մտածելակերպը, որոնք Քրիստոնեությունը բերեց իրականությանն ու տիեզերքին դիտելու և մերձենալու կերպերի վերաբերյալ. «Տարածված կարծիքներից մեկին հակառակ, գիտությունը չի ջնջում Աստծո գաղափարը։ Ավելին կասեմ. ֆիզիկան պետք է աստվածաբանական նպատակներ հետապնդի, որովհետև պետք է ցանկանա ո՛չ միայն իմանալ, թե ինչպիսի՛ն է բնությունը, այլ նաև իմանալ, թե ինչո՛ւ է բնությունն այդպիսին և ո՛չ թե մի ուրիշ կերպ, որպես նպատակ ունենալով հասնելը հասկանալու, թե Աստված այլընտրանքներ ունե՞ր, երբ ստեղծում էր աշխարհը»⁽¹⁸⁾։ Կամ նաև. «Ուզում եմ իմանալ, թե Աստված ինչպե՛ս է ստեղծել այս աշխարհը։ Ուզում եմ ճանաչել Իր մտքերը»⁽¹⁹⁾։

 

Քրիստոսից հետո այլևս անհնարին էր տիեզերքի աշխատանքի վերաբերյալ գաղափարներ կազմել մեկնելով սոսկ փիլիսոփայական անճշգրտելի սկզբունքներից, ինչպես ժամանակին վարվում էին հույները։ Աստծուն ճանաչելու համար հարկավոր էր ուսումնասիրել և ճանաչել Նրա արարչությունը։ Մոգությունն ու աստղաբաշխությունը, որոնք հիմնվում են անիմիզմի և պանթեիստական բազմաստվածության վրա, սկսեցին նկատվել որպես այնպիսին, ինչպիսին որ էին իրականում. անբանական ու պախարակելի սնոտիապաշտություններ։ Միմիայն քրիստոնյա Եվրոպայում է, որ ալքիմիան զարգացավ և դարձավ քիմիա, իսկ աստղաբաշխությունը զտվելով ու հասունանալով դարձավ աստղագիտություն։ Ծնունդ առավ գաղափարը, որն ի դեմս տիեզերքի տեսնում է մի «արարած», այսինքն՝ մի «ստեղծվածք», որն հնարավոր է քննել և ուսումնասիրել, մերժելով հեթանոսական ընկալումները, որոնք տիեզերքը նկատում են իբրև ամենատարբեր աստվածությունների որջ, կամ իբրև մի հսկա «աստվածային կենդանի»։ Փիլիսոփա Նիկոլայ Բերդյաևը (1874-1948) գրում է. «Քրիստոնեությունը ցույց տվեց բնության մեքենայականությունը և մարդուն վերադարձրեց իր ազատությունը», այսինքն՝ ազատեց մարդուն ամեն տեսակի հեթանոսական սնապաշտություններից, աստղերի ենթադրյալ կամքին հնազանդվելուց, բնության ամեն մի անկյունում, ամեն մի քարի ու թփի տակ թաքնված անբանական ու քմահաճ աստվածություններին ու ոգիներին ենթարկվելուց և նրանցից սարսափելուց։ Թեիստական և քրիստոնեական աշխարհայացքից ծնունդ առան, հետևաբար, գիտական մտածողության նախադրյալները։

 

Այն աննախադեպ ձեռքբերումները, որոնք իրականացան Ք.հ. 1500 թվականից սկսած, պատմական անվիճարկելի փաստ է, որ իրականացան քրիստոնեական միջավայրում և Եկեղեցու անմիջական հովանավորությամբ։ Դրանում աշխարհական (լայիկ) մտածողությունը ոչ մի մասնակցություն չի ունեցել։ Ինչպես ընդգծում է կրոնների մերօրյա ամենահռչակավոր պատմագետ Ռոդնի Սթարքը, «դրանք գագաթնակետը եղան միջնադարյան սքոլաստիկների կողմից համակարգված եղանակով դարեր շարունակ առաջ տարված զարգացումների, որոնց նեցուկ կանգնեց Տասներկուերորդ դարի զուտ քրիստոնեական գյուտը. համալսարանների հիմնումը։ Գիտությունն ու քրիստոնեական կրոնը ո՛չ միայն համերաշխ են, այլ մինչև իսկ անբաժանելի են, և գիտությունը ծնունդ է առել խորապես կրոնական կյանք ապրող քրիստոնյա մտավորականների շնորհիվ»⁽²⁰⁾։ Առաջին Համալսարանները հիմնվել են քրիստոնեական Միջնադարում (որին հակաքրիստոնեական ստախոսները դեռ շարունակում են «խավար դար» կոչել, իրենց ստերով ստորացնելու համար այդ փառահեղ դարաշրջանի ողջ պայծառությունը), հիմնվել են կաթողիկե Իտալիայում ու Եվրոպայում, և աշխարհի ուրիշ ոչ մի կետում։ Քրիստոնեական աշխարհամասում, եկեղեցապատկան հաստատություններում և պապական հովանավորությամբ ու ֆինանսավորմամբ են ուսանել և աշխատել Կոպերնիկոսը, Հարվեյը, Գալիլեյը, արդի բժշկության հայրերն ու մյուս բոլոր ականավոր գիտնականները։

 

Գիտության աշխարհահռչակ պատմագետ Սըր Ալֆրեդ Ն. Ուայթհիդը հիշեցնում էր, որ Ք.հ. 1500 թվականին եվրոպացիները գիտական ձեռքբերումների առումով գրեթե միևնույն մակարդակի վրա էին, ինչ Արքիմեդը Ք.ա. Երրորդ դարում, բայց հազիվ երկու դար անց, 1700-ականներին Նյուտոնը կարողացավ շարադրել իր գլուխգործոցը. «Principia Mathematica» («Մաթեմատիկական սկզբունքներ»)։ Ինչպե՞ս հնարավոր եղավ, հարց է առաջ քաշում վաստակաշատ պատմագետը, որ այդքան քիչ ժամանակաշրջանում գրանցվեց գիտական ճանաչողության այդպիսի հսկայական մի պայթյուն։ Եվ տալիս է այդ հարցի պատասխանն, ասելով. «Արդի գիտությունը ծնվել է Աստծո բանականության վերաբերյալ միջնադարյան մտորումներից։ [...] Իմ բացատրությունն այն է, որ գիտության հնարավորության հանդեպ հավատքը, որը ծնունդ է առել արդի գիտական տեսության զարգացումից առաջ, միջնադարյան աստվածաբանության ենթագիտակցական արդյունքն է։ [...] Բնության ուսումնասիրությունները չէին կարող չհանգել բանականության հանդեպ հավատքի արդարացմանը»⁽²¹⁾։ Աշխարհահռչակ գրող Ք.Ս. Լյուիսն (1898-1963) այս կերպ էր համառոտում Ուայթհիդի միտքը. «Մարդիկ դարձան գիտական, որովհետև սկսեցին ակնկալել օրենքի գոյությունը բնության ներսում, իսկ սկսեցին ակնկալել օրենքի գոյությունը բնության ներսում, երբ հավատացին Օրենսդրին»։

 

Քրիստոսից հետո առաջին երեք դարերի ընթացքում Քրիստոնեությունը սարսափելի հալածանքների ենթարկվեց հեթանոսության կողմից, որին զոհ գնացին տասնյակ հազարավոր մարտիրոսներ։ Հետագա յոթ դարերի ընթացքում, Չորրորդից մինչև Տասներորդ դարերը, Քրիստոնեությունը պայքարեց մարդկանց հասարակական (սոցիալական) մտածողությունը հեթանոսական անարդարություններից ու սնոտիապաշտություններից մաքրելու համար (ստրկատիրությունից մինչև քաղաքացիական հավասարություններ, կախարդություններից մինչև մարդկային զոհաբերությունների արգելք, և այլն)։ Տասից Տասնհինգերորդ դարերի ընթացքում Քրիստոնեությունը զարգացրեց իր ուրույն փիլիսոփայական մտահամակարգը, որն իր գագաթնակետին հասավ Սուրբ Օգոստինոսի, Սուրբ Թովմա Աքվինացու և նրանց ամենափայլուն աշակերտների աշխատություններում։ Եվ ահա այդ հիմքի վրա է, որ Տասնվեցերորդ դարում, որպես նախորդ դարերի քրիստոնեական տքնաջան աշխատանքների պտուղ, ծնվեցին և սկսեցին զարգացում ապրել արդի գիտությունն ու գիտական մեթոդը։

 

Թեիստական այս համոզվածությունն էր, որ բազմաթիվ պատմագետների կողմից արդի գիտության հայրը համարվող Ֆրանսիզ Բեյքընին (1561-1626) մղեց ուսուցանելու, որ Աստված մեզ պարգևել է երկու գիրք (բնության գիրքը և Աստվածաշունչը), և որ իսկապես ուսյալ լինելու համար անհրաժեշտ է սեփական միտքը հրահանգել հավասարապես երկուսի ուսումնասիրությամբ։ Եվ ակնհայտ է, որ նրա նման էին մտածում նաև բոլոր առաջին գիտնականներն ու գիտության ամենաականավոր այրերը. Գալիլեյը, Կեպլերը, Պասկալը, Բոյլեն, Նյուտոնը, Ֆարադեյը, Բաբբիջը, Մենդելը, Պաստյորը, Քելվինը, Մաքսվելը և ուրիշ շա՜տ շատերը, որոնք բոլորն էլ թեիստ էին, մեծ մասը՝ համոզված քրիստոնյաներ։ Շատ հաճախ հենց հավատքն էր, որ մղում էր նրանց ուսումնասիրելու և հանդիսանում էր այդ ուսումնասիրությունների ներշնչման գլխավոր աղբյուրը։ Օրինակ, Գալիլեո Գալիլեյի (1564-1642) ուսումնատենչ մտքի հիմքում ընկած շարժիչ ուժը նրա անմնացորդ համոզումն էր, որ Արարիչը, «որ օժտել է մեզ զգայարաններով, խոսքով ու մտքով, չի կարող կամեցած լինել, արհամարհելով սրանց գործածումը, տալ մեզ մի ա՛յլ միջոց, որով կարող կլինեինք ստանալ տեղեկություններ, որոնց չենք կարող հասնել սրանց միջոցով»⁽²²⁾։ Իսկ Յոհաննես ֆոն Կեպլերի (1571-1630) համար, «արտաքին աշխարհի վերաբերյալ յուրաքանչյուր ուսումնասիրության գլխավոր նպատակը պետք է լինի բացահայտելը այն բանական կարգուկանոնը, որ նրա մեջ դրոշմվել է Աստծո կողմից և որը Նա մեզ հայտնել է մաթեմատիկական բարբառի միջոցով»⁽²³⁾։ Տասնյոթերորդ դարում Ռ. Դեքարտը (1596-1650) բնական «օրենքների» շուրջ իր ուսումնասիրություններն արդարացնում էր այն փաստով, որ այդ օրենքները պետք է որ գոյություն ունենային, որովհետև Աստված կատարյալ էր և գործում էր «հնարավորինս ամենատևական ու ամենաանփոփոխ եղանակով», բացառությամբ հազվադեպ դեպքերի, որոնք այդ իսկ պատճառով էլ «հրաշք» են անվանվում⁽²⁴⁾։

 

Սա հաստատում է նաև բիոքիմիկոս և աստվածաբան Էրնեստ Լուկասը. «Գիտության պատմաբանները միշտ ավելի հաճախ ընդունել և ընդունում են այս փաստը։ Արդի առաջին գիտնականների՝ Կեպլերի, Բեյքընի, Նյուտոնի վստահությունը, որ կարող էին զննել աշխարհը և այն կանոնակարգված ու իմացականորեն ընկալելի գտնել, բխում էր իրենց քրիստոնեական հավատքից։ Ինչպես նաև, նրանք հավատում էին, որ ստեղծվել էին Աստծո պատկերով, և որ հետևաբար՝ իրենց միտքն ի վիճակի էր – մեջբերենք Կեպլերի հանրահայտ խոսքերը – ''մտածելու Աստծո մտքերը, Նրանից հետո'', և բացահայտելու այդ կարգուկանոնը»⁽²⁵⁾։ Բրյուքսելի Համալսարանի պատմագետ ու փիլիսոփա Լեո Մուլինը (1906-1996), մինչդեռ, հաստատում է. «Ինքս ինձ հարցնում էի, թե ինչո՞ւ տեխնոլոգիական ու գիտական միակ քաղաքակրթությունը մեր քաղաքակրթությունն է։ Ջանացի գտնել դրա պատճառը, կարող եմ երաշխավորել, որ այդ հարցի շուրջ մտորում եմ վաղուց, և միակ բացատրությունը, որ գտել եմ, դա Քրիստոնեության արգավանդ հողի, հումուսի ներկայությունն է։ Ինչո՞ւ։ Որովհետև Աստված ստեղծել է մի աշխարհ, որն Իրենից զատ և տարբեր է, և չի նույնանում Իր հետ»⁽²⁶⁾։

 

2011 թվականի Մայիս ամսին, համաշխարհային մակարդակով գիտական ամենակարևոր պարբերականներից մեկի՝ «Nature»-ի համացանցային կայքում հրատարակվեց մի հոդված, ուր ներկայացվում էր Քեմբրիջի Համալսարանի Գիտության Պատմության և Փիլիսոփայության դոկտոր Ջեյմս Հաննամի վերջին գիրքը. «Գիտության ծնունդը։ Թե ինչպես միջնադարյան քրիստոնեությունը սկիզբ տվեց գիտական հեղափոխությանը» (James Hannam, The Genesis of Science: How the Christian Middle Ages Launched the Scientific Revolution)։ Գիրքը ընտրվել էր Լոնդոնի Թագավորական Ընկերության Գիտական Գրքերի Մրցանակը (Royal Society Science Book Prize) ստանալու համար։ Քեմբրիջի անվանի դոկտորը զարմանքով նշում է, թե ինչպես են տակավին կենդանի մնում հակաեկեղեցական այն բազմաթիվ սև առասպելները, որոնց գլխավոր թեման այն է, որ Եկեղեցին իբր թե շարունակ ընդդիմացել է գիտության զարգացմանը, պատասխանելով. «Եկեղեցին երբեք չի ուսուցանել, թե Երկիրը տափակ է, և ընդհանրապես՝ Միջնադարում ոչ ոք այդ կարծիքը չի ունեցել։ Հռոմի Պապերը երբեք ոչինչ չեն արգելել գիտական փնտրտուքի ոլորտում, և ոչ ոք չի բանադրվել Հալլեյի գիսավոր աստղի պատճառով։ Ոչ ոք, – ուրախ եմ ասելու սա, – ոչ ոք երբևէ խարույկ չի բարձրացվել իր գիտական գաղափարների համար։ Եվ սակայն, բոլոր այդ հորինվածքները տակավին այսօր էլ պարբերաբար հրապարակ են հանվում իբրև գիտական առաջխաղացման նկատմամբ կղերական անհանդուրժողականության օրինակ»։ Ընդհակառակն, շարունակում է անվանի պատմաբանը, մինչև չարաբաստիկ Ֆրանսիական Հեղափոխության օրերը «Կաթոլիկ Եկեղեցին եղել է գիտական փնտրտուքի գլխավոր մեկենասը։ Եկեղեցին է սահմանել կանոնը, որ գիտական առարկաներն ու մաթեմատիկան պետք է պարտադիր կերպով ուսուցանվեին համալսարանական ծրագրերի շրջանակում։ Տասնյոթերորդ դարում Հիսուսյանների Միաբանությունը դարձել էր գիտական գլխավոր կազմակերպությունը ողջ Եվրոպայում, հրատարակելով գիտական հազարավոր ուսումնասիրություններ և նորանոր հայտնագործությունները տարածելով ողջ աշխարհով մեկ։ Քրիստոնեական տաճարները ծրագրվում և կառուցվում էին նաև որպես աստղադիտարաններ, տոմարագիտության զարգացման և օրացույցի միշտ ավելի ճշգրիտ որոշման նպատակով»։ Ապա, դոկտոր Հաննամը նույնպես ընդգծում է, որ Եկեղեցու կողմից գիտական փնտրտուքին ընծայված այդ հսկա օգնությունն արդարանում է այն փաստով, որ «քրիստոնյաները միշտ հավատացել են, որ Աստված ստեղծել է տիեզերքը և կանոնակարգել է բնության օրենքները։ Բնական աշխարհի ուսումնասիրությունը նշանակում է հիանալ Աստծո ստեղծագործությամբ։ Այս ''կրոնական պարտականությունն'' է, որ ներշնչանք է ծառայել գիտության համար, երբ ուրիշ սակավաթիվ դրդապատճառներ կային նրանով մտահոգվելու համար։ Քրիստոնեական հավատքն էր, որ Կոպերնիկոսին մղեց մերժելու տիեզերքի պտղոմեոսյան համակարգը, քրիստոնեական հավատքն էր, որ Կեպլերին մղեց բացահայտելու արևային համակարգի կազմությունը, և քրիստոնեական հավատքն էր, որ Մաքսվելին համոզեց էլեկտրամագնիսականությանը»։

 

2012 թվականի Ապրիլին, նախկինում Էդիմբուրգի և Օքսֆորդի Համալսարաններում դասավանդած (ուր եղել է նաև Յան Ռեմսի Կենտրոնի տնօրենը), ներկայումս Քուինսլենդի Համալսարանի «Եվրոպական Ուսումնասիրությունների Պատմության Կենտրոնի» դասախոս և առաջին գիտաշխատող, Հումանիտար Գիտությունների Ավստրալիական Ակադեմիայի անդամ, ակադեմիական արժանիքների համար ավտրալիական կառավարության կողմից 2003 թվականին Հարյուրամյակի Շքանշանով (Centenary Medal) մեծարված Փիթըր Հերրիսընը բացատրում էր, որ «գիտության և աթեիզմի միջև դաշինքը մի բան է, որ արդի գիտության հիմնադիրներին ուղղակի ապշահար կթողներ։ Միշտ էլ բոլորին հայտնի է եղել, որ Տասնյոթերորդ դարի գիտական հեղափոխության առանցքային կերպարները ոգևորված են եղել կրոնական անկեղծ զգացմունքներով»։ Նրանց համար, շարունակում է վաստակաշատ պատմագետը, քրիստոնեական կրոնն «իրենց գիտական ուսումնասիրությունների ամբողջացուցիչ մասն էր, որը մետաֆիզիկական հիմնական կարևորություն ունեցող հիմք է ընծայել արդի գիտության համար։ Արդի գիտության այդ ռահվիրաների աստվածաբանական համոզումների փառավոր հետքերը կարող են տակավին գտնվել համընդհանուր կերպով ընդունված այն նախադրյալի մեջ, որ գոյություն ունեն բնության օրենքներ, որոնք կարող են բացահայտվել գիտության կողմից»։

 

6) ԵԶՐԱԿԱՑՈՒԹՅՈՒՆ

 

Այս խիստ համառոտ քննարկումով ջանացինք նպաստել փաստարկմանը, որ արդի գիտության և գիտական մեթոդի ծննդի ու զարգացման գործում էական և հիմնական կարևորության անփոխարինելի դեր է խաղացել Միակ Արարիչ Աստծո քրիստոնեական ընկալումը. Աստված, որ տիեզերքի գոյության և նրանում տիրող կարգուկանոնի Հեղինակն է, և որ Իր Մարդեղության շնորհիվ հասանելի ու ճանաչելի է դարձել մարդու համար։ Գիտությունը ծնվել է որպես Քրիստոնեական Աստվածաբանության «աղախին». հասկանալու համար Աստծո գործերը, հարկավոր է բանականորեն բացատրել դրանք։ Հենց այս ծիրի մեջ էին ընկալում իրենց աշխատանքը նրանք, ովքեր մասնակցեցին Տասնվեցերորդ և Տասնյոթերորդ դարերի մեծամեծ հայտնագործություններին. իրենք իրենց ընկալում էին իբրև բարեպաշտ քրիստոնյաներ, ովքեր ճանապարհ էին ընկնում Աստծո արարչության գաղտնիքների գիրքը ընթեցրելու համար։