Ամեն ինչ չէ, որ հնարավոր է

Փիատթելլիի այս եզրակացությունը, – «ամեն ինչ չէ, որ հնարավոր է», – մեզ հնարավորություն է ընձեռում քննարկելու և վերլուծելու մի տարբերություն, որն առկա է նրա և Գուլդի միջև:

Հռչակավոր հնէաբանը, – այս դեպքում ցույց տալով, որ կիսում է մի գաղափար, որը փիլիսոփայական է և որն արդեն արտահայտվել էր, ինչպես տեսանք, Դիդրոյի և դ'Հոլբախի կողմից, – հայտնի է իր մի ա՛յլ գաղափարով ևս, որն արտահայտել է իր «Զարմանահրաշ կյանքը» գրքում. նրա կարծիքով, եթե ետ դարձնեինք կյանքի ֆիլմը և կրկին դիտեինք մի երկրորդ անգամ, դժվար թե կրկին տեսնեինք մարդու ի հայտ գալը, քանի որ վիթխարիորեն մեծ է նրա անհավանականությունը, հաշվի առնելով էվոլյուցիայի պատմական գործընթացներում ներկա անհաշվելի պատահականությունն ու դիպվածականությունը: Այս գաղափարն այսօր պաշտպանում են նաև նրանք, ովքեր զանազան պատճառներով չեն սիրում ամերիկացի հնէաբանին, բայց իր այս գաղափարը մեջբերում են, երբ իրենց գործին գալիս է, ներկայացնելու համար պատահականության վրա պնդող տեսակետներ:

Գուլդի համար, մի խոսքով, գոնե այս հարցում, «ամեն ինչ հնարավոր է»: Իր այս համոզմունքը պաշտպանելու համար նա մեջբերում է մի փիլիսոփայի՝ ոմն Ուիլլիամ Ջեյմսի միտքը, որը նա արտահայտել էր պատասխանելով կենդանաբան Շեյլըրին, որը պնդում էր, որ էվոլյուցիան անհնարին կլիներ «առանց ինչ-որ մի նպատակի ձգտող կառավարող ուժի առաջնորդության», այն պարզ պատճառով, որ եթե հանձնվեր պատահականության քմահաճույքին, չափազանց և հետևաբար անհնարին կլինեին մարդու առաջացման համար անհրաժեշտ զուգադիպությունները: Այս ընդդիմախոսությանը Գուլդը պատասխանում է մեջբերելով Ջեյմսին և հաստատելով, որ ամբողջովին կիսում է նրա տեսակետը. «Երբեք չենք իմանալու, թե ինչպիսի նպատակներ չկարողացան իրականանալ, քանի որ մեռյալները չեն կարող խոսել: Գոյատևած վկան, ի՛նչ էլ որ նա լիներ, ամեն դեպքում կհանգեր այն եզրակացության, որ տիեզերքը ծրագրավորվել է իր և իր նմանների հաջողության հեռանկարով, քանի որ հենց այդպես են ընթացել դեպքերը»^[1]:

Տեսնենք, ուրեմն, թե այս միտքը, որն ակնհայտորեն փիլիսոփայական է և ո՛չ թե փորձարարական, արդյոք կարո՞ղ է վավերական լինել: Ենթադրենք, թե էվոլյուցիան, միայն պատահականության կողմից առաջնորդված իր բախտախնդիր ու անկանոն գործընթացով հանգել է մի ամեոբայի, կամ համանման բարդության ինչ-որ մի ուրիշ ձևի: Կարո՞ղ ենք ենթադրել մի ամեոբա, «գոյատևած վկան», որը «հանգում է այն եզրակացության», որ տիեզերքը ծրագրավորվել է իր և իր նմանների հաջողության հեռանկարով, «քանի որ հենց այդպես են ընթացել դեպքերը»: Ամեոբան իսկապես կկարողանա՞ր մտորել տիեզերքի գոյության պատճառի շուրջ և ունենալ մի հայացք, որով կհասներ ավելի անդին, քան այն է՝ ինչ գտնվում է անմիջապես իր կողքին և ծառայում է իր անմիջական գոյապահպանմանը: Իսկ եթե էվոլյուցիան կողմնորոշված լիներ միայն բուսական աշխարհի հարթությամբ: Կունենայի՞նք բույսեր, որոնք հարցադրումներ կկատարեին իրենց գերադասության մասին, կճառախոսեին տիեզերքի ծագման և նրանում տիրող օրենքների մասին, կզննեին աստղերը, նրանց մեջ փնտրելու համար իրենց ճակատագիրը: Եվ տակավին, – հաշվի առնելով փաստը, ինչպես կտեսնենք հետո, որ մարդկային իմացականությունը բացարձակապես անհնարին է կապակցել բնական սելեկցիային, – եթե «գոյատևած վկան», ամենաբարձր աստիճանի վրա, լիներ կապիկը: Այդ կենդանին, որ չի ճանաչում տիեզերքի օրենքները, որ չի քննում, որ չունի գիտակցություն, որ չի մտածում, իսկապես կարո՞ղ էր համարել իրեն ամբողջ արարչության նպատակը: Արդյոք այսօր էլ գոյություն ունի՞ մի շիմպանզե, որ մտածի և որ նկատի իրեն որպես տիեզերքի գագաթնակետը, և որ դա արտահայտի՝ հայտարարելով իրեն անմահ, քննելով երկրի խորքերը, երկնքի անսահմանությունը, բջջի սքանչելիքները, ճանաչելով բնությունը գիտության շնորհիվ և տիրելով այդ բնությանը իր կողմից ստեղծված տեխնիկայի միջոցով:

Իրականում կետը, որ զարմանալիորեն վրիպում է Ջեյմսի և Գուլդի ուշադրությունից, և որ պարտավորեցնում է նրանց ներկայացնելու իրենց տեսակետը հաստատող ճշգրիտ ու անվիճելի ապացույց, տարօրինակությունն է այս պատահական, անկանոն գործընթացի, որն իր գագաթնակետին հասնում է հանգելով ո՛չ թե որևիցէ մի «վկայի», այլ մի էակի, որն իր մտահորիզոնի բացվածքով դիտում և զննում է աշխարհը, կարողությունն ունի «կայացնելու եզրահանգումներ», և հատկապես՝ ընդունակ է մտորելու իր և տիեզերքի սկզբնական ծագման շուրջ. որն աշխատում է հետընթաց շարժումով վերակազմել տիեզերքի և կյանքի պատմությունը, իր և մյուս արարածների պատմությունը: Առավել ևս, որ իր բանականությամբ, որն ակնհայտորեն ներդաշնակ է տիեզերքի հիմքում գտնվող և այն կառավարող ծրագրին, այդ վկան նախևառաջ հարցադրումներ է կատարում, ապա նաև ի վիճակի է գտնվում գոնե մասամբ ընկալելու տրամաբանական-մաթեմատիկական և ուստի՝ բանական օրենքները, որոնց մեջ է այդ ծրագիրը արտահայտվում: Մա՛րդն է, ո՛չ թե ամեոբան, ո՛չ թե կապիկը կամ ճանճը, որ ստեղծել է աստղագիտությունը, կենսաբանությունը, բժշկությունը, երկրաբանությունը, քիմիան, գենետիկան և մյուս բոլոր գիտությունները: Թվում է, թե ակնհայտ է, բայց նրանց համար, ովքեր մերժում են Աստծուն և, հետևաբար, նաև մարդու արժանապատվությունը, բոլորովին էլ ակնհայտ չէ:

Էուջենիո Սքալֆարին, որ հեղինակն է «Մարդը, որ չէր հավատում Աստծուն» գրքի, վերջերս գրեց իր այն համոզմունքի մասին, որ «մարդը կյանքի ձևերից մեկն է, այնպես՝ ինչպես ճանճը». «Որակական տարբերություն չկա: Բնությունը շարունակ կենդանի ձևեր է արտադրում ամենապատահական եղանակով: [...] Մարդը մտածում է: Բայց արդյո՞ք գերադաս է, որովհետև մտածում է: Ո՞վ է դա ասել: Իր ձևն է: Մարդը ձևավորվել է մտածելու համար»: Բացի այն, որ պատահականությունը պաշտպանողից լսել այնպիսի արտահայտություն, ինչպիսին է «Մարդը ձևավորվել է մտածելու համար» հաստատումը, պարզապես անհեթեթ է, քանի որ մատնանշում է մի ուղղվածություն, մի նպատակ, որի գոյությունը ինքն իսկ սկզբում մերժում էր, ակնհայտ է, որ մարդ-ճանճ որակական հավասարեցումը, որ ներկայացվում է առանց գոնե նվազագույն լրջության փաստարկների, ճիշտ այնպես՝ ինչպես Ուիլսոնի կողմից հորինված մարդ-մրջյուն հավասարեցումը, շա՜տ բան է ասում մարդու արժանապատվության ոչնչացման մասին, որն առկա է պատահականության գաղափարում:

Նախևառաջ կարելի է հարցնել, թե ինչի՞ց են նրանք եզրակացնում ճանճի գոյության պատահական լինելը, երբ այդ միջատը աշխարհի համայնապատկերում զբաղեցնում է իր ուրույն տեղը, ունի այն ամենն՝ ինչի կարիքն ունի, նրան չի պակասում այն՝ ինչի վրա կարող է կանգնել, եթե պատշաճ է համարում: Կյանքի մեծ խճանկարում ճանճն ունի հստակ սահմանված դերակատարություն և այդ դերակատարությունն իրականացնելու գործիքներ, ինչպես նաև ունի այն ամենն՝ ինչի կարիքն ունի գոյատևելու համար: Բայց ոչ մի կապակցություն չունի մարդու հետ և դա ամեն կերպ ցույց է տալիս իր ամենօրյա կյանքում. նախևառաջ, որովհետև ոչ մի ճանճ, – Սքալֆարիի մտքի ուղղությունը փոխելով, – երբևէ չի ասի և չի մտածի, թե հավասար է մարդուն, իսկ երկրորդ հերթին, որովհետև ճանճի վարքագիծը, ինչպես հիշեցնում է մեծն կենդանաբան Գրասսեն և ինչպես նաև ապացուցել է Ուիլսոնը, գիտակից և ազատ չէ, այլ՝ բնածին և քրոմոսոմների մեջ պարունակված ԴՆԹ-ի մոլեկուլների կողմից ծրագրավորված: Տիեզերքը լիուլի սպառում է ճանճի ցանկությունները, իսկ նրա բնազդը բավական է նրան ղեկավարելու համար, առանց մտքի ու կամքի միջամտության:

Մարդու պարագան տարբեր է: Ինչպես տեսանք, մարդը անկատար է. մտածում է, հարցադրումներ կատարում իր շրջապատի և ինքն իր մասին, մինչև իսկ գերազանցում է իր մարմնեղեն բնությանը, վերանցնում է, երևակայելով մի հավիտենական ճակատագիր, ուղղելով իր աղոթքն Աստծուն, ի զորու է մինչև իսկ դրական կամ բացասական ուղղությամբ փոխել իր մարմնի վիճակը, կարող է մինչև իսկ սպանել ինքն իրեն, եթե կամենում է, հակառակ գոյատևման բնական որևէ բնազդի, ինչպես նաև կարող է նվիրվել ու զոհաբերվել, իր բնազդներն ու ցանկություններն ընծայելով հանուն հավիտենական ու անփոփոխ սկզբունքների: Մարդը գոհ ու շնորհակալ չի կանգնում մարդկային կամ անասնական կղկղանքների վրա, չի գոհանում միայն ուտելով, խմելով ու քնելով, այլ՝ ապրում է տիեզերքում, բայց այն համարում է անձուկ, նեղ ու սահմանափակ. ուսումնասիրում է այն, տակնուվրա անում, ծառայեցնում իր կարիքներին, հետազոտում է և կամենում է հասկանալ այն, ամբողջովին, մինչև նրա անծայրածիր տարածքները, նաև երբ այդ հետազոտությունը ոչ մի օգուտ չի հետապնդում (օգուտ բառի ուղղակի իմաստով): Որովհետև տիեզերքը, ինչպես կտեսնենք հետո, մեզ ներկայանում է որպես ընկալելի, հասկանալի իրականություն, իսկ սա, ինչպես գրում էր Այնշթայնը, բնավ երաշխավորված չէ, եթե ոչ միայն նրանց համար, ովքեր կարծում են, թե մտածելը ինչ-որ մի անարժեք, ոչինչ իրականություն է, արդյունքը մի պատահականության, որը կույր քմահաճույքով ծնում է այս պահին ճանճեր, իսկ մի ժամ անց՝ մատերիալիստ աթեիստներ:

Այս ամենն առավել փաստվում է այն հանգամանքով, որ ո՛չ միայն փիլիսոփայական, այլ նաև գիտական հարթության վրա որևէ դեպքի բացարձակ հնարավորություն-պատահականությունը հերքում են բազմաթիվ գիտնականներ, որոնցից որպես օրինակ կարող ենք հիշատակել բելգիացի բիոքիմիկոս, բժշկության բնագավառում ունեցած իր գիտական ներդրումների համար Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Քրիստիան Դը Դյուվին, որն իր վերջերս հրապարակած աշխատության մեջ հաստատում է, որ կյանքի հանգրվանները, լիովին պատահական լինելուց շա՜տ հեռու, ավելի շուտ հետևել են պարտադիր մի ուղու, ինչպես օրինակի համար փաստում է այն հանգամանքը, որ մրջնակերները, մսակեր կատվազգիները կամ խոտակերները ինքնուրույն կերպով զարգացրել են միևնույն կարողությունները աշխարհի բավականին տարբեր մասերում^[2]: Մարդու վերաբերյալ կատարած իր ուսումնասիրություններից մեկում, էվոլյուցիոնիստ Դը Դյուվը, խոսելով պատահական փոփոխություն - բնական սելեկցիա մեխանիզմի մասին, գրում է, որ «այդ մեխանիզմը անհրաժեշտորեն չի նշանակում, որ մարդկային տեսակը պտուղն է պատահական իրադարձությունների մեծապես անհավանական համադրումների, որոնք դժվարությամբ կարելի կլիներ կրկնել այլուր, մի ա՛յլ պահի: Պատահականությունը չի բացառում անխուսափելիությանը: Ամեն ինչ կախում ունի այն կապերից, որոնց սահմաններում է գործում պատահականությունը: [...] Մարդկային էակների, կամ առնվազն՝ զգացող և մտածող էակների առաջացումը այդ անարգելակելի գործընթացի պարտադիր արդյունքն է, և ո՛չ թե մի ''տիեզերական պատահար'': Սա իմաստ է հաղորդում մարդկային վիճակին, բայց միաժամանակ՝ ընդգծում է նրա առժամանակյա, անկայուն բնույթը»: