Ամենակարող Պատահականությունը – Գրադարան – Mashtoz.org

Ամենակարող Պատահականությունը

Տեսանք, թե Դոկինսը որքա՜ն կարիքն ունի իրեն օգնության կանչելու Բախտին, պատահականությանը, դիպվածին, բացատրելու համար, թե ինչո՛ւ գոյություն ունի մատերիան, ինչպե՛ս է առաջացել կյանքը, ինչպե՛ս են առաջացել մյուս բոլոր իրականությունները, այդ թվում նաև մարդկային գիտակցությունը և խիղճը:
«Մեքենաներն իրենց ինժեներներն ունեն», գրում է կենսաբան Ումբերտո Ֆազոլը, «Ջոկոնդան իրեն հեղինակած հանճարն ունի: Մինչև իսկ երկաթգծի կայարանի պատերին խզբզված անճաշակ պատկերներն իրենց հեղինակն ունեն: Միայն կենդանի էակնե՞րն են առանց ստորագրության»:
Նրան արձագանքում է գենետիստ Ջուզեպպե Սերմոնտին, հիշեցնելով, որ Կիկերոնն արդեն նշում էր, որ որոշ քանակի տառեր վերցնելով և դրանք պատահաբար նետելով ակնկալելը, թե ինքնաբերաբար կկազմեն Էննիոսի ոտանավորներից գոնե մեկ տող, դրա հավանականությունը զրոյական է: Եվ սակայն, շարունակում է Սերմոնտին, Դոկինսն իր գրքերում պնդում է, թե կարող է Շեքսպիրի նախադասությունները կազմել զուտ պատահական եղանակով, տառերի հետ խաղալով. «Վերցնում է 15-20 տառ և ապա համակարգիչը դրանք սկսում է տեղափոխել պատահական եղանակով: Բայց կա խարդախության բաժինը. նախապես համակարգչի մեջ դրել է նաև կազմվելիք նախադասությունը: Երբ տառերից մեկը հայտնվում է ''ճիշտ'' տեղում, համակարգիչն այդ տառը կանգնեցնում է և պտույտից դուրս բերում: Եվ այդպես, սակավաթիվ ժամերի ընթացքում, կարողանում է ստանալ Շեքսպիրի նախադասությունը»[1]: Էժանագին խարդախություն, որին Դոկինսն ու դոկինսանմանները կարող են դիմել: Մի նախադասություն ... : Իսկ Աստվածային Կատակերգությո՞ւնը: Եվ ի՞նչ է արդյոք Աստվածային Կատակերգությունը խոտի մի նուրբ տերևի համեմատ:
Իրականում առավել քան ակնհայտ է, որ պատահականությունը, դիպվածը, դա անբացատրելի բացերը քողարկելու միջոց է, որին դիմում են նրանք, ովքեր Աստծո Բանականությունը մերժում են որպես սկզբունք, ո՛չ թե գիտական, այլ փիլիսոփայական ընտրությամբ: Այս փաստը հստակ կերպով ընդունել է մատերիալիստ էվոլյուցիոնիստների ուսուցիչ Ժաք Մոնոն, իր «Պատահականությունը և անհրաժեշտությունը» գրքում հաստատելով. «Գիտական մեթոդի անկյունաքարը Բնության առարկայականության [օբյեկտիվության] պոստուլատն է, այսինքն՝ համակարգային մերժումը հաշվի առնելու այն հնարավորությունը, թե կարող ենք ճշմարիտ ճանաչողության հասնել ֆենոմենների որևիցէ մի մեկնաբանության միջոցով, որն ի գործ կդնի նպատակային պատճառների, այսինքն՝ ծրագրի հետ աղերս ունեցող եզրեր: [...] Սա մաքուր պոստուլատ է, որն երբեք չի կարող ապացուցվել, քանի որ, ակնհայտորեն, մտածելն անգամ անհնարին է մի փորձարկում, որն ի վիճակի լինի ապացուցելու ծրագրի, հետապնդված նպատակի չգոյությունը Բնության որևիցէ մի կետում»: Բայց բացատրելուց հետո, որ պատահականությունը, դիպվածը դա «մաքուր պոստուլատ է, որն երբեք չի կարող ապացուցվել», հաստատում է. «Միմիայն պատահականությունն է որևէ նորություն, որևէ արարում ծնում բիոսֆերայում: Մաքուր պատահականությունը, միմիայն պատահականությունը, բացարձակ, բայց կույր ազատությունն է էվոլյուցիայի սքանչելի կառույցի արմատը»: Այս խոսքերում ոմանք գիտություն են տեսնում, մինչդեռ միայն հակասություններ են լսվում:
Պատահականությո՞ւն է, որ գոյություն ունի գոյությունը, այլ ո՛չ թե՝ ոչինչը (որն ինքնին չի էլ կարող գոյություն ունենալ, քանի որ ոչինչ է): Պատահականությո՞ւն է մատերիայի առաջացումը: Պատահականությո՞ւն է կյանքի և մարդու գիտակցության ծագումը: Պատահականությո՞ւն է խոսելու կարողությունը, երկոտն կեցվածքը, արվեստագիտական, երաժշտական, ծրագրավորման, վերացականացնելու կարողությունները, բարոյական զգացողությունը և մարդու ազատությունը:
Հստակ երևում է, որ գործածել միայն պատահականությունը որպես «որևէ արարման» հեղինակ ո՛չ թե գիտական, այլ սոսկ փիլիսոփայական գործողություն է, որը ոչ մի ապացույց չի գտնում փորձարարական իրականության մեջ, ուր մինչև իսկ զառերի նետումը կամ բիլիարդը կախում ունեն տարբեր պատճառներից (նետման ուժը, անկյունը, խաղատախտակի մակերեսի հետ շփումը, և այլն):
Սա բավականին լավ հասկացվում է կարդալով նաև Էդոարդո Բոնչինելլիի դոգմատիկ, բայց անապացուցելի պնդումներից մի քանիսը: Նա, անշուշտ, բավականին հմուտ գիտնական է և հայտնի հոդվածագիր, բայց շա՜տ հաճախ է խախտում գիտության և փիլիսոփայության միջև գոյություն ունեցող սահմանը, թերևս առանց ինքն էլ նկատելու, կամ առնվազն՝ առանց իր ընթերցողներին բացատրելու, թե որտեղ է վերջանում մեկը և սկսվում մյուսը: Իր «Կյանքի կերպերը» գրքում խոսում է այն մասին, որ «մեր [մարդկանցս] համար անհրաժեշտ է հարցադրումներ կատարել [կյանքի իմաստի վերաբերյալ]», թեև այդ հարցերն, ասում է, «չեն կարող պատասխան գտնել»: Անշուշտ չի բացատրում, թե ինչո՞ւ պետք է հարցադրումներ կատարենք, երբ հենց ինքը դրանք որակավորում է որպես աբսուրդ: Շարունակելով ապա իր խոսքը, սկսում է հակասել ինքն իրեն, քանի որ ինքն իսկ սկսում է պատասխաններ տալ. «Մահանում ենք, ուստի, պատահականորեն, ինչպես որ պատահականորեն ծնվում ենք: Այն ամենն, ինչը որ պատահականություն չէ մեր աշխարհում, երևակայել և կառուցել ենք մենք»[2]:
Այդ պատասխանը, սակայն, հեղինակը բացարձակապես չի հիմնավորում, քանի որ ակնհայտ է, որ խոսքը աթեիստական հերթական դոգմայի մասին է, որն անհնարին է բանականորեն ընդունել և նույնքան անհնարին է գիտականորեն փորձաքննել: Եվ դա այն բանից հետո, երբ հեղինակն իր ամբողջ գրքում շարունակ հաստատում է, թե չգիտենք ինչո՛ւ գոյություն ունեն մատերիան, կյանքը և գիտակցությունը: Եթե այդպես է, ուրեմն էլ ինչո՞ւ պետք է ճանաչենք կամ փորձենք ճանաչել իմաստը մատերիայի, կյանքի ու գիտակցության այն խառնուրդի, որին անվանում ենք մարդ:
Ուշադրության է արժանի նաև շփոթմունքը, որն առաջանում է այն փաստից, որ իմաստի շուրջ հարցերը գոյություն ունեն մարդու և միմիայն մարդու մոտ: Բոնչինելլիի համաձայն, այդ հարցերն անհրաժեշտ են, բայց՝ անպատասխան: Բայց ինչո՞ւ են, ուրեմն, անհրաժեշտ, եթե բնական սելեկցիայի տեսանկյունից դիտված հաստատում են, որ այն ամենն՝ ինչն անօգուտ է, ջնջվում է և դեն նետվում:
Դոկինսի համաձայն, մինչև իսկ «աշխարհի իմաստն ու նպատակը ամբողջովին հորինված խնդիր է: Մարդիկ շրջան կազմած նստում էին անձրևոտ մութ գիշերների ժամանակ և միմյանց հարցնում էին, թե ինչո՞ւ էին այնտեղ գտնվում: [...] Իրականում, սակայն, դա բացարձակ կերպով դատարկ հարցադրում է: Այդ իսկ պատճառով, գիտությունն այն մի կողմ է նետում, ասելով. ''Դա մի խնդիր է, որ դու ինքդ ես հորինել''»[3]:
Բայց ինչո՞ւ են մարդիկ այսօր ևս նստում, անձրևոտ և արևոտ եղանակին, ու միմյանց կամ իրենք իրենց հարցնում, թե ո՞րն է այս գոյության իմաստը: Ինչպե՞ս է գիտությունը ապացուցում, որ այդ հարցադրումն անօգուտ է կամ աբսուրդ: Մարդկային գոյության անիմաստության վերաբերյալ գոյություն ունի՞ մի բանաձև, մի տեսություն, միաձայնություն գիտական աշխարհում:
Ակնհայտ է, որ Բոնչինելլին և Դոկինսը, և՛ս մեկ անգամ, ներկայացնում են իրենց անձնական փիլիսոփայական գաղափարը, որը դոգմատիկ, գիտականորեն անհիմն բնույթ ունի: Բայց այն ներկայացնում են այնպիսի ձայներանգով, որ կարծես գիտական նվաճում լինի: Ճշմարտությունն այն է, որ տիեզերքի առաջացումը և տիեզերքում տիրող զմայլելի կարգուկանոնը պատահականության գիրկը նետելը խորշելի է մարդկային բանականության և, հետևաբար, նաև գիտության համար, որը ծնվում է հենց հարցադրումներ կատարելով, մինչդեռ եթե Դոկինսի խորհրդին հետևեինք (ասում է. «Հարցեր մի՛ տուր, դու ինքդ ես դրանք հորինել»), ո՛չ գիտություն կլիներ, ո՛չ գործիքաշինություն, ո՛չ զարգացում (միշտ հիշենք, որ գիտությունը ծնվել ու զարգացել է հենց քրիստոնեական միջավայրում, որովհետև Քրիստոնեությունը Դոկինսի նման չի վարվում, Քրիստոնեությունը մարդուն խրախուսում է հարցադրումներ կատարելու, որովհետև վստահ է, որ դրանք հորինված հարցադրումներ չեն և ունեն իրենց պատասխանները):
Պատահականության բոլոր այդ ուսմունքները, որոնք կամենում են առաջադեմ գիտության հանդերձանքով ներկայացնել, իրականում հետադիմական են, քանի որ վերադառնում են հռոմեա-հեթանոսական շրջանի պրիմիտիվ մտորումներին, որոնք ոչ մի կապ չունեն փորձարարական գիտության հետ: Ահա թե ինչ է գրում լատին հեղինակ Տիտուս Լուկրեցիուս Կարուսը (Ք.ա. 98-55 թթ.) իր «Բնության տարրերը» գրքում. «Քանի որ [ատոմները] ահագին քանակով թափառում են անսահմանափակ կերպով, տիեզերքում հավերժական ժամանակներից ի վեր բախվելով և ընդհարվելով միմյանց, հազարավոր շարժումներ և անթիվ անհամար խառնակույտեր փորձելով, ի վերջո հասնում են այն կերպ դասավորվելու, որ ամեն ինչի տալիս են կյանք [...] աշխարհը ձևավորվել է բնության կողմից պատահականությամբ [...] »:
Մի կողմ թողնելով «հավերժական ժամանակներ» արտահայտության ներքին հակասականությունն ու անիմաստությունը, ակնհայտ է, որ նման բացատրությունը նախևառաջ լուրջ բացատրության անկարողություն է նշանակում: Ինչո՞ւ գոյություն ունեն բնության հազարավոր մասերը: Պատահականությա՛մբ, – պատասխանում է: Ինչո՞ւ են այդ բազմահազար մասերը միմյանց միջև ճշգրիտ կերպով համակարգված, այնպես՝ որ մեղուն կարիքն ունի ծաղիկների, ծաղիկների բեղմնափոշին՝ քամու, քամին՝ մթնոլորտի, մարմինները՝ ձգողականության ուժի, և այլն: Որովհետև պատահականորեն ձևավորվել են, – պնդում է, – բոլորը միասին, անթիվ անհամար խառնակույտերից. մեղուներն ու ծաղիկները, քամին, մթնոլորտն ու բեղմնափոշին, մարմիններն ու ձգողականության օրենքը, մարդիկ իրենց ձեռքերով ու մատներով, ոտքերով, աչքերով, և այլն:
Աստծուն և Աստծո գործին փոխարինող պատահականությունը, դիպվածը, բնությունը ի՞նչ են, ինչպե՞ս են սահմանվում: Շատ հեշտ է ասել «դիպված», «բնություն», «պատահականություն», նույնիսկ մեծատառով գրել այդ եզրերը, անուղղակի կերպով հաստատելով, որ հավատում են դրանց «աստվածությանը»: Որովհետև եթե բնությունը, պատահականությունը, դիպվածը ստեղծում են, ուրեմն Աստված են: Անունների հարց չէ, այլ՝ գաղափարների, իրողությունների:
Բացի դա, պատահականությունն իսկապես գոյություն ունի՞: Երբ մենք ասում ենք, թե ինչ-որ մի բան կատարվեց «պատահաբար», իրականում հասկանում ենք այն, որ մեզ հայտնի չեն այդ «պատահարի» պատճառները: Եթե երկար ժամանակ անց հանդիպում եմ ընկերներիցս մեկին, որի հետ այդ պահին ժամադրված չէի, երկուսս էլ բացականչում ենք. «Ինչպիսի՜ պատահականություն»: Բայց բոլորս էլ գիտենք, որ դա պատահականություն չէ, այլ՝ զուգադիպություն. իրականում երկու զուգընթաց պատճառներ են, որ հանդիպում են միմյանց, առանց պատճառ-հետևանք ուղղակի հարաբերության. ես դուրս էի եկել մի քիչ քայլելու, հոգնած լինելուս և մի քիչ հանգիստ կամենալուս պատճառով, իսկ ընկերս դուրս էր եկել դեղատուն գնալու պատճառով: Ուստի ոչինչ տեղի չի ունենում պատահաբար, եթե անշուշտ այդ եզրով չենք մատնանշում մեր կողմից անհայտ պատճառների դիպվածական, ո՛չ անհրաժեշտ հանդիպումը:
Ինչպես իրավացիորեն նշում է Ջուզեպպե Թանձելլա-Նիտտին, պատահական դեպքը, որպեսզի տեղի ունենա, «ենթադրում է գոյությունը ա՛յլ (անուղղակի) պատճառների, որոնք իրենից առաջ են և որոնց հետևանքները դիպվածաբար զուգադիպում են: Պատահականությունը չի կարող գրավել պատճառականության տեղը, քանի որ իր գոյության համար իսկ ենթադրում է ա՛յլ պատճառներ, որոնց հետևանքների զուգադիպությունն է ինքը: Ընդհակառակն, պատահարը ենթադրում է պատճառների գոյությունը: Է՛լ ավելի արմատական իմաստով, առաջ քաշել պատահականությունը որպես գոյակների գոյության օնթոլոգիական գլոբալ բացատրություն, մերժելով ներկայությունը տիեզերքի որևիցէ ծրագրային նպատակամղվածության (ուժգին իմաստով), այդպես վարվողը պետք է ուրեմն ստանձնի պարտավորությունը՝ բացատրելու դիպվածականության խնդիրը (ինչո՞ւ տիեզերքը գոյություն ունի) և նրա կերպային յուրօրինակությունը (ինչո՞ւ գոյություն ունի այն բնորոշ հատկանիշներով, որոնք ունի այժմ, փոխանակ ունենալու ա՛յլ հատկանիշներ)»[4]:
Բայց զուգընթաց պատճառների հանդիպումն անշուշտ չի կարող գործածվել բացատրելու համար ամբողջ իրականությունը: Ուրեմն կարո՞ղ եմ մտածել, որ մարդը, արևը, աստղերը, ամեն բան պատահականության ծնունդ է: Որ նույնիսկ մեկ առանձին սպիտակուցը, որ բազմաթիվ ամինոթթուների բարդագույն համադրությունն է, կարո՞ղ է պատահականություն լինել:
Ուրեմն ի՞նչ իմաստ կարող է ունենալ պատահականության այս արդյունքի ներսում փնտրելը ինչ-որ մի տրամաբանություն, ֆիզիկական, մաթեմատիկական, կենսաբանական օրենքներ:
Սա այնքան ճիշտ է, որ էվոլյուցիոնիստ և քրիստոնյա գենետիստ Վինչենցո Կապուտոն, հեռու մնալով պատահականությունը աստվածացնելու սովորությունից, որը բնորոշ է մատերիալիստ էվոլյուցիոնիստներին, գրում է, որ էվոլյուցիոն գործընթացներում «պատահականությունը» չպետք է հասկանալ «իմաստազուրկ պատահար»ի իմաստով, այլ՝ որպես «դիպվածական» իրողություն, այսինքն՝ որ պատկանում է «պատմական գործընթացներին բնորոշ անկանխատեսելիության ոլորտին»: «Հետևաբար, էվոլյուցիոն տեսության գռեհիկ անհասկացողություն է պնդելը, թե էվոլյուցիան իր ամբողջության մեջ պատահական գործընթաց է և որ կենդանի էակները, քանի որ զարգացել են ընդհանուր մեկ նախահորից բնական սելեկցիայի ճանապարհով, ''պատահականության զավակներ'' են»: Եվ հավելում է. «Ինչպես նաև չմոռանանք, որ Դարվինն ինքը չէր մերժում ամբողջական ծրագրի հնարավորությունը: Ա. Գրեյին ուղղած իր նամակում Դարվինն արդարև գրում է. ''Հակված եմ գոյություն ունեցող ամեն ինչ դիտել որպես ծրագրավորված օրենքների արդյունք (as resulting of designed laws), մինչդեռ մանրամասնությունները, լինեն դրանք լավ կամ վատ, հետևանքն են այն բանի, որը մենք կարող ենք անվանել պատահականություն: [...] Չեմ կարող մտածել, որ աշխարհն – այնպես, ինչպես այն տեսնում ենք – կարող է պատահականության արդյունք լինել, և սակայն չեմ էլ կարող յուրաքանչյուր առանձին իրականությանը դիտել այնպես, կարծես ծրագրի արդյունք լիներ''»[5]:
[1] F. Fratus, Dio o Darwin, edizioni Kappa, Roma 2008, p. 176.
[2] E. Boncinelli, Le forme della vita, Einaudi, Torino 2006, pp. 174, 176.
[3] Դոկինսի հարցազրույցներից, մեջբերված է հետևյալ գրքում. M. Bersanelli - M. Gargantini, Solo lo stupore conosce, Bur Rizzoli, Milano 2003, p. 323.
[4] Ջուզեպպե Թանձելլա-Նիտտիի համացանցային կայքից. www.disf.org .
[5] V. Caputo, Le scienze naturali nella scuola, n. 31, 2007, pp. 50.62.
Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։
Շնորհակալություն կանխավ։