Դոստոևսկի. եթե Աստված գոյություն չունի, ամեն բան թույլատրելի է

Մտածենք մի պահ: Ի՞նչ իմաստ ունի անհատների բարոյական կյանքը, եթե գոյություն չունի արդարության մի վերադաս դատանիշ: Ո՞վ է օրենքի հեղինակը: Գոյություն ունի՞ մի ճշմարիտ, արդար օրենք, որը բոլորի համար վավերական է, որովհետև բոլորից վերադաս է, մարդուց առաջ է, թե՞ յուրաքանչյուր ոք իրավունքն ունի հավատալու այն բանին, ինչն ինքն է ուզում, ստեղծելու իր սեփական բարոյական ճշմարտությունը, իր սեփական էթիկան: Մարդը դա մի անգիտակից կենդանի՞ է, որի արարքները միշտ էլ ''բարի'' են, ինչպես կենդանիներինը, քանի որ կենդանիների արարքները թելադրված են բնության կողմից, կանոնակարգված են բնազդով, թե՞ մարդը գիտակից էակ է, – ինչպիսի՜ տարբերություն, – որ ընդունակ է ընտրություն կատարելու, որ տերն է իր կյանքի, որ կարող է ազատ լինել բնազդի ու զգայարանների բիրտ հարկադրանքից:

Եթե քննում ենք ուշադիր կերպով, տեսնում ենք, որ հենց բարոյական կյանքի գոյությունն է պատմության մեծ անձնավորություններին համոզել, որ մարդու բնությունը միայն կենդանական (շնչավոր) չէ, այլ նաև՝ հոգևոր է, ինչն էլ հենց առաջնորդել է նրանց հարցադրում կատարելու Աստծո վերաբերյալ:

Այդ մեծ անձնավորություններից այստեղ կհիշատակենք միայն երկուսին. մեծ վիպագիր Ֆյոդոր Դոստոևսկուն և արդի գիտնականներից, այս դարի ամենակարևոր գենետիստներից մեկին՝ Ֆրանսիզ Քոլլինսին:

Դոստոևսկին ռուսական ռեալիզմի ամենապատկառելի ներկայացուցիչն է, մի դարաշրջանում, երբ ա՛յլ գրողներ, ինչպես «աթեիստ-այլահավատ» Էմիլ Զոլան, կարծում էին և իրենց ընթերցողներին փորձում էին համոզել, թե ժամանակի ընթացքում մարդը կարող է «ամենակարող» դառնալ, շնորհիվ իր գիտական ձեռքբերումների, և կարող է ուսումնասիրվել ճիշտ այնպես, ինչպես ուսումնասիրվում է «ճանապարհի եզերքին նետված մի աման» (ռիդուկցիոնիզմը, որի մասին խոսեցինք), քանի որ, Զոլայի և իր նմանների կարծիքով, դրանից ոչնչով ավելին չէ:

Դոստոևսկին «քննում է քաղաքի փողոցները, ամենախուլ ու անտեսված նրբանցքները, նկարագրելով ամենակեղտոտ ցածրակարգ գինետները, ամենաչարաշուք միջավայրերը, ամենաանառողջ որջերը, [...] Պետերբուրգի ապականված ու վխտացող որովայնը, մոլությունների ու մարդկային փչացածության կենտրոնը», հարբեցողներին ու պոռնիկներին, բանվորների վերածված գյուղացիներին, որոնք մի տեսակ հարկադրաբար վարում են նվաստ մի կյանք և ապա վերածվում են գազանաբարո ու կործանարար, նիհիլիստ հեղափոխականների: Բայց ռուս վիպասանը վիթխարի տարածությամբ հեռու է մնում Զոլայի և նմանների պոզիտիվիզմից ու դետերմինիզմից (որոնք բացարձակ կարևորություն են տալիս միջավայրին, նյութական ու հասարակական պայմաններին): Դոստոևսկին շարունակ ուսումնասիրում է անհատ մարդու հոգևոր աշխարհը. անհատի, որն օժտված է ազատ կամքով և կանչված է ընտրություն կատարելու – և այստե՛ղ է գոյութենական դրաման – բարու և չարի, Հավատքի և աթեիզմի միջև:

Աստված, չարիքը, հանցանքը (այսինքն՝ բարոյականությունը). սրանք են Դոստոևսկու հիմնական թեմաները, – թեմաներ, որոնք անտեսվում են ֆրանսիացի նատուրալիստների կողմից, – որոնցով Դոստոևսկին դառնում է կրոնական զգացողությամբ խորապես օժտված մի վիպասան, և միաժամանակ՝ «հոգեբանական վիպասան», հանդիսանալով որպես էքզիստենցիալիստների ռահվիրան. «Դոստոևսկու հերոսները անձեր են, հոգիներ: Իր կողմից նկարագրված ամենաստոր ու զգայապաշտ մեղավորների (հրեշների) մեջ ևս, նրանց մարմնական եսը կայանում է ո՛չ այնքան մարմնի և իրենց նյարդերի, որքան իրենց մարմնի հոգևոր էության մեջ» (Դ. Միրսկիյ):

Դոստոևսկին, հետևաբար, իր դարաշրջանի – բայց նաև մերօրյա ժամանակների – պոզիտիվիստ մշակույթի ամբողջովին հակառակ բևեռն էր. մինչ նա պատմում և քննում էր մարդկային հոգու անդունդները, Էմիլ Լիթրեի նման պոզիտիվիստ բժիշկները պնդում էին, թե «ոճիրը դա խելագարության մի տեսակ է». Չեզարե Լոմբրոզոյի նման կրիմինոլոգները զննում և ցանկագրում էին «թերի գանգերը», այդպիսով կարծելով, թե յուրաքանչյուր անհատ անձի ինքնությունը, անձնականությունը, ազատությունը, ինքնատիպությունը կարող են սպառիչ կերպով բովանդակել նրա արտաքին կերպարանքի բնութագրիչ տարրերի մեջ. հավատալով, – այստեղ ևս «հավատալ» բայի գործածումը պատահական չէ, – թե մարդը սահմանվում և սպառվում է այն ամենով, ինչը որ տեսանելի է ու շոշափելի. գանգի լայնությունը, վերջույթների երկարությունը, տձևությունները, անհամաչափ զարգացումները, գլխի ծավալն ու ուռեցքները:

Ճիշտ այնպես, ինչպես վարվելու էին ցեղակրոնության (ռասսիզմի) առաջին տեսաբանները: Կամ Չարլզ Դարվինը, երբ կարծում է, որ կնոջ գանգը, քանի որ ծավալով ավելի փոքր է՝ քան տղամարդունը, նշանն է այն բանի, որ կինը տղամարդուց ավելի ստորադաս է^[1]: Կամ էլ նացիոնալ-սոցիալիստները, որոնք ման էին գալիս ամբողջ աշխարհով մեկ, մինչև Տիբեթ, գաջե նմանահանություններ էին կատարում տեղաբնակ ժողովուրդների դեմքի վրա, որպեսզի դրանց միջոցով կատարված չափումների շնորհիվ կարողանային զատորոշել սկզբնական բարձրակարգ ցեղի բնորոշ հատկանիշները:

Մի քիչ ինչպես այսօր, երբ միշտ ավելի հաճախ ենք հանդիպում դեպքերի, երբ սեռական ինչ-որ մի ձգտում, հոգեբանական ինչ-որ մի շեղում, կամ նույնիսկ ինչ-որ մի առաքինություն ոմանք փորձում են բացատրել որպես սոսկ գենետիկական հարց: Այն աստիճան, որ «Science» պարբերականը մի քանի տարի առաջ հրապարակեց մի հոդված, որի համաձայն գոյություն ունեն գեներ, – բնականաբար՝ դեռ չհայտնաբերված, – որոնք կապակցվում են ալտրուիզմին, վեհանձնությանը. գեներ, որոնք պարզապես ծառայել են գոյության մեջ պահպանելու համար մի խումբ մարդկանց, նրանց դարձնելով «գոյության համար մղվող պայքարում» ավելի ուժեղ^[2]:

Դոստոևսկու աշխարհայացքը հասկանալու համար հարկավոր է գեթ համառոտ կերպով ծանոթանալ նրա կենսագրությանը. Ֆյոդորը նախ հաճախում է խռովարար խմբակներ, որոնց անդամները աթեիստներ էին և պաշտպանում էին Ռուսաստանում հեղափոխություն կատարելու գաղափարը, որպեսզի գահընկեց անեին ցարին և ստեղծեին մի նոր հասարակարգ: 1849 թվականին, սակայն, այդ խմբակների անդամներից շատերը, որոնք հետ նաև Ֆյոդորը, ձերբակալվում են ցարական ոստիկանության կողմից: Դոստոևսկին դատապարտվում է մահվան, բայց ցարը մահապատիժը փոխում է չորս տարվա աքսորով Սիբիր:

Միակ գիրքը, որի ընթերցանության հնարավորությունը նա ունենալու էր այդ ժամանակահատվածում, լինելու էր Ավետարանը, որը նրան նվիրում է մի անծանոթ կին, մինչ տարվում էր իր պատժավայրը: Այդ փորձառության շնորհիվ Դոստոևսկին ամբողջովին փոխում է իր աշխարհայացքը, քննադատորեն մոտենալով իր անցյալի գաղափարներին և դրսևորելով խորը հարգանք Եկեղեցու և օրինական իշխանությունների նկատմամբ, միևնույն ժամանակ ընդդիմանալով այն ռուս մտավորականներին, որոնք ընթերցում և հետևում էին եվրոպացի իլլումինիստներին, արդյունքում խորապես արհամարհելով իրենց երկիրն ու իրենց հայրենիքը:

Այդ ընթացքում ձախողվում է նրա ամուսնությունը, ճամփորդում է դեպի Եվրոպա, շարունակ տեղի տալով բախտախաղի ու կանանց կրքին, հոդվածներ գրելով թերթերի համար և վեպեր, նաև պարտքերը փակել կարողանալու համար: Վեպերը հաճախ գրում է գիշերային ժամերին, չարաշահելով սուրճի ու ծխախոտի գործածումը, արթուն մնալու համար: Նրա անկարգ կյանքը ավարտվում է 1881 թվականին:

Նրա կարևորագույն վեպերից այստեղ նշանակալից է հիշատակել երեքը. «Ոճիր և պատիժ» (1866), «Դևերը» (1871) և «Կարամազով եղբայրները» (1880):

 

Առաջինում շոշափվում է ազատության որոնման թեման. ազատությունը հասկացված որպես եսի հաստատում բարոյական որևէ օրենքից, խղճի ձայնից այն կողմ, «բարու և չարի գիտակցությունից անդին». այսինքն դիտված այն տեսանկյունից, որն հետո հմայելու էր Նիցշեին (ազատությունը դիտված որպես քմահաճույք): Վեպի դերակատարը, – ուսումը թողած մի աղքատ երիտասարդ, Ռասկոլնիկով ազգանունով, – տապարի հարվածներով սպանելով մի ծեր վաշխառու կնոջ, դրամ գողանալուց բացի կամենում է նաև ինքն իր համար պարզել, թե ինքը մի «Նապոլեո՞ն» է, թե՞ մի «ոջիլ», թե ինքը ամբոխի զանգվածային դասակարգի՞ն է պատկանում, «հասարակ մարդկանց» թվին, որոնց համար բարոյական օրենքը սրբազան իրականություն է, թե՞ «բացառիկ մարդկանցից» մեկն է, որոնք սահմանված են մեծ գործերի և որոնց համար վավերական չեն սովորական օրենքները: Այս իսկ պատճառով կարողանում է ասել. «Մի մարդ չեմ սպանել, ես. սպանել եմ մի սկզբունք»:

Այդ սկզբունքն այն է, որը հաստատում է բարոյական օրենքների գերակայությունը, գերակայությունն Աստծո, որ պատվիրում է այդ առարկայական (օբյեկտիվ) օրենքները. Դոստոևսկու դերակատարներին, որոնք ցանկանում են հաստատել իրենց անսահմանափակ ազատությունը, պարզ է, որ այդպես վարվել կարողանալու համար նախևառաջ պետք է ձերբազատվեն Աստծուց, պետք է հաստատեն իրենց սեփական աստվածությունը, դառնալու համար իրենք ''մարդ-աստվածներ'' (երբ Աստված մի կողմ է թողնվում, անհատ մարդը դառնում է բացարձակ արժեք):

Ռասկոլնիկովը, սակայն, ձախողվում է. սպանության ոճիրը գործելուց հետո չի կարողանում անգամ գողանալ գումարները, նյարդերը չեն դիմանում, խուճապի է մատնվում ու խելացնոր վիճակի մեջ ընկնում, մտքի հստակությունը կորցնելով՝ անգամ չի կարողանում անհապաղ թաքցնել հանցագործության հետքերը: Սկսում է գիտակցել, որ մի երկրորդ Նապոլեոն չէ, և իր ներաշխարհում մնում է միայն դատարկությունը, անարժանության մի ծանր զգացում: Արդարև, եթե ինքնահաստատման մեր ամբողջ հնարավորությունը սահմանափակվում է այս աշխարհով, ուրեմն մի մարդ, որ չի կարողանում ձեռքբերել հեղինակություն, իշխանություն, պատիվ, այնպես՝ ինչպես Նապոլեոնը, – կամ եթե Նապոլեոնի նման վերջում դատապարտվում է անարգալի աքսորի, – ինչի՞ համար է ապրել, ի՞նչ իմաստ է ունեցել նրա կյանքը, ի՞նչ նպատակի է նա հասել:

Բայց Ռասկոլնիկովը փոխվում է՝ հանդիպելով Սոնիային, այդ բարի, քաղցրահոգի, խորապես քրիստոնյա աղջկան, որը պոռնկանում էր ծնողներին սովից փրկելու համար: Սոնիան լսում է Ռասկոլնիկովի թշվառ պատմությունը և նրան ասում է. «Ոտքի՛ կանգնիր: [...] Բարձրաձայն ասա՛ բոլորին. ''Ես սպանել եմ'': Այդպես Աստված քեզ կվերադարձնի կյանքը», այդպես տառապանքը, հավատքով կրվելու դեպքում, կկերպարանափոխի գոյությունը. «Հարկավոր է ընդունել ցավը և փրկվել նրա հետ միասին [...]: Արդ, ես կկրեմ Լիզավետայի խաչը [որին Ռասկոլնիկովը սպանել էր ծեր վաշխառուի հետ միասին], իսկ ահա այս մեկը տալիս եմ քեզ [...] »:

Վերջում Ռասկոլնիկովը ներկայանում է դատավորին և խոստովանում է իր ոճիրը: Դատապարտվում է ութ տարվա հարկադիր աշխատանքների Սիբիրում: Սոնիան գնում է նրա հետ: Բայց Ռասկոլնիկովը դեռ լիովին չի զղջացել. «Որքա՜ն երջանիկ կլիներ նա, եթե կարողանար իրեն հանցավոր զգալ: Այդպիսի դեպքում ամեն ինչի կդիմանար, նաև ամոթին, նաև անարգանքին: Բայց սեփական խիղճը խստագույն քննության ենթարկելով, իր անցյալում ոչ մի յուրահատուկ կերպով սոսկալի հանցանք չէր բացահայտում, իր ձախողումից բացի, որն ամենքին կարող է պատահել [...] »:

Այդպիսով համոզվում է, որ մարդիկ, որոնք «կանգ չեն առել» այսպես կոչված ոճիրի դիմաց, «իրավացի էին». «Ես, մինչդեռ, ընդունակ չեղա շարունակելու, և այդ պատճառով է, որ իրավունքը չունեի կատարելու այն քայլը, որ կատարեցի»:

Ժամանակի ընթացքում, սակայն, նրա հոգեվիճակը փոխվում է. «մի ապագա փրկություն», «կյանքի մի նոր ընկալում» մուտք են գործում Ռասկոլնիկովի հոգուց ներս: Բայց Դոստոևսկին հազիվ ակնարկում է նրա վերածննդին, նրա ներաշխարհում տեղի ունեցող փոփոխությանը. դա մի ուրիշ պատմություն է, որն այստեղ չի պատմում: Այս պատմության մեջ Դոստոևսկուն միայն մի բան է հետաքրքրում. խիղճը գոյություն ունի, խոսում է, մտրակում. Բարին և Ճշմարտությունը հարաբերական չեն մարդու քմահաճույքին, այլ՝ առարկայական են: Այն՝ ինչն արդար է ու ճիշտ, արդար ու ճիշտ է, որովհետև Աստված գոյություն ունի: Այն՝ ինչը սխալ է ու չար, ոչ մի մարդ երբեք չի կարող դարձնել ճիշտ, արդար ու բարի, որովհետև մարդն Աստված չէ^[3]:

Եզրահանգումի համար ասենք, որ Դոստոևսկու «Ոճիր և պատիժ» վեպում ներկա է «մեղք-ազատարար տառապանք-ողորմություն» քրիստոնեական տրամախոսությունը: Մեղքն անհնարին է դարձնում Ռասկոլնիկովի կյանքը, կղզիացնում է նրան, մեկուսացնում մարդկանցից. տառապանքը, համակամորեն ու գիտակցորեն կրված խաչը այն միջոցն է, որով նա կարող է ազատագրվել, փրկվել, ինչպես նրան հուշում է Սոնիայի խոսքը, որն արդեն մեջբերեցինք. ողորմությունը դա Սոնիայի կողմից ձրիորեն պարգևված սերն է, որն ապշեցնում է նրան և մղում է փոխվելու:

 

«Դևերը» վեպում, մինչդեռ, Դոստոևսկին մեկնում է «Նեչաևի գործ»ից, այդ անարխիկ մտավորականից, որն հետո այնքա՜ն սիրելի էր լինելու Լենինին. նա հեղինակել էր «Հեղափոխականի Վարդապետությունը» գիրքը, ապա դատվել էր իր խմբի անդամներից մեկի սպանության համար, ի վերջո՝ ինքնասպան էր եղել: Հետևաբար, իր քաղաքական նոր գաղափարներն արտահայտելու համար Դոստոևսկին ընտրում է մի իրական պատմություն: Վեպում, ուր նկարագրվում են հենց իրենք՝ ահաբեկիչները, որոնք անվանվում են նաև «նիհիլիստներ» կամ «դևեր», Նեչաևը դառնում է Վերչովենսկիյ, իսկ անարխիկ Բակունինը՝ Ստավրոգին:

Երկուսն էլ, լինելով աթեիստներ, ապրում են «ամեն ինչ թույլատրելի է» սկզբունքով. Վերչովենսկին «համաշխարհային ավերումի» քաղաքական նպատակներ է հետապնդում, կանգ չառնելով ոչ մի արգելքի դիմաց: Ինչպես Ֆրանսիական Հեղափոխության ժամանակ վարվում էր Մարատը, նա նույնպես կոչ է անում «կտրելու գլուխները», «քարկոծելու», որպեսզի կառուցի իր անհատական ծրագրին համապատասխանող հասարակություն: Վերջում Ստավրոգինը, խելագարվելով, կախվում է: Այդ նույն կերպ ինքնասպան է լինում դերակատարներից ևս մեկ ուրիշը. Կիրիլովը: Նրա ինքնասպանությունը մետաֆիզիկական բնույթի է. այդ քայլով նա կամենում է իր ամբողջ արհամարհանքը դրսևորել Աստծո գաղափարի հանդեպ: Հայտարարում է. «Եթե Աստված գոյություն չունի, ուրեմն ես ինքս եմ Աստված: [...] Հնարավո՞ր է, որ ամբողջ մոլորակի վրա չկա մեկը, որ Աստծո գաղափարին վերջ դնելուց և սեփական ազատ կամքին հավատք ընծայելուց հետո՝ չհամարձակվի հռչակել իր ազատ կամքը բացարձակ կերպով»:

Իսկ Վերչովենսկին պատասխանում է. «Ես, գիտեք, եթե Ձեր տեղը լինեի, իմ ազատ կամքը ցույց տալու համար ուրիշ ինչ-որ մեկին կսպանեի, ո՛չ ինքս ինձ: Դուք կարող եք օգտակար լինել: Ձեզ կասեմ, թե ում պետք է սպանեք»:

Կիրիլովը, սակայն, վճռակամ հաստատում է. «Ես կամենում եմ գործի դնել ազատ կամքը դրսևորելու գերագույն արտահայտությունը և կսպանեմ ինքս ինձ: Ներսումս զգում եմ, որ հավատքի բացակայությունը հռչակելու պարտականությունն ունեմ: Իմ համար ավելի բարձր գաղափար չկա, քան այն, որ Աստված գոյություն չունի [...] : Հասկանալ, որ Աստված գոյություն չունի և միաժամանակ չհասկանալ, որ դու ինքդ ես Աստված դարձել, անհեթեթություն է»:

Այս վեպում ևս հեղինակն ընթերցողին է փոխանցում գոյութենական մի հստակ պատգամ. Աստծուն բացառելով, մարդն ինքն իրեն է դնում Նրա տեղը, շատ հաճախ դառնալով մյուս մարդկանց դահիճը կամ բռնատերը: Ընտրության առաջ կանգնելով, երբ պետք է որոշում կայացնի, անաստված մարդը չափման ուրիշ միավոր, ընտրության ուրիշ չափանիշ չունի, քան միայն՝ իր սեփական անձը, իր սեփական գաղափարները, իր ենթակայականությունը (սուբյեկտիվությունը), իր եսապաշտությունը (էգոիզմը), իր քմահաճույքը: Եսը, եթե չի ընդունում իր սկիզբը, ծագումը, ծնունդը, կախումնավորությունը, սահմանը, անխուսափելիորեն ինքն իրեն նկատում է որպես Աստված, մինչ հռչակում է իրեն իբրև թե աթեիստ:

 

Բայց Դոստոևսկու թերևս ամենակարևոր վեպը «Կարամազով եղբայրներն» է: Ինչպես հեղինակի մյուս երկերում, այս վեպում ևս հանդիպում ենք դետեկտիվ մի մեծ պատմության հմայքին, լարվածության պահերով հարուստ, որ ծնվել է մի իրական հայրասպանության շուրջ մտածումներից, որի հեղինակին Դոստոևսկին ծանոթացել էր Սիբիրում: «Գլխավոր հարցը, որ առաջ է քաշվելու գրքի բոլոր մասերում», գրում է Դոստոևսկին, «այն նույն հարցն է, որի մասին մտորելով գիտակցորեն կամ անգիտակցորեն տառապել եմ ամբողջ կյանքում. Աստծո գոյությունը»:

Գլխավոր կերպարներն են Ալյոշա Կարամազովը, իր քրիստոնեական աշխարհայացքով (թերևս այն տիպար օրինակը, որին հեղինակն ինքը կկամենար նմանվել), և նրա ամբողջովին հակառակը հանդիսացող եղբայրը, Իվան Կարամազովը, ազատության իր տառապագին փնտրտուքով, իր հարումով նիհիլիստական հեղափոխությանը, արևմտամետությամբ հիվանդ իր էությամբ (արևմտամետություն, որը Դոստոևսկու համար աթեիզմի հոմանիշն է), իր անընդունակությամբ՝ ընդունելու կրոնի որոշ դրույթներ, ինչպես տառապանքը, խոնարհեցումն ու խաչը:

Իվանը, իր ճառախոսություններով ու իր փիլիսոփայությամբ, հոր սպանության իրական դրդապատճառն է, թեև ինքը չէ բուն գործադրողը: Այս սպանությունն էլ ''փիլիսոփայական'' հիմք ունի, քանի որ իր ճառերով համոզում է ապագա հայրասպանին, իրենց խորթ եղբայր Սմերդիակովին, որ ամեն բան օրինավոր է, քանի որ Աստված գոյություն չունի: Դա Իվանին հասկացնում է սատանան. «Խի՜ղճը: Ի՞նչ է խիղճը: Ես ինքս եմ, որ այն հորինում եմ: Ինչո՞ւ է ինձ չարչարում: Սովորության ուժով: Մարդկության մի համընդհանուր սովորության, յոթ հազար տարվա հնության: Ազատվենք դրանից և ինքներս աստվածներ կդառնանք»: Այսպիսով, կրկնվում է Ռասկոլնիկովի և Կիրիլովի միևնույն գաղափարը. «Եթե Աստված գոյություն չունի, ամեն ինչ թույլատրելի է»:

Վերջում Իվանը, հոր մահվան և մյուս եղբոր՝ կրքոտ ու կռվազան Դիմիտրիի անարդար դատապարտության համար իրեն հանցավոր զգալով, խելագարվում է: Սմերդիակովը, որ գործադրել էր ոճիրը, ինքնասպան է լինում, իսկ Դիմիտրին, որն անցյալում այնքա՜ն էր ատել իր հորը, որ կամեցել էր իր սրտում ջնջել նրա անունը, դատապարտվում է, սպանության գործում անմեղ լինելով հանդերձ:

Դիմիտրիի կերպարով կրկին ներկայանում է քրիստոնեական վերոհիշյալ տրամախոսությունը. «Եղբայր իմ», ասում է նա Ալյոշային, «ձերբակալությունից հետո զգում եմ, որ ներսումս մի նոր էակ է ծնվել, մի նոր մարդ է հարություն առել: Նա արդեն իսկ ինձնում էր, բայց երբեք չէր հայտնվի առանց այդ շանթահարման: Ի՞նչ կարևորություն ունի այն, որ քսան տարի անցկացնելու եմ հանքեր փորելով: Չեմ վախենում: Մի ուրիշ բան կա, որից վախենում եմ. որ այս հարություն առած մարդն ինձնից հեռանա [...] : Այնտեղ ներքևում, հանքերում էլ հնարավոր է սիրել, ապրել, տառապել: Կարելի է վերակենդանացնել ինչ-որ մի դատապարտվածի ընդարմացած սիրտը, կարելի է խավարի միջից կրկին լույսի մեջ բերել մի մեծ հոգի, տառապանքից վերածնված, հարություն տալ մի հերոսի [...] : Ես չեմ սպանել իմ հորը, բայց հանձն եմ առնում քավությունը: Ճիշտ է, մենք՝ դատապարտվածներս լինելու ենք ստորգետնյա մարդիկ, ազատությունից զրկված, շղթաների մեջ պահված, բայց մեր վշտի մեջ մենք հարություն ենք առնելու բերկրանքին, առանց որի մարդը չի կարող ապրել, առանց որի Աստված չի կարող գոյություն ունենալ, քանի որ Նա Ինքն է, որ պարգևում է բերկրանքը: [...] Դատապարտյալը չի կարող ապրել առանց Աստծոյ, առավել՝ քան ազատ մեկը: Ուրեմն մենք՝ ստորգետնյա մարդիկս, երկրի ընդերքից վեր կբարձրացնենք մի եղերական օրհներգ, ուղղված բերկրանքի Աստծուն: Կեցցե Աստված և Իր աստվածային բերկրանքը»: Եվ տակավին. «Ես ուզում եմ տառապել, և տառապանքն ինձ կմաքրագործի: [...] Հորս սպանության համար ես անմեղ եմ: Ընդունում եմ պատիժը, ո՛չ որովհետև ես եմ սպանել այդ ծերունուն, այլ որովհետև կամեցել էի սպանել»: Ոճիր, խիղճ, ազատություն, պատժի ընդունում, առարկայական, աստվածային ծագում ունեցող բարոյական օրենքի գոյության ընդունում. սա՛ է, արդյունքում, Դոստոևսկու մարդաբանությունը:

Սակավ ժամանակ անց Ռուսաստանը տակնուվրա էր արվելու կոմունիստական հեղափոխության հրոսակների կողմից և ամենուր հասնելու էր Լենինի ու Ստալինի ձեռքով առաջնորդված մահվան ու հալածանքների ալիքը: Գուլագները ստեղծած Լենինն ասելու էր. «Մեր համար գոյություն չունի և չի կարող գոյություն ունենալ բարոյականության ու մարդկայնության հին համակարգը: [...] Մեր բարոյականությունը նոր է: [...] Մեզ ամեն ինչ թույլատրելի է: [...] Արյո՞ւն: Թող լինի՛ արյուն [...] »^[4]:

Իսկ Ստալինը, որն իր հետևորդների հետ միասին կարծես մարգարեական ներշնչմամբ կանխավ նկարագրվում է հանձինս Դոստոևսկու անաստված «դևերի», ասելու էր. «Իվան Ահեղը ծայր աստիճան դաժան էր: Բայց հարկավոր է ցույց տալ, թե ինչու պետք է դաժան լիներ: Իվան Ահեղի սխալներից մեկն այն էր, որ մինչև վերջ չբնաջնջեց ֆյոդալական հինգ մեծ ընտանիքներին [...] : Սպանում էր մեկին, իսկ հետո երկարատև աղոթում էր ու ապաշխարում: Այդ գործում Աստված խոչընդոտ էր նրա ճանապարհին: Նա պետք է ավելի վճռակամ լիներ»^[5]:

Աստված, այսինքն՝ մարդուց գերադաս և մարդուն կանխող բարոյական օրենքի առկայությունը, ''պողպատե մարդու'', կուլակների բնաջնջման հեղինակի, գուլագների բանտապահի, ''լայնամաշտաբ մաքրագործումներ'' մտահղացողի համար չեղավ ուրեմն մի ''խոչընդոտ'', զսպող մի գործիք, մի արգելակ:

Ստալինն Աստծուց ձերբազատված մի մարդ եղավ, մի Ռասկոլնիկով, մի Իվան, մի Նեչաև, հետևողական մինչև վերջ, առանց զղջումների: Չվախեցավ Աստծո Արդարությունից, ո՛չ էլ իրեն պարտավոր զգաց հայցելու Նրա Ողորմությունը, քանի որ որոշել էր չճանաչել իրենից վեր ոչ ոքի: