Էդոարդո Բոնչինելլիի աթեոլոգիական պատճառաբանումները

Այս հարցերն ամփոփենք քննելով Էդոարդո Բոնչինելլիի աթեոլոգիական պատճառաբանումները:

Կյանքի ծագման շուրջ Օպարինի վարկածի վերաբերյալ Բոնչինելլին խոստովանում է, որ այն այսօր գիտականորեն անընդունելի է, իսկ «քիմիական տարրերի պատահական մերձեցման շնորհիվ ակամա ծնունդը բացարձակապես անհավանական է»^[1]: Ավելին. ասում է, որ ի վիճակի չենք նույնիսկ մի իրական «սահմանում» տալու կյանքին: Այն մեր համար մնում է որպես մի խորհուրդ: Հիրավի, ի՞նչ է կյանքը: Ի զորու ենք վերլուծելու նրա տարբեր «բաղադրամասերը», անատոմիստների նման, որ հերձում են մարմինները. իրենց ձեռքերում, սակայն, ունենում են մեռած օրգաններ, բայց ո՛չ՝ կյանքը: Մասնակիորեն կարողանում ենք նկարագրել այն, բայց միմիայն որպես հակառակն այն բանի, ինչն ավելի լավ գիտենք. անկենդան մատերիան: Այս իսկ պատճառով, կյանքը սահմանում ենք պարզապես առանձնացնելով նրա հատկությունները, որ տեսնում ենք, շարժումից մինչև մահկանացու լինելը, առանց սակայն ամենևին իմանալու այդ ամենի պատճառը: Իսկ «ինչպիսի՞ն էին առաջին բջիջները: Չգիտենք: Մենք կարող ենք միայն վարկածներ առաջ քաշել»^[2], խոստովանում է Բոնչինելլին: Չգիտենք ո՛չ «ինչու»ն, ուրեմն, ո՛չ էլ «ինչպես»ը:

Իսկ հետո ինչպե՞ս է անցում կատարվել միաբջիջ օրգանիզմներից բազմաբջիջ օրգանիզմներին: Հարցը վերաբերվում է միաբջիջ բակտերիաներին և տարրական ջրիմուռներին, որոնց անվանում են «մեր մոլորակի իրական տերերը, գոյության համար մղվող պայքարում անվիճելի հաղթողները»^[3]. եթե այդպես է, ուրեմն նրանք սելեկտիվ ի՞նչ կարիք ունեին զարգանալու (էվոլյուցիայի ենթարկվելու), դառնալու բազմաբջիջ օրգանիզմներ: Ինչո՞ւ է տեղի ունեցել բարդության ու բաղադրության այդ աճը, երևութապես անօգուտ կենսաբանական այդ նորարարությունը: Զուտ սելեկցիայի տրամաբանությամբ մի՞թե չպետք է ավելի ակնկալեինք, որ երկիրն ամբողջովին բնակեցված լիներ միայն բակտերիաներով: Ինչպե՞ս բացատրել, որ ԴՆԹ-ի տառերը, իրենց տեղերը պատահականորեն փոխելով, ծնունդ են տվել շարունակ նոր կենդանիների, որոնք մեկը մյուսից տարբեր են, բայց բոլորն էլ հիանալի կերպով ''աշխատում են'', և մեկից մյուսին անցնելուց անհավանականորեն աճում է նրանց կառուցվածքային բարդությունը: Ինչպես ասում էր մի կենսաբան, որի անունը չեմ հիշում. «Եթե փորձեք մի խաղ կազմակերպել, ուր մի նախադասություն ասեք մեկի ականջին, նա էլ՝ իր կողքինին, և այդպես շարունակ կատարվի մի քանի տասնյակ հազար մարդու միջև, կնկատեք, որ վերջում նախադասությունն աղավաղվել է և ոչ մի ընդհանրություն չունի իր օրիգինալի հետ, քանի որ այդպես է, ինֆորմացիան ''քայքայվում է'', [...] մինչդեռ բնության մեջ ինֆորմացիան որքան ավելի է փոխանցվում, այնքան ավելի է զարգանում ու բարդանում: Իրական մեծ խնդիրն այսօր ինֆորմատիկ բնույթի է, ո՛չ թե՝ կենսաբանական: Ինչպե՞ս է ծրագրի ինֆորմացիան ավելի ու ավելի բարդանում: Չեմ ասում, թե անհնարին է, [...] մեծապես անհավանական է: Պետք է բացատրենք, թե ինչպե՛ս է այդ անհավանականությունը շարունակ հնարավոր եղել»: Այս հարցում նույնպես, ակնհայտորեն, ա՛յլ բան չենք կարող անել, քան միայն՝ խոստովանել մեր անգիտությունը: Բոնչինելլին գրում է. «Առաջին բազմաբջիջ օրգանիզմների առաջացումը չպետք է որ թեթև գործ եղած լինի: [...] Պետք է ինչ-որ մի բան պատահած լինի, կամ ավելի հավանաբար՝ բազմաթիվ ազդակների համադրում, որոնք նախ հնարավոր են դարձրել, իսկ հետո նաև խթանել են դրանց գոյությունը, սակայն պետք է անփոփոխ պահենք համոզմունքը, որ մոլորակին տիրողները միշտ էլ եղել ու մնում են միաբջիջ միկրոօրգանիզմները»^[4]:

Մարդու, նրա ծագման մասին իրականում ի՞նչ գիտենք: Բոնչինելլին գրում է. «Ինչ որ մի պահի, սակայն, տեղի է ունեցել ինչ-որ մի բան, որը գեթ մեզ թվում է բացառիկ. տեսակներից մեկը գերազանցել է մյուս բոլորին և իր առաջ հարցեր է դրել անշունչ ու շնչավոր աշխարհի բնության շուրջ: Որքան որ հայտնի է մեզ, այդպիսի բան տեղի չէր ունեցել դրանից առաջ և պարզ չէ, թե արդյոք անխուսափելի՞ էր: [...] Ոմանք կարծում են, թե մարդու էվոլյուցիայի ամենանշանակալի մասը տեղի է ունեցել հարաբերաբար կարճ ժամանակահատվածում: Բոլոր այս պատճառներից ելնելով, մարդու էվոլյուցիան մի շատ յուրահատուկ գլուխ է կազմում էվոլյուցիոն պատմության ներսում: Բազմաթիվ են այն բաները, որոնք իմանալու կարիքն ունենք, բայց չգիտենք»^[5]: Այսպիսի խոստովանությունից հետո, ուրեմն, ինչո՞ւ են որպես մատերիալիստական դոգմա հաստատում այն միտքը, թե «պատահաբար ծնվել ենք, պատահաբար էլ մահանում ենք»^[6]: Մի՞թե պարզ և ակնհայտ չէ, որ գտնվում ենք իդեոլոգիական, չապացուցված և անապացուցելի դիրքորոշման դիմաց, որը ոչ մի կապ չունի գիտական, փորձարարական տվյալների հետ: Գիտական լուրջ մտքին վայել չէ իդեոլոգիա ստեղծել «ինչ-որ մի պահի տեղի է ունեցել ինչ-որ մի բան» արտահայտության վրա:

Մարդը, շարունակում է Բոնչինելլին, միակ արարածն է, որ գիտակցում է իր մահը: Այսքանը ճիշտ է: Բայց քանի որ պետք է մնա իր իդեոլոգիական սահմաններում, դա փորձում է բացատրել անհիմն մտորումներով. «Տեսնում եմ, թե ինչպես են մահանում մյուս բոլորը, լինեն դրանք կենդանիներ թե մարդիկ, հետևաբար եզրակացնում եմ, որ ես նույնպես մահանալու եմ»: Այսքանն արդեն բավական է համոզվելու, որ մարդն ամբողջովին եզակի է բնության մեջ, քանի որ տեսնում է, տեղեկություններ է քաղում, համադրումներ է կատարում, եզրակացությունների է հանգում: Բայց Բոնչինելլին շարունակում է. «Որպեսզի կարողանար մի ուղեղ ստեղծել, որն ի վիճակի կլիներ կատարելու նման համադրումներ, որոնք այսօր մեզ կարող են բավականին սովորական թվալ, կյանքին բավական ժամանակ է հարկավոր եղել. առնվազն երեք ու կես միլիարդ տարի»^[7]: Մի՞թե սա գիտական բացատրություն է: Քանի որ ինչ-որ մի բան գոյություն ունի և շատ բարդ բան է, առանց երկար մտածելու հաստատում է, թե պետք է որ բազմահազար տարիներ ''աշխատած լինեն'' ի նպաստ դրա, կարծես ժամանակ կոչվածը մի կախարդական փայտիկ է, որն ի զորու է ամենուր և ամեն տեսակ արդյունք ստանալու համար: Ակնհայտ է, որ մատերիալիստական այս մոտեցումը գիտություն չէ, այլ յուրօրինակ հեթանոսություն, որի պատվանդանին դրված է Ժամանակի կույր կուռքը: Եվ սակայն Բոնչինելլին ինքը հաստատում է, որ «մարդկային ուղեղի գործունեության արդյունքներն հասկանալու գործում գտնվում ենք տակավին մեկնակետում. այդ արդյունքները յուրահատուկ կերպով զարգացած են մեր տեսակի մոտ, որի համար էլ մեզ հաճելի է դրանք որակել որպես բարձրակարգ»^[8]: Այստեղ նույնպես կարող ենք նկատել մատերիալիստների ոչ-գիտական մոտեցումը. քանի որ գրեթե ոչինչ չգիտենք ուղեղի մասին ( – բայց նույնիսկ եթե իմանայինք, ոչինչ չէր փոխվի, քանի որ ուղեղը հոգին չէ, այլ միայն՝ հոգու գործիքը – ), ուրեմն առանց որևէ հիմնավորման ժխտում են մարդկային անձի և կենդանիների միջև որակական տարբերությունը, պնդելով՝ թե իբր ուղեղների այդ տարբերությունը սոսկ քանակական է: Մինչդեռ բավական կլիներ, որ մի քիչ ազատ լինեին իրենց իդեոլոգիական կաղապարումներից և իսկոյն կտեսնեին, որ կենդանիներից ոչ մեկը գիրք չի գրում, հարցադրումներ չի կատարում իր գոյության իմաստի շուրջ, չի զննում բնությունը, չի դիմում Արարչին, վերացական գաղափարներ չի սահմանում, չի ծրագրավորում, չի համակարգում, մտքով ու կամքով ուղղություն չի հաղորդում իր սեփական կյանքին, և այլն:

Մարդկային ուղեղն ինքնին, եթե այն քննության ենք վերցնում սոսկ նրա ծավալի տեսանկյունից դիտված, բացարձակապես անհավանական է, քանի որ մեծածավալ ուղեղ ունենալը թեև նպաստավոր և ամենակարևոր իրողությունն է մշակութային գետնի վրա, սեփական ծննդավայրում գոյատևելու համար, սակայն միաժամանակ ամենաաննպաստավոր ու ամենաանհարմար իրողությունն է հենց ծնվելու համար, քանի որ մեծածավալ գանգի առկայությունը ծննդաբերության ժամանակ մոր մահվան հավանական պատճառներից մեկն է, ինչպես նաև ծանր բարդացումների պատճառ կարող է հանդիսանալ երեխայի համար: Եթե ամեն ինչ որոշվեր բնական սելեկցիայով, վերարտադրման հեշտությամբ, մարդը պետք է որ մնար նվազ զարգացած ուղեղով և հետևաբար՝ հեշտությամբ ծնվող բազմաթիվ զավակներով, ճիշտ ինչպես կապիկները: Բայց այդպես չէ, և այս հարցին նույնպես Բոնչինելլին տեղյակ է. «Ուղեղի ծավալի աճը նյութափոխանակության տեսանկյունից դիտված անթերագնահատելի ծախս է մարմնի համար և գանգի ընդարձակությունը յուրաքանչյուր ծննդաբերության ժամանակ վտանգի տակ է դնում մոր և զավակի կյանքը: Նման գործընթացում սելեկցիայի տեսանկյունից դիտված բավական կարևորություն ունեցող ինչ-որ մի օգտակարություն պետք է որ գոյություն ունենա: Հեշտ չէ, սակայն, սելեկտիվ այդ օգտակարության էությունը հասկանալը [...]»^[9]: Այստեղ նույնպես կարող ենք նկատել հարցին մատերիալիստների ոչ-գիտական մոտեցումը. քանի որ իդեոլոգիական կաղապարման մեջ են սկզբից ևեթ (այսինքն, որ մարդու ուղեղը իբր թե կապկի ուղեղի սոսկ ծավալային ընդարձակումն է), հաստատում են, որ դրա համար «պետք է որ գոյություն ունենա» սոսկ սելեկտիվ ինչ-որ մի պատճառ, թեև իրենք էլ չեն հասկանում և չգիտեն, թե դա ի՛նչ է կամ ի՛նչ կարող է լինել:

Ահա այս իդեոլոգիական կաղապարման ներսում է, որ բավականին հետևողական կերպով – հիշո՞ւմ եք Սքալֆարիի ճանճին և Ուիլսոնի մրջյուններին – մատերիալիստ Բոնչինելլին հասնում է հաստատելու, թե ոչ մի տարբերություն չկա մարդու և քարի մի բեկորի միջև. «Մի՞թե կարող ենք ասել, թե շնչավորը ինչ-որ մի պատճառով ավելի վեհ կամ բարձրակարգ է, քան անշունչը: Բնազդը [...] մեզ մղում է դրական պատասխան տալու, թեև առարկայական վերլուծումը վավերական փաստարկներ չի ընծայում այս հարցի վերաբերյալ: Ինչպես պատահում է սովորաբար, խոսքը վերաբերվում է մեր անդիմադրելի ձգտումին՝ նշմարելու դեպքերի մեջ մի ծրագիր [...]: Ցավոք սա էլ ուղեղի՝ մտածելու մեր գործիքի կողմից արտադրված պատրանքներից մեկն է [...]»^[10]: Իսկ եթե հենց իր՝ Բոնչինելլի ուղեղն է միայն, որ զոհ է գնացել ինչ-ինչ պատրանքների: Ինչպե՞ս կարող ենք Բոնչինելլիի (և իր նմանների) ուղեղին վստահել՝ մերժելու համար տիեզերքում ծրագրի առկայությունը, երբ հենց այդ նույն ուղեղն է, որ տիեզերքում նշմարում է այդ ծրագրի առկայությունը: Եթե Բոնչինելլին և իր նման մատերիալիստներն իրավացի են, այսինքն՝ եթե ուղեղի կողմից արտադրված մտքերը սոսկ պատրանքներ են, ուրեմն ամբողջովին անարժեք ու անհիմն պատրանքներ են նաև հենց իրենց իսկ մտքերը, հենց իրենց իսկ մատերիալիստական դոգմաները: Եվ եթե բանական մարդու մտքերն ավելին չարժեն, քան անշունչ քարի մի բեկորը, ուրեմն ինչպե՞ս կարող են մատերիալիստները պնդել, թե իրենց մտքերը ավելին արժեն, քան իրենց կողմից մերժվածները: Ահա այսպիսի անհեթեթ հակասություններով է սնվում մատերիալիստական ''գիտությունը'':

Շարունակենք: Ինչո՞ւ են միայն մարդիկ թաղում իրենց մեռյալներին, այդպիսով ցույց տալով, որ այս հարցում նույնպես յուրահատուկ մոտեցում ունեն մահվանը, առավել կամ նվազ չափով գիտակցելով անդենական գոյության իրականությունը: Գրում է Բոնչինելլին. «Վարկածների դաշտում մնալով կարող ենք ասել, որ մեռյալի մարմինն ազատելը գազաններին կեր դառնալուց և փտելուց, կարող է բացատրվել օգտապաշտական նկատառումներով, որոնց մեջ տեղ է գտնում նաև վիրավորներին խնամելը. ''Եթե ես սա անում եմ ուրիշի համար, ուրիշներն էլ նույնը կանեն իմ համար''»^[11]: Սկզբից արդեն ակներև է, որ մատերիալիստական այս ''բացատրությունը'' գիտություն չէ, այլ սոսկ՝ փիլիսոփայական վարկած, այն էլ՝ լիովին անհաջող: Մի՞թե իմաստ ունի փորձելը միշտ և ամեն ինչ բացատրել օգտապաշտության նկատառումներով: Քանի որ բնական սելեկցիան պահպանում է այն՝ ինչն օգտակար է, մարդն հետևաբար պետք է միշտ և առանց բացառությունների աներ այն՝ ինչն իրեն օգտակար է, բայց բոլորս էլ գիտենք, որ դա այդպես չէ: Բոնչինելլին ինքն էլ գիտի, որ այդպես չէ, ուստի ինքն իրեն հերքելով գրում է. «Եթե այս բացատրությունը կարող է վավերական լինել վիրավորների խնամքի դեպքում, այդուհանդերձ չենք կարողանում տեսնել, թե ինչպե՞ս կարող է բացատրել նաև մեռյալներին թաղելու ֆենոմենը, թեև բնական սելեկցիայի ճանապարհներն իրականում անսահմանափակ են»:

Ո՛չ ավել, ո՛չ պակաս: Բնական սելեկցիայի ճանապարհներն անսահմանափակ են, ասում է: Մի արտահայտություն, որը դարեր շարունակ քրիստոնյաները գործածել են Աստծո վերաբերյալ: Դե հասկանալի է, չէ՞ որ բնական սելեկցիան մատերիալիստների ամենապաշտելի կուռքերից մեկն է և պատասխանում է նրանց բոլոր աղոթքներին: Ամփոփելով Բոնչինելլիի և համանման մատերիալիստների միտքը թաղման վերաբերյալ, ստանում ենք հետևյալ պատկերը. գեները, որոնք որևէ ընտրության դեպքում առաջնորդում են մարդուն վարվելու բացառապես սեփական օգուտի նկատառումներով, ընտրում են թաղել մի ուրիշ մարդու արդեն մեռած գեներին, որոնք այլևս ոչնչի և ոչ ոքի օգտակար չեն: Անհեթեթ է, կասեք, անտրամաբանական: Բայց չէ՞ որ բնական սելեկցիայի ճանապարհներն անսահմանափակ են ... նաև անտրամաբանականության ոլորտում:

Ճշմարտությունը բացատրվում է հետո, երբ Բոնչինելլին խոսում է «տիեզերական Բիգ Բենգի», այսինքն՝ տիեզերքի առաջացման, «կենսաբանական Բիգ Բենգի», այսինքն՝ կյանքի առաջացման, և «նեուրոլոգիական Բիգ Բենգի», այսինքն՝ ուղեղի առաջացման մասին: Գրում է. «Վերջին մեծ ցատկը, որը կարող ենք անվանել իմացական, սկիզբ տվեց ուղեղի զանգվածի արտասովոր ու շատ արագ զարգացմանը պրիմատների մոտ, որոնցից մենք սերում ենք. սա կարող ենք թվագրել միայն երկուսից երեք միլիոն տարի առաջ: Բոլոր այս կարևորագույն իրադարձությունների ընդհանուր բնույթն այն է, որ չգիտենք, թե ինչպիսի գործոնների համընթացության հետևանքում են դրանք իրականացել: Այն, որ այսօր մենք այստեղ խոսում ենք դրանց մասին, հետևանքն է այն բանի, որ դրանք բոլորը անկասկած իրականացել են, բայց դրանցից ոչ մեկի համար ի վիճակի չենք գնահատելու պատահականության ու անհրաժեշտության այն խառնուրդը, որի պատճառով դրանք իրականացել են»^[12]: Հոյակապ խոստովանություն. «չգիտենք», «ի վիճակի չենք գնահատելու»: Բայց այդ անգիտությունը խոստովանվում է մի տեսակ շքեղությամբ, կարծես ամեն բան հստակ ու ակներև է: Օրինակի համար, ուշադրություն դարձնենք գործածված եզրերին. նախ տեղի է ունենում ինչ-որ մի «ցատկ», որն ամբողջովին անորոշ է, բայց որը սկիզբ է տալիս ինչ-որ մի «արտասովոր» բանի: Արտասովոր նշանակում է, որ նույնիսկ հեռավոր կերպով չգիտենք դրա պատճառը: Ապա միջամտում է պատահականության ու անհրաժեշտության հանրահայտ խառնուրդը, որի գիտականության աստիճանը զրո է: Բոնչինելլին և բոլոր մատերիալիստները գիտեն, որ ոչինչ էլ չգիտեն, բայց քանի որ որպես մեկնակետային դոգմա ընդունել են աշխարհի, մարդու և գիտակցության իմաստազուրկ լինելը, հետևաբար պատահականության ու անհրաժեշտության խառնուրդի կարիքն ունեն, դրա կարիքն ունեն բացարձակ կերպով: Նման կերպ վարվելով, անշուշտ ոչինչ էլ չեն բացատրում, ոչինչ էլ չեն փաստում: Պարզապես փորձում են պարտադրել իրենց իդեոլոգիան:

Ինչ վերաբերվում է նեուրոլոգիական Բիգ Բենգին, տակավին խոստովանում է, որ դրա պատճառների վերաբերյալ «գոյություն ունի կարծիքների անհավասարություն», և հավելում է. «Նույնքան ճշմարիտ է, որ մյուս բոլոր [ոչ-մարդկային] տեսակները հարյուր-միլիոնավոր տարիներ ապրել և իրենց պայքարները հաղթել են նաև առանց կարողությունների այս վերջին ցատկի: Ա՛յլ խոսքերով ասած, ոմանք պնդում են, – և դժվար է նրանց հետ չհամաձայնվել, – որ էվոլյուցիոնիստական տեսանկյունից դիտված՝ մտածելու կարողության կարիքը բոլորովին էլ չկար, և որ հետևաբար՝ դրա առաջացման գլխավոր պատճառը պատահականության սովորական քմահաճույքն է»^[13]: Մի խոսքով, քարի մի բեկոր ստեղծելու համար, ըստ մատերիալիստների, հարկավոր է պատահականության ու անհրաժեշտության մի խառնուրդ, իսկ մարդկային բանականությունը ստեղծելու համար, քանի որ սա մի քիչ ավելի բարդ է ու անհավանական, բավական է միայն պատահականությունը, մանավանդ թե՝ «պատահականության մի սովորական քմահաճույք»:

Մի՞թե կարող են գիտական անվանվել նման մտքերը: Ո՛չ: Սա պարզապես իդեոլոգիական համառ փորձ է՝ մարդուն անիմաստ ու աննպատակ արարածի վերածելու, մերժելով աշխարհում նրա եզակիությունը:

Մեջբերենք Բոնչինելլիի մտքերից ևս մեկը, հասկանալու համար, թե մատերիալիստական այս ցնորքները մինչև ինչ աստիճանի կարող են հասնել. «Օրինակի համար, նկատելով, որ ուղեղի զարգացման համար պատասխանատու գեները այն նույն գեներն են, որոնք պատասխանատու են նաև երիկամների զարգացման համար, կարող է այնպես պատահած լինի, որ միզամուղ օրգանների ավելի լավ աշխատելու սելեկտիվ շահավետությունն իր հետ բերած լինի, գեթ սկզբնական փուլում, նաև ուղեղային զանգվածի չափերի պատահական մեծացում: Տեսեք, որ խելացի ենք դարձել միայն այն պատճառով, որ մեր բրդոտ նախահայրերից ինչ-որ մեկն իր նմաններից ավելի լավ էր դիմանում երաշտին կամ ինչ-որ յուրահատուկ տեսակի սնունդի պակասին» : Մինչև հիմա բանականությունն ըստ մատերիալիստների դուստրն էր պատահականության, բայց այս հատվածում նորին մեծություն անհրաժեշտությունը ժամանակավորապես իր տեղը զիջում է երիկամներին և միզամուղ օրգանների ամբողջությանը: Այսինքն, ըստ մատերիալիստների, միզամուղ օրգաննե՞րն են երևան հանել Դանթեին, Միքելանջելոյին ու Գալիլեյին: Ավելի պարզ չի՞ լինի, նման ցնորամիտ վարկածներ առաջ քաշելու փոխարեն – մի այնպիսի ոլորտում, ինչպիսին գիտականն է, ուր քննադատական ու մեթոդոլոգիական ճշգրտությունը պետք է բացարձակ արժեք լինի – ճանաչեն և ընդունեն մարդու ակնհայտ տարբերությունը բնությունից, կենդանիներից, ճանճերից ու քարերից:

Եվ սակայն, մի պարզ օրինակ տալու համար, Մայքլ Գաձձանիգան, հռչակավոր այս գիտնականը, որ Ռոջեր Սփեռռիի հետ միասին ուսումնասիրել է ուղեղի երկու կիսագնդերի բաժանումը և ներկայումս համարվում է ուղեղի ամենակարևոր մասնագետներից մեկն աշխարհում, հենց իր փորձարարական գիտելիքներից մեկնելով հասնում է մի եզրակացության, որը Բոնչինելլիի և նմանների ճիշտ հակառակն է. «Մի հարցում Դարվինն ամբողջովին սխալվում է», հաստատում է Գաձձանիգան, որովհետև «մենք մյուս պրիմատների հետ շարունակական միևնույն գծի վրա չենք: Մեր և նրանց միջև գոյություն ունեցող տարբերությունը որակական է, ո՛չ թե՝ սոսկ քանակական»^[14]: Մի խոսքով, մի քիչ խոհեմություն գործի դնելը վնասակար չէր լինի ոչ ոքի, նաև խուսափելու համար, որ կրկնվեն իրադարձություններ, որոնք կատարվել են անցյալում, ինչպես հենց ինքը՝ էվոլյուցիոնիստ Բոնչինելլին խոստովանում է. «Էվոլյուցիան ընկալելու որոշակի մի կերպ հիմք է հանդիսացել մարդկության ներկայի ու ապագայի վերաբերյալ ամենախոտոր տեսություններից մի քանիսի և մարդկության կառուցվածքը ռասսաների ու հասարակական դասակարգերի բաժանելու համար» : Այդ խոտոր տեսություններից մի քանիսի մասին արդեն խոսեցինք՝ հիշելով Գուլդին, բայց ռասսիզմին և էուգենետիկային հատկացված էջերում ավելի խորը կերպով կհասկանանք այս խոստովանության ամբողջ տարողությունը: