Քաղաքականության աթեիստական կրոնները

Բայց վերադառնանք Հիտլերին և Ստալինին, որոնք պատմագիտական տեսանկյունից դիտված բավականին հետաքրքրական են աթեիզմի մասին մեր քննարկումների համար:

Քսաներորդ դարը, հատկապես, եղավ աթեիզմի դարը, և եղավ նաև, ու հետևաբար, ցեղասպանությունների, համատարած կոտորածների, պատմության մեջ մարդկային ամենամեծ եղեռնագործությունների դարը: Պատճառն այն է, որ Քսաներորդ դարի աթեիզմը ամբողջովին տարբերվում է նախորդ դարերում գոյություն ունեցած աթեիզմի տեսակներից. Աստծո գոյության սոսկ փիլիսոփայական ժխտումը չէ, Նրա գոյության շուրջ կասկածը, դեռևս չբացահայտված իմաստի ողբերգական փնտրտուքը. այլ վերածվել է հստակամիտ և գիտակից կամքի՝ կառուցելու մի հասարակություն առանց Աստծո և ընդդեմ Աստծո: Ժաք Մարիթենը գրում է, որ «մարդիկ բացարձակ աթեիստ չեն դառնում Աստծո խնդրի շուրջ բանականության պատճառաբանությունների միջոցով կատարվող քննարկումների հետևանքում, [...] այլ՝ ազատության ներքին դիրքորոշման մղումով, որի կայացման գործում մարդը ներդնում է իր ամբողջ անձնականությունը: Բացարձակ աթեիզմի մեկնակետն, իմ կարծիքով, բարոյական ընտրության մի հիմքային դիրքորոշում է, մի վճռական ազատ ինքնորոշում, [...] մի տեսակ հավատքի դավանություն, շուռ տված հավատքի դավանություն, որի բովանդակությունը վերանցական Աստծուն տրվող համաձայնությունն ու հարումը չէ, այլ ընդհակառակն՝ այդ նույն վերանցական Աստծո դեմ դիրք գրավելը»:

Աթեիզմն այն կերպարանքով, որով ձևավորվեց Տասնիններորդ և Քսաներորդ դարերի ընթացքում, իրոք, եթե քննում ենք ուշադրությամբ, իմմանենտիստական կրոնականության մի ձև է, որը մեկը մյուսի ետևից ծնունդ տվեց տոտալիտար բռնապետությունների բոլոր բաղադրիչ տարրերին. կենսաբանական ռասսիզմին, նացիոնալիզմին որպես աշխարհագրական հայրենիքի սրբացում և պաշտամունք, սոցիալ-դարվինիզմին, էուգենետիկային և սոցիալ-կոմունիզմին: Վերցրեք այս բաղադրիչ տարրերը, – որոնց ընդհանուր հատկանիշը առավել կամ նվազ ժխտումն է վերանցական Աստծոյ, մարդու՝ որպես անմահ հոգիով օժտված Նրա արարածի, և սկզբնական մեղքի՝ որպես մարդու սահմանի, – խառնեցեք դրանք և կունենաք մահվան իդեոլոգիաները, որոնցով է բնորոշվում մի քանի տարի առաջ փակված դարը: Այդ իդեոլոգիաները բոլորն իրար անհավատալիորեն նման են: Փոխվում են միայն բաղադրիչ տարրերի տոկոսային հարաբերությունները. մի քիչ նվազ սոցիալիզմ և մի քիչ ավելի ռասսիզմ և էուգենետիկա՝ նացիոնալ-սոցիալիզմում, նույնքան նացիոնալիզմ և մի քիչ նվազ էուգենետիկա՝ կոմունիզմում, ամենուր՝ քաղաքականությունն ու Պետությունը ամեն ինչից վեր, Աստծո տեղը: Միշտ, որպես հիմք, մի գաղափար. սկզբնական Անկման ժխտումը և Փրկության աշխարհիկացումը, որի համաձայն՝ մարդը կարող է ապրել և փրկվել առանց Աստծո, կարող է կառուցել ցեղային առումով մաքուր, տնտեսական առումով արդար, էուգենետիկական առումով առողջ, սոցիալական առումով հավասարակշռված մի աշխարհ, ... կատարյալ, աստվածային, ուտոպիկ, դրախտային մի աշխարհ: Մի խոսքով, հստակ երևում է, որ խոսքը վերաբերվում է մի հավատքի. մի հավատք, որը Քրիստոնեությունից տարբերվում է մի հիմնական կետում. ներման բացարձակ բացակայությունը, քանի որ այդ աթեիստական հավատքն այնքան ավելի տոտալիտար ու անողոք է, որքան ավելի կենտրոնացած է «այստեղ»ի ու «այժմ»ի վրա, այսինքն՝ իր պահանջները ներկայացնում է իսկույն: Ինչպես գրում է քրիստոնյա արդի հեղինակներից մեկը. «Եկեղեցին չի թույլատրում ոչինչ, բայց ներում է ամեն ինչ: Աշխարհը թույլատրում է ամեն ինչ, բայց չի ներում ոչինչ»:

Աթեիստական մտահամակարգում, անարդարության դիմաց տեղ չկա ներման համար, ինչպես նաև տեղ չկա համակամության և համբերության ու հանդուրժողության համար, քանի որ կրոնական այդ արժեքները ենթադրում են բարձրակարգ, աստվածային մի արդարության գոյությունը: Աթեիստական մտահամակարգում, արդարության արքայությունն այս աշխարհում է, հետևաբար՝ իշխանությունները ստանձնում են այդ արդարությունն ամբողջովին իրագործելու պաշտոնը: Ավետարանական առակի ուսուցմամբ՝ ցորենն ու որոմը միմյանցից բաժանվելու են ժամանակների վախճանին, Դատաստանի օրը, քանի որ այդպես է պատշաճ վերանցական արդարությանը: Աթեիստական մտահամակարգում, մինչդեռ, այդ բաժանումը պետք է կատարվի իսկույն, հազիվ ներկայանա դրա հարմար առիթը. և այդպես էլ կատարվում է, հերթական բռնապետի զենքերով, քմահաճույքով, սուբյեկտիվ չափանիշներով:

Կարող ենք մի ուրիշ համեմատություն ևս կատարել Քրիստոնեության և աթեիստական մտահամակարգի միջև: Քրիստոնեական ուսուցմամբ՝ մարդն ապականված է սկզբնական մեղքով, որով արդարանում է անկատարության, թերության, անարդարության գոյությունը, և հետևաբար՝ նաև ողորմության անհրաժեշտությունը երկրի վրա: Աթեիստական մտահամակարգում, մինչդեռ, ժխտելով սկզբնական մեղքի գոյությունը, իշխող հերթական վարչակարգի կողմից անհատներից պահանջվում է բացարձակ կատարելություն այստեղ՝ երկրի վրա, և ուսուցանվում է, թե անհատն ու հասարակությունը կարող են հասնել դրան, պայմանով, որ այդ կատարելությունն իրականացնելու պաշտոնը ստանձնած իդեոլոգիան իրականացվի քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական բոլոր ոլորտներում, ի գին ամեն ինչի: Եթե դրախտը հասանելի է, եթե «այնտեղ» չէ, այլ «այստեղ» է, ուրեմն հանցագործություն է այն չիրականացնելը: Եթե Բարու և Արդարության մարդկային փափագի իրականացումը գործադրելի է միայն և միմիայն, ամբողջովին, այս կյանքում, խենթություն է դրան չձգտելը բոլոր միջոցների կիրառմամբ: Քսաներորդ դարի իդեոլոգիականացված ու աշխարհիկացված մարդն ու հասարակությունն, ուստի, քաղաքականությունից, կուսակցությունից, Պետությունից, բռնապետից են խնդրում այն, ինչը մի ժամանակ խնդրում էին Աստծուց: Մանավանդ թե. այդ ամենը խնդրում ու պահանջում են «ամբողջությամբ» և «իսկույն»:

Կատարյալ աշխարհի կառուցումը, «նոր մարդու» կերտումը, հետևաբար, իդեոլոգիաների համար ստիպողական, անհապաղ, ճնշող, խեղդող անհրաժեշտություն է: Պատահական չէ, որ աթեիստ որևիցէ բռնապետի կամ կուսակցության իշխանությունը սկզբնավորվում է հետևյալ խոսքերով. «Այսօր սկսվում է մի նոր դարաշրջան»: Իսկ դա պահանջում է, որ գիլիոտինների, գուլագների, լագերների, գաղտնի ոստիկանությունների, Գեստապոների, ՍՍ-ականների ու ԿԳԲ-ների միջոցով ոչնչացվեն բոլոր նրանք, ովքեր խանգարում են, խոչընդոտում են, ովքեր չեն հասկանում, ովքեր դավադրում են, ովքեր պատրաստում են մի «հակահեղափոխություն», ովքեր Խորհրդային Միության դատական օրենսգրքի 58րդ հոդվածի համաձայն՝ նույնիսկ պարզապես կասկածվում են այդ ''հանցագործությունների'' մեջ. մի խոսքով, ոչնչացումը բոլոր նրանց, ովքեր արժանի են դժոխքին, որը նույնպես, դրախտի նման, աթեիզմը պարադոքսային գործողությամբ տեղափոխում է այստեղ՝ երկրի վրա: Այս պատճառով է, որ պատերազմը, որը միշտ համարվել է չարիք, թեև երբեմն անխուսափելի (պաշտպանության դեպքում), աթեիզմի դեպքում դառնում է ինքնըստինքյան բարի. Հեգելի համաձայն, պատերազմը դա լճացման իրավիճակից դուրս հանող քամին է. Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի եվրոպացի որոշ համակիրների համաձայն, պատերազմն է, որ վերջ կդնի պատերազմներին. ֆուտուրիստների համաձայն, պատերազմը «աշխարհի միակ հիգիենան» է. սոցիալ-դարվինիստների համաձայն, բնության անխուսափելի պահանջներից մեկն է. նացիոնալիստների համաձայն, ժողովուրդների սքանչելի ընդհարում է, գրեթե՝ պոզահարում. Մարքսի համաձայն, բռնությունն է պատմության մանկաբարձը. Մուսսոլինիից մինչև Մաո ձգվող բոլոր հեղափոխականների համաձայն, պատերազմը դա խավար անցյալի վախճանն ու նոր դարաշրջանի սկիզբն է. և այսպես շարունակ:

Միևնույն պատճառով, միշտ, յուրաքանչյուր իդեոլոգիա հաստատվում է որպես մի «նոր աշխարհ», մի «նոր կարգ», մի տարբեր դարաշրջան, որն իր սկզբնավորումը թվագրում է ո՛չ թե Քրիստոսի ծննդյան փրկարար իրադարձությունից սկսած, այլ – ինչպես պատահում է ֆրանսիական Հեղափոխությունից հետո, անցնելով ֆաշիզմի, նացիսզմի ու կոմունիզմի միջով – աթեիստական հերթական իդեոլոգիայի իշխանության գլուխ գալու օրից, որն իրոք նկատվում է որպես ազատարար, փրկարար իրադարձություն:

Մոլեգնող զառանցանքի գագաթնակետին հասնելով, – ինչպես, օրինակ, Պոլ Պոտի կոմունիստական և ծայր աստիճան աթեիստական բռնապետության օրոք, որը երեք տարվա ընթացքում հրամայեց և իրականացրեց յոթը միլիոն կամբոջացիներից երկու միլիոնի սպանությունը, – աթեիզմի փայլուն ներկայացուցիչները հասան օրենքով հրամայելու այրել ո՛չ միայն անցյալի գրքերը, այլ մինչև իսկ անհատների անձնական ու ընտանեկան լուսանկարները, որպեսզի ոչնչացվեր լուսանկարչական հիշատակն անգամ այն բանի, թե ինչպիսին էր աշխարհը Անգկարի կոմունիստական վարչակարգի հաստատումից առաջ: Այս առումով ակնհայտ է, որ աթեիստական, արմատականորեն աշխարհիկ, երկրային կրոնականությունը ամբողջովին հակառակվում է Քրիստոնեության ճշմարիտ կրոնականությանը, որն էականորեն գործ չէ, այլ՝ նաև աղոթք է ու հայեցողություն. ո՛չ թե ձեռնմխություն է, այլ՝ հարգանք. ո՛չ թե սահմանների անհանդուրժողություն է ու դրանց վերացման փորձ, այլ՝ դրանց ճանաչում և ընդունում. ո՛չ թե հասարակության ձևափոխում է վերևից դեպի ներքև, քաղաքական ինչ-որ ալքիմիստական տեխնիկայի կիրառմամբ, այլ՝ սրտերի դարձով, ներքևից դեպի վերև. ո՛չ թե ձգտում է չարի ու մեղքի վերացմանը, ընդհանուր իմաստով, այլ՝ ձգտում է լուծում տալու պատմական կամ անհատական մասնավոր չարիքներին. և այսպես շարունակ:

Բայց ինչպես վերանցական կրոնն ամբողջական է, այն իմաստով, որ ամբողջ մարդուն, նրա հոգին, նրա գործերը կողմնորոշում է առ Աստված, երկրային ամեն բան դնելով իր տեղը, հարստությունից մինչև իշխանություն, մինչև ցավն ու վիշտը, ամեն բանի տալով իր իրական կշիռը, որը բացարձակապես հարաբերական է, նույն կերպ իմմանենտիստական կրոնականությունն է փորձում ամբողջական լինել, վերածվելով սակայն տոտալիտարիզմի. մարդու էությունը՝ հոգին և Աստծուն սկզբունքայնորեն մերժելով, գոյություն ունեցող ամեն բան նկատում է որպես նյութական ու երկրային, և հետևաբար՝ հետևողականորեն համարում է, որ յուրաքանչյուր հարցի միակ լուծումը քաղաքականությունն է, որը պետք է հսկի ամեն բան: Ահա այսպես է ծնվում տոտալիտար վարչակարգերի տոտալիտար քաղաքականությունը: Էրիկ Վեգելինն իր «Նոր աշխարհի առասպելը» գրքում իրավացիորեն գրում է. «Գնոստիկական բոլոր շարժումները», որոնց մեջ նաև կոմունիզմն ու նացիզմը, «որպես նպատակ ունեն կտրելու գոյության կապերն իր ակունքի, այսինքն՝ աստվածային ու վերանցական Էակի հետ, հաստատելու համար գոյության մի կարգ, որի սահմանները նյութական աշխարհի ներսում են, որի կատարելությունը հասանելի է մարդկային գործունեությանը: Խոսքը վերաբերվում է աշխարհի (անհարմար ու անպատշաճ նկատվող) կառուցվածքը փոխելուն, այնքա՜ն արմատական կերպով, որ այդ փոփոխությունից ծնվի մի նոր աշխարհ, որի կառուցվածքը լիովին գոհացուցիչ կլինի: [...] Աշխարհը, սակայն, շարունակում է մնալ այնպիսին, ինչպիսին տրվել է մեզ, և մարդկային կարողությունների սահմաններում չէ նրա կառուցվածքը փոխելու հնարավորությունը»: Նմանապես, Աուգուստո Դել Նոչեն հաստատում է. «Միմյանցից որքան էլ որ տարբեր լինեն հեղափոխական կերպերը, [...] նրանց ընդհանուր կողմը դա փոխհարաբերությունն է քաղաքականությունը կրոնի աստիճանի բարձրացնելու և գերբնականը մերժելու միջև: [...] Կրոնական փրկությունը փոխարինվում է քաղաքական ազատագրումով, [...] չարիքի խնդիրը հոգեբանական և աստվածաբանական ոլորտից տեղափոխվում է քաղաքական և սոցիոլոգիական ոլորտ. Անկման և Փրկության դոգմաները տեղափոխվում են պատմական փորձառության դաշտ»^[1]:

Մի խոսքով, դժվար չէ հասկանալ այն գաղափարը, որի համաձայն՝ Քսաներորդ դարի կուռ ու ֆանատիկ աթեիզմը ստանձնել էր աշխարհիկ, քաղաքացիական, քաղաքական կրոնի բոլոր բնորոշ հատկանիշները, դարձել էր մի «աշխարհիկ կրոն», ինչպես այն անվանում էին այնպիսի պատմագետներ ու փիլիսոփաներ, ինչպիսիք էին Յակոբ Թալմոնը, Ջորջ Մոսսը, Մասսիմո Բորգեզին, Էմիլիո Ջենտիլեն, Էրնեստո Գալլի Դելլա Լոջջան և շատ ուրիշներ^[2]:

Պատմագետ Մայքլ Բարլայն իր «Հանուն Աստծո» գրքում, որն արդեն մեջբերել ենք, հստակ կերպով փաստում է, որ «Առաջին Համաշխարհային Պատերազմին անմիջականորեն հետևող տարիներին Եվրոպան, որը ծանր հարված էր ստացել այդ վիթխարի ընդհարումից, մշակման հող հանդիսացավ ֆանատիկ գուշակների ու մարգարեների համար, որոնք պաշտոնական կրոնների փոխարեն հրամցնում էին այլընտրանքային ''քաղաքական կրոններ'': Ահա այդպես հաստատվեցին այն շարժումները, որոնք կարողացան ծնունդ տալ ամբողջատիրական ձգտումներ դրսևորող տոտալիտարիզմներին. կոմունիզմին, ֆաշիզմին, նացիոնալ-սոցիալիզմին, որոնք միմյանց միջև առաջնակարգ տարբերություններով հանդերձ՝ բոլորն էլ խոստանում էին դրախտը երկրի վրա, սոցիալական արդարությունը, ''նոր մարդու'' կերտումը: Կուսակցությունը իդեալականացվում էր, Առաջնորդը՝ գրեթե աստվածացվում. երկուսն էլ զգեստավորվում էին ''սրբազան'' կերպարով և պաշտվում էին մեծղի հավաքներով ու հանդիսություններով, պատճառելով անխուսափելի ընդհարումներ պաշտոնական Եկեղեցիների հետ»: Դա սկզբից ևեթ նկատել էին կաթողիկե բազմաթիվ մտավորականներ, որոնք իրենց ժամանակաշրջանը քննելով կարողանում էին գրել, ինչպես Տեր Լուիջի Ստուրցոն. «Բայց ինչո՞ւ զարմանալ: Ի՞նչ է, կարծում եք, թե այլևս կուռքեր ու կռապաշտություններ չկա՞ն արդի ժամանակներում և քրիստոնյա կոչվող ու քաղաքակիրթ ժողովուրդների մոտ: Եթե նրանց անուններն այլևս Զևս և Մոլոխ չեն, մեր կուռքերն ավելի հրապուրիչ անուններ են կրում. կոչվում են Ազգ, Պետություն, Ազատություն, Իշխանություն, Հանրապետություն, Միապետություն, Ցեղ, Դասակարգ, և այլն: Ճիշտ է, արդի կռապաշտությունները աշխարհիկացված կրոններ են, բայց ունեն իրենց սրբարանները, խորանները, զոհերը: Մտքի աստվածուհու պաշտամունքից սկսած, մոլեգնող խելացնորության որոշ պահերի, արդի կռապաշտները զգում են հին կռապաշտությունների կարոտը, և կարիքը՝ կրկնելու նրանց ծիսական արարողությունները: Բայց այն, ինչն ամենից ավելի են պահանջում, զոհերն են: Այսօր այդ դաժան չաստվածներին մատուցված զոհերը – քաղաքացիական և զինվորական պատերազմներում – գերազանցում են Իֆիգենիայի ժամանակվա զոհերին. այսօր դրանց թիվը հազարավորներ ու միլիոնավորներ է կազմում»^[3]: