Անգլիայի պարագան

Եղիսաբեթ Առաջին թագուհու բողոքական Անգլիան այն երկիրն էր, ուր ամենահայտնի ծովահենները – Ուոլթեր Ռալեյից մինչև Ֆրենսիզ Դրեյքն ու Ջոն Հոքինսը – նպաստ և օգնություն էին ստանում թագուհու կողմից, թալանելու համար Ամերիկաներից վերադարձող իսպանական առագաստանավերը: Նրանց հարստությունը հիմնված էր թալանի, ավարառության և սևամորթ ստրուկների առևտրի վրա (թալանն ու ավարառությունը երբեմն ուղղվում էին նաև սպիտակամորթ իռլանդացիների դեմ): «Ստրուկների առևտրի և ծովահենության շնորհիվ», գրում է Դարա Կոտնիկը Եղիսաբեթ Առաջինի կենսագրության մեջ, «Ջոն Հոքինսը դառնում է Փլեյմութի և Անգլիայի ամենահարուստ մարդը, ինչի շնորհիվ էլ շահում է Եղիսաբեթի մտերմությունը, որին չէր հետաքրքրում, թե որտեղից էր գալիս այդ ոսկին». այն աստիճան, որ «1577 թվականին նրան նշանակում է թագավորական նավատորմիղի գանձապետ»: Իսպանացիների և նրանց կաթողիկե թագավոր Ֆելիպե Երկրորդի ոխերիմ թշնամի Ֆրենսիզ Դրեյքը Հոքինսի աշակերտներից մեկն էր, զբաղվում էր ստրուկների առևտրով և ծովահենությամբ. ի վերջո ստանում է բարոնի տիտղոսը և դառնում է Եղիսաբեթի մտերիմ ընկերը^[1]: Չպետք է մոռանալ, որ Եղիսաբեթը նաև Անգլիկան Եկեղեցու գլուխն էր. չգիտենք, թե անգլիկան եկեղեցականների մոտ արդյոք անհամաձայնություններ եղե՞լ են ընդդեմ թագուհու վարած քաղաքականության. փաստն այն է, որ դրանց վերաբերյալ վկայություններ չեն պահպանվել: Եվ ինչպե՞ս հնարավոր կլիներ հակառակվել մեկին, ում ձեռքին էին բոլոր իշխանությունները և ով ներկայանում էր որպես մի տեսակ աստվածություն, թե՛ քաղաքական և թե՛ կրոնական հարթությունների վրա:

Սևամորթ ստրուկների առևտրի և այն հարձակողական (ագրեսիվ) քաղաքականության դիմաց, որի միակ նպատակը անսանձ շահամոլությունն էր և անգլիացի քոուբոյ-գաղթաբնակների համար հողեր գրավելն ու նվաճելը, որի անմիջական հետևանքը եղավ բնիկ կարմրամորթների ցեղասպանությունը, անգլիական արքունիքը երբեք ոչինչ չարեց, չընդդիմացավ և գոնե նվազագույն չափով չսահմանափակեց չարաշահումները, և անգլիական հասարակության մեջ մինչև Տասնիններորդ դարը չգտնվեց գոնե մի հոգի, որ ձայն բարձրացներ, խոչընդոտեր, ընդդիմանար, հիշեցներ սևամորթների ու բնիկների իրավունքները, գոնե նրանց, ովքեր պարբերաբար գերեվարվում էին Ավստրալիայից ու Աֆրիկայից, տարվում էին Անգլիա և կենդանաբանական այգիներին բնորոշ վանդակներում դրվում էին կրկեսային ցուցադրության: Անշուշտ, հարկավոր է նաև հաշվի առնել փաստը, որ եթե ինչ որ մեկի մտքով անցներ ընդդիմանալ, հաստատ կարող էր իմանալ, թե ի՛նչ է իրեն սպասվում. մահապատիժ, ինչպես կատարվել էր Թոմաս Մուրի և բոլորկաթողիկեների հետ, որոնք չէին ցանկացել հետևել Հենրի Ութերորդին: Պատմական փաստն այն է, որ կաթողիկեները գրեթե միակը եղան, որ որևէ ձևով արտահայտեցին իրենց անհամաձայնությունը անգլիական արքունիքի սանձազերծ անբարոյականություններին ու անարդարություններին: Բողոքական դաշտում կատարվում էր է՛լ ավելին. ոմանք, Աստվածաշնչի ազատ մեկնաբանության բողոքական սկզբունքին հետևելով, որոշեցին որդեգրել Նոյի պատմության արաբա-մուսուլմանական մեկնությունը, հատկապես այն դրվագի, ուր Նոյն անիծում է Քամին: Ինչպես որոշ մուսուլմանների համար շահավետ էր եղել պնդելը, թե սևամորթներն «ուղղակիորեն սերում էին Քամից»^[2], նմանապես որոշ անգլիացիներ սկսեցին պնդել այդ նույն տեսությունը. սևամորթներին և Ամերիկայի ու Ավստրալիայի բնիկներին ստրկացնելն օրինավոր է, ասում էին, ինչպես փաստում է հենց Աստվածաշունչը: Նրանք, ովքեր պնդում էին այս տեսակետի վրա, անշուշտ ոչ մի լուրջ հետաքրքրություն չունեին Աստվածաշնչի նկատմամբ, այլ՝ պարզապես “ընդունելի” չքմեղանքներ էին փնտրում իրենց գործերի համար, որոնց ծանրությունն իրենք էլ իրականում գիտակցում էին: Գրենույոն իրավացիորեն նշում է, որ ստրկավաճառության կրոնական արդարացումներն «իրականում ալիբի էին և ո՛չ թե մի հիմնավոր պատճառ, որն ի զորու էր բացատրելու» ստրկավաճառությունը^[3]:

Պատմական փաստն այն է, որ անգլիկան տիպի բողոքական Անգլիան և որոշ ժամանակով նաև բողոքական Հոլանդիան – երկրներ, ուր, արժե կրկնել սա, Հռոմեական Կաթողիկե Եկեղեցին և նրա հետ միասին նաև կրոնական իշխանությունը զրոյացվել էին – դարեր շարունակ մատակարարեցին ամենադաժան ու անգութ գաղութացնողներին և ստրուկների ամենաակտիվ վաճառականներին: Խղճի բացարձակ բացակայությունը և ստրկատիրական եռանկյունն էին, որ հարստացրեցին անգլո-սաքսոնյան ցինիկ կապիտալիզմին և Տասնվեցերորդ դարի վերջավորությանը Անգլիան դարձրեցին Եվրոպայի ամենահարուստ պետությունը^[4]: Դոմենիկո Լոսուրդոն իրավացիորեն նշում է, որ Անգլիայում «ստրկատիրությունը մի բան չէր, որ գոյատևեց չնայած ազատական (լիբերալ) երեք հեղափոխությունների ունեցած հաջողության. ընդհակառակն, ստրկատիրությունն իր գերագույն զարգացումն ապրեց հենց այդ հեղափոխությունների շնորհիվ: [...] Տասնութերորդ դարի կեսերին Մեծ Բրիտանիային էր պատկանում ստրուկների համաշխարհային թվի մեծամասնությունը (878.000 մարդ): Այս տվյալը ոչնչով բնականոն չէ: Իսպանական կայսրության աշխարհագրական տարածքը շատ ավելի ընդարձակ էր, բայց իր տիրապետության տակ գտնվող ստրուկների թիվը անհամեմատելիորեն ավելի փոքր էր»:

 

Ուստի իրավացի էր անգլիացի հովիվ Ջոզիա Թակքըրը, երբ իր անգլիացի ազգակիցներին խոսելիս հաստատում էր. «Մենք, որ գոռոզաբար հռչակում ենք մեզ իբրև Ազատության Առաջամարտիկներ և Մարդկության բնական իրավունքների Դատապաշտպաններ, այս անմարդկային ու դաժան առևտրի (այսինքն՝ ստրկատիրության) մեջ գերազանցում ենք մյուս բոլոր ազգերին»^[5]: Եղիսաբեթ թագուհու սիրեկանը հանդիսացող ծովահեն Ռալեյի կողմից հիմնված գաղութում՝ Վիրջինիայում, ուր ստրուկների թիվը Տասնյոթներորդ դարի վերջերին հսկայական էր, ստրուկները կարող էին անպատիժ կերպով սպանվել, նրանց ամուսնությունները «չէին ճանաչվում որպես խորհուրդ և նրանց թաղման արարողություններն էլ կորցրել էին իրենց հանդիսավորությունը»: Ստրկատերերը մինչև իսկ «խոչընդոտում էին ստրուկների մկրտությանը», որպեսզի «խուսափեին նրանց մեջ հպարտության զգացումների առաջացումից, որոնք կարող էին ծնվել տերերի միևնույն կրոնին պատկանելու գիտակցությունից»^[6]: Վիրջինիայից էին Միության ամենակարևոր հիմնադիրներից Ջորջ Ուաշինգթընը, Ջեյմս Մեդիսընը և Թոմաս Ջեֆֆերսընը, որոնք երեքն էլ հարուստ ստրկատերեր էին: Ինչպես գիտենք, ստրուկների սերունդը հանդիսացող սևամորթների և ստրկատերերի սերունդը հանդիսացող սպիտակամորթների միջև օրենքի մակարդակով ամրագրված խտրականությունը Միացյալ Նահանգներում տևեց մինչև Քսաներորդ դարի 60ական թվականները:

Այդ ժամանակների անգլիացի ամենանշանավոր մտավորականները ևս տարօրինակ ոչինչ չէին տեսնում ստրկատիրության մեջ: Մանավանդ թե, լծվում էին նրա պաշտպանության գործին: Դրանցից մեկն էր անգլո-սաքսոնյան լիբերալիզմի ուսուցիչ Ջոն Լոքը, որը աֆրիկացի ստրուկների վաճառքով զբաղվող Թագավորական Աֆրիկյան Ընկերության (Royal African Company) բաժնետերերից էր: Նրա պնդմամբ՝ Ամերիկայի հնդիկները նման են «վայրի կենդանիներին», ուստի «կարող են սատկացվել առյուծի կամ վագրի նման»: Նա միևնույն դիրքորոշումն էր արտահայտում նաև կաթողիկե իռլանդացիների վերաբերյալ, որոնք նույնպես անգլիական կայսերապաշտության զոհերից էին, անվանելով նրանց «պապիստներ», «օձեր» և «ավազակներ»^[7]:

Երբ Տասնիններորդ դարի կեսերին, դարեր շարունակ ստրկատիրության առաջնային դիրքերը զբաղեցնելուց հետո, անգլիացիները մեծ թափով սկսեցին մասնակցել ստրկատիրության վերացմանն ուղղված շարժմանը, – որը ծնունդ էր առել այն նույն Եվրոպայում, որը ծանր ոճիրներ էր գործել, բայց միակը եղավ, որ դրանց հանդեպ նողկանք զգաց^[8], – կրոնական ջերմեռանդության վերազարթոնքի և քաղաքական իշխանությունների կողմից նվազ ճնշումների այդ ժամանակահատվածում հատկապես բողոքական և անգլիկան հովիվները եղան, որ առաջ տարան ստրկատիրության դեմ ուղղված պայքարը, ևս մեկ անգամ հաստատելով այն, ինչ Հեգելը գրել է իր «Պատմության փիլիսոփայության ուսուցումներ» աշխատությունում. «Գիտակցությունը, որ մարդը որպես մարդ ազատ է, [...] ամենից առաջ ծնվել է [Քրիստոսի] կրոնում»^[9]:

Ինչ վերաբերվում է ապակրոնականացված Անգլիայի դիրքորոշմանը Ամերիկայի հնդիկների նկատմամբ, նույնիսկ ավելորդ է դրա մասին խոսելը. այդ ժողովրդի բնաջնջումը

բոլորի աչքի առաջ է և այդ ցեղասպանությանը, ինչպես արդեն ասացինք, անգլիական հասարակության ներսում ոչ ոք երբևէ չընդդիմացավ^[10]:

 

Բնաջնջում, որը – տեղին է ընդգծել սա – դարեր շարունակ քողարկվել ու թաքցվել է անգլո-սաքսոնյան պատմագրության կողմից, որն արդեն մի քանի դար է, ինչ մասնագիտացել է մի տեսակ լրատվական և հոգեբանական պատերազմ մղելու մեջ, հատկապես քաղաքական ու կրոնական հարթության վրա իր դարավոր մրցակցի՝ կաթողիկե Իսպանիայի դեմ, իսպանացիներին ներկայացնելով որպես իրական ու մեծագույն հալածողները, եթե ո՛չ սևամորթների, գոնե ինդիոսների: Իսկ Քսաներորդ դարում հոլիվուդյան ֆիլմերի արտադրությունը վիթխարի կերպով նպաստեց անգլո-սաքսոնյան այս սև առասպելի տարածմանը ողջ աշխարհով մեկ:

Եվ սակայն, թվերն ինքնին խոսուն են և փաստում են, որ իսպանացի գաղութացնողները անհամեմատելիորեն նվազ արյունարբու էին և բնիկների նկատմամբ շա՜տ ավելի հարգալիր էին, քան անգլիացիները. «Հյուսիսային Ամերիկայում վերապրած կարմրամորթները մի քանի հազար հոգի են, իսկ նախկին-իսպանական և նախկին-պորտուգալական Ամերիկայում բնակչության մեծամասնությունը տակավին կա՛մ զտարյուն բնիկ է, կա՛մ էլ եվրոպացիների և (հատկապես Բրազիլիայում) սևամորթների հետ բնիկների խաչասերման արդյունքն է: [...] Վերադառնալով բնիկներին, նրանց բնակչությունը գրեթե անհետացել է այժմյան Միացյալ Նահանգներում, ուր որպես “հնդկական ցեղախմբերի անդամներ” են գրանցված շուրջ մեկ ու կես միլիոն անձինք: Այսթիվը, որն ինքնին արդեն ոչինչ է, է՛լ ավելի է պակասում, եթե հաշվի ենք առնում փաստը, որ գրանցվելու համար բավական է, որ տվյալ մարդու արյան մեկ քառորդը հնդկական լինի: Իրավիճակն ամբողջովին տարբեր է Կենտրոնական և Հարավային Ամերիկայում, ուր բնակչության գրեթե 90%ը կա՛մ ուղղակի սերում է բնիկներից, կա՛մ էլ բնիկների և գաղթականների խաչասերման պտուղն է: Ինչպես նաև, մինչ Միացյալ Նահանգների մշակույթը հնդկականից ժառանգել է սոսկ մի քանի բառ, զարգանալով իր եվրոպական ակունքներից, առանց բնիկների հետ մշակութային փոխադարձ հարստացման, իսպանա-պորտուգալական Ամերիկայում պատկերն ամբողջովին տարբեր է, ուր խաչասերումը չի եղել միայն ժողովրդագրական հարթության վրա, այլ՝ ստեղծել է մի նոր մշակույթ և մի նոր հասարակություն, որի բնորոշ նկարագիրն անշփոթելի է»^[11]:

Ինչո՞ւմ է կայացել անգլիական գաղութացման և իսպանական գաղութացման միջև տարբերությունը, որի հետևանքները տեսանելի են մինչև այսօր: Ինչո՞ւ իսպանականը, հակառակ ամեն ինչի, շա՜տ ավելի մարդկային և նվազ կործանարար եղավ: