Երբ Դրախտը “չկար”. ննջեցյալների հանդեպ վախը

Ոչ-քրիստոնեական կրոնները, մինչդեռ, – որը շատ, որը քիչ, – անդենական կյանքը պատկերացնում էին որպես երկրային ներկա կյանքի շարունակությունը առանց որակական արմատական փոփոխությունների, երկրի ընդերքում, այլ ո՛չ թե Երկնքում, Դրախտում, և հետևաբար՝ մտատանջությամբ էին ապրում նախնիների պաշտամունքը^[1]:

Պրիմիտիվ ժողովուրդների համար մահը, մինչև օրս էլ, չարադյութանքի հետևանք է, որը կապակցության մեջ է դրվում ինչ որ մի չար ուժի, ոգիների կամ կախարդների գործունեության հետ: Ուստի, բազմաթիվ երկրներում «գոյություն ունի մահվան վարակի վախը, որի պատճառով ընտանիքի անդամներն իրենց հարազատին թողնում ու փախչում են այն պահին, երբ նա արձակում է իր վերջին շունչը»: Պրիմիտիվ ա՛յլ ժողովուրդներ, մինչդեռ, «խնամում են հանգուցյալի դին, այն պաշտպանում են հողի, քարերի, տերևների թմբով»: Սովորաբար հանգուցյալի գերեզմանի մեջ դրվում են անոթներ, առարկաներ, հագուստներ, սավաններ: [...] Որոշակի դեպքերում նաև որդիները, կանայք և ստրուկները զոհաբերվում են գերեզմանի վրա, հատկապես եթե հանգուցյալը տոհմապետ է կամ ինչ որ մի աստիճանի ազնվական: Օրինակ, Ֆիջի կղզիներում, եթե ննջեցյալը կարևոր անձնավորություն է, «կանայք, որ պետք է ընկերակցեն նրան անդենական կյանքում, խեղդամահ են արվում»: Շատ ավելի մահասարսուռ է «արարողությունը, որը Ջ. Քազատին տեսել է Վանիորո ցեղախմբի մոտ (Ուգանդա): Կանանցից վեցը, թաղման փոսի մեջ նստած, իրենց ձեռքերում պահում էին ննջեցյալի դին, իսկ մի երեխա, նրա ոտքերի մոտ, ձեռքին բռնել էր ծխամորճը և ծխախոտի տուփը: Երբ սարսափելի տեսարանն ամբողջացավ, փոսը լցրեցին հողով, իսկ հետո, գերեզմանի վրա, ննջեցյալին ի պատիվ զոհաբերություններ կատարվեցին, դանակով կտրելով մարդկային զոհերի կոկորդները»^[2]: Հարավային Ամերիկայի բնիկ ժողովուրդների մոտ նույնպես, – օրինակ Բոթոքուդոների, Քարաջաների, Գուարանիների, Քագաբաների և այլոց, – «ողջերին սպառնացող վտանգներից ամենասարսափելին այն վտանգն է, որը գալիս է անդենական աշխարհի հոգիներից», նրանք ուստի «հավատում են, որ հանգուցյալը վերադառնում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ իր դիակն ամբողջովին չի քայքայվել», և վերադառնում է ո՛չ թե ուրախ նպատակների համար, այլ՝«տանջելու համար նրանց, ովքեր իր ազգականներն ու ընկերներն են եղել»^[3]:

Ընդհանուր առմամբ կարող ենք ասել, որ անցյալի ու ներկայի պրիմիտիվ ժողովուրդների մոտ «ննջեցյալները բարյացակամ կամ չարյացակամ են ըստ իրենց բնավորության, խառնվածքի, ինչն էլ հաճախ կախում ունի այն բանից, թե ինչպիսի հանգամանքներում են նրանք մահացել կամ ինչպիսի արարողություններով են մեծարվում: Եթե ողջերի կողմից լքվում ու մոռացվում են, եթե նրանց գերեզմանները մնում են անխնամ ու անպաճույճ վիճակում, եթե գերեզմաններն ուղղակի կամ անուղղակի կերպով պղծվել են, եթե պատշաճ ընծաները չեն մատուցվել, եթե սրբազան ու հանդիսավոր ծեսերը չեն կատարվել, [...] նրանք դառնում են սարսափելի, տարածում են պատուհասներ, թշվառություն, հիվանդություններ, սով, երաշտ և նմանատիպ չարիքներ, ներթափանցում են իրենց ատելի դարձած մարդկանց մարմնի մեջ և նրանց հասցնում են խելագարության: Իսկ եթե ստանում են հարկ եղած ընծաներն ու պաշտամունքը, սկսում են օգնել իրենց հարազատներին»^[4]: Հանգուցյալները պետք է թաղվեն պատշաճ ձևով, ճիշտ արարողություններով, պետք է լաց ու կոծ արվի օրեր ու օրեր շարունակ, ինչի համար շատ հաճախ նույնիսկ վարձակալվում են հմուտ ողբասացներ: Հանգուցյալներին պետք է անդադար կերակուրներ տարվեն, որպեսզի հագենան, հանգիստ մնան և մտքներով հանկարծ չանցկացնեն վերադառնալ ողջերի մոտ:

 

Հին Եգիպտոսում էլ հավատում էին, թե ննջեցյալները անդենական աշխարհում վարում էին երկրայինին նմանվող կյանք և հատկապես պահանջում էին, որ «ողջերը կանոնավոր պաշտամունք մատուցեին իրենց, որի շնորհիվ՝ խրթխրթան հացերն ու նոր եփված կերակուրները եգիպտացի ննջեցյալներին միշտ ավելի ցանկալի էին թվում, քան ընդերկրյա աշխարհում պատրաստված ամենահամադամ խորտիկները: Որպեսզի ողջերը չմոռանային իրենց այս պարտականության մասին, ննջեցյալը նրանց անդադար պահում էր նրանց իբրև չար ոգի տանջելու սպառնալիքի տակ: Եվ իրոք, այս հնագույն հավատալիքի համաձայն, ննջեցյալների հոգիները կարող էին հայտնվել այս աշխարհում, կամ, ինչպես տառացիորեն ասում է եգիպտական արտահայտությունը, “լույսի գալ”, այսինքն՝ մի պահ հեռանալ մեռյալների ստորգետնյա կացարանի մթությունից», ստանձնելով տեսանելի ոչ-մարդկային կերպարանքներ^[5]:

Հին զրադաշտական կրոնում մահացածի մարմինը համարվում էր անմաքուր և հավատում էին, թե նրա մեջ իսկույն բնակություն է հաստատում ճանճի կերպարանք ունեցող մի դև: Գերմանական ցեղերի կրոնական պատկերացումների համաձայն, մինչդեռ, «մեռյալները կազմում են վտարանդիների մի անծայրածիր բանակ, բոլոր վիրավորված խեղճ հոգիները, գոհացում չգտած՝ ուրվականի նման թափառում են, վրեժխնդրության հույսը փայփայելով. սպանվածները, խեղդվածները, սովամահ եղածները, սիրահարները, ծննդաբերության ժամանակ մահացած կանայք»: Սրանք բոլորը «ցանկանում են վնաս հասցնել ողջերին, վրեժխնդրությունից կամ նախանձից դրդված», ուստի մարդիկ վախենում էին նրանց վերադարձից: Հետևաբար, «դռներն ու պատուհանները բացում էին, որպեսզի հոգին կարողանար դուրս թռչել. նստարանները, աթոռներն ու ամանները շրջում էին, որպեսզի հոգին դրանցից չկարողանար բռնվել կամ դրանց վրա նստած չմնար». երբեմն դիակը տանում էին տնից շատ հեռու, որպեսզի հոգին մոլորվեր և չգտներ վերադարձի ճանապարհը. «թաղմանական լացն ու կոծը պարտադիր պայման էին. դա վերջին ողջույնն էր, առանց որի՝ հանգուցյալը կարող էր դժգոհել և ետ վերադառնալ վատ նպատակներով»: Ննջեցյալի հոգին, եթե սկսում է տանջել ողջ մեկին, եթե նրան հիվանդացնում է, եթե փորձում է խեղդել նրան, եթե փակում է ճչալ ցանկացողի կոկորդը, ստանում է «մահր» անունը, որից հին գերմանացիները սոսկում էին^[6]: Հունական աշխարհում ևս, եթե Իլիականում կարդում ենք Պատրոկղեսի թաղման դրվագը, ամենայն հավանականությամբ թվում է, որ հուղարկավորության կատարված ծեսերը երկակի նպատակ էին հետապնդում. մի կողմից՝ ննջեցյալին հանգիստ պարգևելը, բայց միաժամանակ՝ չթողնելը, որ նրա հոգին վերադառնար երկիր, ի վնաս ողջերի^[7]:

Հեթանոսական Հռոմում ննջեցյալները, նախնիները սովորաբար բարերար ոգիներ էին համարվում, բայց երբեմն նրանք էլ էին բնավորության սարսափազդու գծեր ձեռքբերում: Նախևառաջ, հռոմեացի ննջեցյալներն էլ էին կերակուրների ու խմիչքների ընծաներ պահանջում: Դրա համար էլ հռոմեացիները ծակեր էին թողնում գերեզմանների կամ դագաղների վրա, դրանց միջով կերակուրները ներս մտցնելու համար: Պատշաճ խնամք չստացած, քաղցած թողնված և ա՛յլ կարգի ննջեցյալները կարող էին դուրս գալ «հալածելու ծույլերին»: Ննջեցյալների հոգիներին զոհաբերում էին նաև «մուգ գույնի կենդանիներ», մուգ գույնի կեղև ունեցող ծառեր կամ մուգ գույնի պտուղներ, որովհետև կարծում էին, թե հոգիները թուխ են կամ սևամորթ^[8]:

Հետևաբար, ընդհանուր առմամբ կարող ենք ասել, որ հին Հռոմում ևս ննջեցյալների հանդեպ պարտականությունները «կարող էին թելադրվել հանգուցյալի հանդեպ գորովից. իրականում, սակայն, շատ ավելի մեծ դեր էր խաղում ննջեցյալների հանդեպ ունեցած վախը»: Առանց պատշաճ ծիսակարգի թաղված և անդադար ուշադրությունից զուրկ մնացած ննջեցյալները «վարվում էին պատշաճ պաշտամունք չստացած աստվածությունների նման և մարդկանցից վրեժ էին լուծում հարգանքի նման պակասի համար. պետք է հաշվի առնել փաստը, որ ննջեցյալներն էլ համարվում էին մերթ բարերար, մերթ չարագործ աստվածություններ: [...] Ննջեցյալների ուրվականները, որոնց անվանում էին «larvae» կամ «lemures», հազվադեպ էին բարի նպատակներ հետապնդում: Երբ գալիս էին ողջերի մոտ, գալիս էին միայն մի նպատակի համար. իրենց իրավունքները պահանջելու: Բայց, իրենք դժբախտ լինելով, դժբախտացնում էին նաև իրենց ժառանգներին»^[9]: Ննջեցյալների հռոմեական պաշտամունքը, նաև երբ ուղղված էր “բարի” հոգիներին, իր վրա կրում էր զգուշավորության ու վախի կնիքը. «Գոհացում չստացած ննջեցյալը կարող էր սարսափելի ու վտանգավոր դառնալ: [...] Մայիս ամսին կատարվող և Լեմուրիա կոչվող տոները ոգեկոչում էին պապենական սարսափները: Ննջեցյալները, որոնց անվանում էին Լեմուրես, վերադառնում էին իրենց նախկին բնակավայրերը, ուստի հարկավոր էր դառնում հանդարտեցնել այդ ուրվականներին և տներից հեռացնել որքան հնարավոր էր շուտով: Ինչպես մանրամասն կերպով նկարագրում է Օվիդիուսը (Fasti, V, 425), ընտանիքի հայրը բոկոտն կանգնում էր տան կենտրոնում և ծափ տալով փորձում էր հեռացնել ուրվականներին: Պտտվում էր ինքն իր շուրջը, ապա դեպի ետև էր նետում սև հատիկներ և ինն անգամ աղաչում էր իր նախնիներին հեռանալ տնից»^[10]:

Եթե տեղափոխվում ենք Չինաստան, տեսնում ենք, որ նախնիների պաշտամունքը «սկսվում էր թաղմանական բազմաթիվ ծեսերով ու արարողություններով, որոնք կարող էին մինչև քառասունիննը օր տևել: Այդ օրերն անցնում էին ընտանիքի անդամների, ինչպես նաև հատուկ այդ նպատակի համար վարձված տղամարդկանց և կանանց լաց ու կոծով: Հատուկ գուշակությունների շնորհիվ սահմանվում էին թաղման համար ամենաբարենպաստ օրն ու ժամը, իսկ երկրագուշակության շնորհիվ՝ գերեզմանի դիրքը»: Ապա արտասանվում էին հատուկ բանաձևեր «ննջեցյալին թիկունք կանգնելու» և «մահից հետո սկսված վտանգաշատ ուղևորության ընթացքում հոգուն տանջող դևերին հեռացնելու և հանգուցյալի դիակից նրանց վանելու համար: Մահը անմաքուր էր դարձնում մարդուն և բոլոր նրանց, ովքեր քիչ թե շատ մոտենում էին դիակին»^[11]:

 

Տակավին այսօր «Չինաստանի արևելյան շրջաններում թռչունների կամ վիշապների կերպարանք ունեցող օդապարիկների վեր բարձրացումը կատարվում է չար ոգիներին հեռու վանելու նպատակով: Ննջեցյալի թաղումից առաջ, կարմիր ծոպերով սպիտակ զգեստ հագած մի երիտասարդ կին պարում է դագաղի մոտակայքում, որպեսզի ննջեցյալին մի վերջին հաճելի հիշատակ պարգևի երկրային կյանքի մասին: [...] Ինչ վերաբերվում է սրբազան վայրում դիակի տեղադրմանը, պետք է ասել, որ դագաղի վրա սովորաբար ամրացվում է մի տախտակ, որի վրա սոսնձում են հանգուցյալի լուսանկարը, գրում են նրա անունը և անպայման նշում են կյանքում զբաղեցրած սոցիալական վիճակը, քանի որ չինական հասարակությունը մինչև օրս էլ հիմնված է խորապես արմատացած մի ավանդության վրա, որով նախատեսվում է ժողովրդի բաժանումը հստակ սահմանված դասակարգերի: Չինական թաղմանական արարողություններից մի քանիսը առավել մանրամասն կերպով վերլուծելով հասկացվում է, թե նրանք ի՛նչ հավատալիքներ ունեն մահից հետո հոգու վիճակի վերաբերյալ. հավատալիքներ, որոնք մեծապես բնորոշ են կոնֆուցիոսականությանը: Այդ հավատալիքների համաձայն, ուրեմն, ննջեցյալի հոգին բաժանվում է երեք մասի. մի մասը բարձրանում է երկինք, մի մասը մնում է գերեզմանում, որպեսզի ընդունի ազգականների կամմտերիմների կողմից բերված զոհաբերություններն ու ընծաները, իսկ մյուս մասը բնակություն է հաստատում տաճարում իրեն նվիրված տախտակի մեջ: Հանգուցյալի հոգին կարող է փոխակերպվել բարյացակամ կամ չարյացակամ ոգու, իսկ դա կախում ունի այն բանից, թե ինչպիսի վարք է նա ունեցել իր երկրային կյանքի ընթացքում և թե ինչպիսի պատիվներ է իր ազգականների կողմից ստացել թաղմանական արարողությունների ժամանակ. ուստի, որքան ավելի ճոխ ու հանդիսավոր լինեն նրա հիշատակին կազմակերպվող ծեսերը, այնքան ավելի մեծ հավանականություն կունենա հոգին կարճ ժամանակում միանալու բարի հոգիների աշխարհին և բարեգործելու իր ընտանիքի դեռ ողջ մնացած անդամներին: Թաոյիստական մի հին ավանդության համաձայն, – որը մինչև օրս էլ կիրառվում է, – թաղմանական ծեսերը սկսվում են հանգուցյալի տանը, այսինքն՝ հուղարկավորությունից առաջ. երբ մի մարդ մահանում է իր տանը, հարկավոր է իսկույն ծածկել բոլոր հայելիները, որովհետև ննջեցյալի հոգին կարող է տիրանալ դեռ ողջ մարդկանցից ինչ որ մեկի հայելացած պատկերին և տանել այն իր հետ անդրշիրիմյան աշխարհ: Կենդանիների, հատկապես գոմեշների ու ցլերի զոհաբերումը կիրառվում է թաղմանական արարողությունների ժամանակ, հատկապես հարավային Չինաստանում (Յուննան): Գոմեշը նրանց համոզմամբ մի միջոց է ողջերի աշխարհի և պապենական հոգիների միջև կապ հաստատելու համար. նրա մարմինը բաժանվում է ծիսական երեսունվեց կտորների, իսկ միսը հետո բաժանվում է ներկաներին, հետևելով մի հերթականության, որը սահմանվում է արարողությանը մասնակցողների զբաղեցրած սոցիալական դիրքի համաձայն»^[12]:

 

Ժամանակակից Աֆրիկայում, այնտեղ՝ ուր Քրիստոնեությունը չի արմատավորվել կամ սինկրետիկորեն խառնվել է ոչ-քրիստոնեական սովորույթների հետ, մեռյալների հանդեպ զգացված սարսափը ամենուր տարածված է: Մաուրո Բուրցիոն, ով մոտիկից ուսումնասիրել և լուսանկարել է աֆրիկյան ժամանակակից ծեսերից ու հավատալիքներից շատերը, պատմում է, որ Աֆրիկայում կախարդությունն ու մահը միմյանց կապված են անտեսանելի, բայց ամենուր ներկա թելով, այն աստիճան, որ հավատում են, թե մարդկանցից որևէ մեկի մահը երբեք պատահական չէ. անկասկած ինչ որ մի կախարդի մատը խառն է դրանում, կամ չար աչք է կպել, կամ թուղթ ու գիր են արել, կամ չարադյութել են, և նմանատիպ ուրիշ բաներ: Աֆրիկացի ննջեցյալներն էլ են պահանջում զոհաբերություններ, կերակուրների ու խմիչքների ընծաներ, բարդ արարողություններ: Բայց նույնիսկ եթե ողջերն ամենայն բարեխղճությամբ կատարում են իրենց բոլոր պարտականությունները, այդուհանդերձ միշտ չէ, որ ննջեցյալը որոշում է հեռանալ երկրից. «Ֆրանսախոս աֆրիկացիները նրանց անվանում են «mauvais morts», “չար մեռյալներ”, հասարակության համար վնասակար լինելու իմաստով: Նրանք են, ովքեր մահացել են երիտասարդ հասակում, լի են “արյունով” և կենսական էներգիայով, սպանությունների զոհ գնացածներն են, դժբախտ պատահարների ժամանակ մահացածները, որոնց պատճառով իրենց կյանքը կրճատվել է անբնական կերպով: Կամ նրանք են, որ մահացել են վարակիչ հիվանդությունների կամ աստվածային պատիժների պատճառով, [...] կամ էլ՝ խոսքը վերաբերվում է ինքնասպաններին, մարդասպաններին, կախաղան հանված ոճրագործներին և հատկապես կախարդներին: Սրանց թվին ավելանում են ստրուկներն ու պատերազմի գերիները, որոնք բավականին բազմաթիվ էին հին ժամանակներում և չեն կարողացել ավանդական արարողակարգով թաղվել և իրենց ցեղախմբի Վոդունում ծիսական զոհաբերություններ ստանալ: [...] Սրանցից ոչ մեկը կանոնավոր փաստաթղթեր չունի Մեծ Մոր երկիր մուտք գործելու համար, ուստի անդենական աշխարհի դռնապանը հանդիսացող Սավան նրանց մերժում է, [...] նրանց հոգիները, հետևաբար, թափառական են ու տառապալից: Թափառում են հուսահատ, քաղցած, սարսափահար ու անհանգիստ. աղաչական կամ սպառնալից կերպարանքով հայտնվում են ողջերի երազներում և նրանց տանջում են հիվանդություններով ու անբացատրելի ոգեհարումներով»^[13]:

Նմանատիպ վախ գոյություն ունի նաև Լատինական Ամերիկայի որոշ տարածքներում, ուր ննջեցյալների հոգիները, որոնց վրա մեռելահարցուկները (նեկրոմանտները) իբր թե տիրապետություն են հաստատում վուդույական կախարդության միջոցով, ստանում են «զոմբի» անունը:

Այս վերջինները նմանվում են մի ա՛յլ սարսափազդու կերպարի, որը տարածված էր բազմաթիվ ժողովուրդների մոտ. վամպիրը, այսինքն՝ մեռած մեկը, որը սակայն գալիս է ողջերին տանջելու և նրանց արյունը ծծելու: Վամպիր եզրը թերևս առաջացել է «-pi» արմատից, որ նշանակում է կախարդ, մոգ, և լիտվերեն «wempti» բայից, որ նշանակում է խմել, ծծել: Վամպիրի կերպարը բնորոշ է հատկապես սլավոնական առասպելներին, ուր նրանք անվանվում են նաև «strigoi mort», այսինքն՝ մեռած կախարդներ, բայց նրանց “ներկայությունը” հիշատակվում է հեթանոսական բազմաթիվ ավանդություններում, քանի որ նմանվում են դիվային ա՛յլ կերպարների, ինչպիսիք էին, օրինակի համար, հին-բաբելոնյան Էթիմմե կոչվող դևերը, որոնց վերաբերյալ հավատում էին, թե ծծում էին մարդկանց արյունը: Վամպիրները «շարունակում էին չքայքայված պահել իրենց դիակը՝ սնվելովողջերի արեամբ, և այդպիսով կախված էին մնում ոչ-կյանքի ու ոչ-մահվան մի վիճակում, մինչև այն պահը, երբ ինչ որ մեկը կկարողանար նրանց մարմնի մեջ խրել հացենու փայտից պատրաստված մի ցից կամ նրանց կհարվածեին արևի ճառագայթները»^[14]: