Երբ Կեսարը չկար

«Գերմանական արշավանքների և դրանց արդյունքում Կայսրության արևմտյան նահանգներում պետական համակարգի փլուզման ամենաակնառու հետևանքներից մեկը եղավ այն», գրում է Մուասսեն, «որ աճեց Եպիսկոպոսի կարևորությունը, որն այդպիսով առաջնակարգ դերակատարություն ունեցող անձ դարձավ քաղաքական բեմահարթակի վրա: Հաճախ ազնվական ընտանիքներից մեկի զավակը լինելով, Եպիսկոպոսն ուներ հասարակական մի կարգավիճակ, որն իրեն թույլ էր տալիս իր ձեռքն առնել պաշտպանության հրամանատարությունը կամ բանակցություններ վարել հարձակվողների հետ: Եպիսկոպոսն անվանվում էր ''defensor civitatis'', այսինքն՝ “քաղաքի պաշտպան”, որովհետև նկատվում էր որպես միջնաբերդը, վերջին պատվարն ի պաշտպանություն բնակչության և իրավունքի: 451 թվականին Անիանուսը պաշտպանեց Օրլեանը (Աուրելիանումը) ընդդեմ հոների. քսան տարի անց, Պացիենտ Լիոնցին իր ծախսով կերակուր բաժանեց Վիզիգոթների արշավանքներից հետո սովահար մնացած բնակչությանը»^[1]: Նմանապես Լևոն Առաջին Մեծ Պապը (440-461թթ.), որը էթրուսկյան ծագում ունեցող արիստոկրատական ընտանիքի զավակ էր, 452 թվականին Վաղենտինիանոս կայսեր կողմից առաքվեց իտալական թերակղզու հարավ-արևելյան նահանգներն արդեն ավերած հոների թագավոր Ատթիղասի հետ բանակցելու. «Հանդիպումը տեղի ունեցավ Մանթովայում և, ամբողջովին ակնհայտ պատճառներով^[2], Ատթիղասը հրաժարվեց շարունակել իր արշավանքը դեպի Հռոմ»: Երեք տարի անց, «455 թվականին, տեղի ունեցավ Հռոմի երկրորդ թալանումը Վանդալների կողմից, որոնք ծովային ճանապարհով վրա էին հասել Աֆրիկայից», ուր հրի ու սրի էին քաշել բոլոր բնակավայրերը և հալածել էին քրիստոնյաներին: «Աշխարհիկ կամ զինվորական իշխանություններից ոչ մի պաշտոնյա չհամարձակվեց դուրս գալ Վանդալների դեմ: Միայն Լևոն Պապը նրանց ընդառաջ գնաց Հռոմի դռների մոտ, բանակցեց և գոնե կարողացավ համոզել, որ բնակիչները խնայվեին և երաշխավորվեր նրանց կյանքի ապահովությունը»^[3]:

Աշխարհիկ իշխանությունների բացակայության կամ տկարության դիմաց բացը լրացնելու նման դերակատարությունն անխուսափելիորեն ամրապնդեց բնակչության սերն ու հարգանքը եկեղեցական իշխանությունների, հատկապես պապական իշխանության նկատմամբ: Նաև Լոնգոբարդների արշավանքների ժամանակ, որոնք չափազանց ծանր հետևանքներ ունեցած երկրիհամար, Բենեդիկտոս Առաջին Պապը եղավ (575-579թթ.), որ «Հռոմ հասցրեց ցորենով լի մի քանի նավ, որը սովի դեմ միակ օգնությունն էր: Նրա հաջորդը՝ Պեղագիոս Երկրորդը (579-590թթ.), կքվում էր միևնույն խնդիրների ծանրության տակ, այն աստիճան, որ աղերսական մի նամակով Գաղղիայի եպիսկոպոսներից մեկին խնդրում է ցորեն ուղարկել Հռոմ»^[4]:

Հակառակ իր պատմության մեջ գրանցված մի քանի մութ ժամանակաշրջանների, որոնց հիմնական պատճառը աշխարհիկ իշխանությունների բռնի միջամտություններն էին, Եկեղեցին միշտ շարունակել է առաջ տանել առավել խաղաղասեր հասարակություն կերտելու իր պայքարը, ունենալով փոխնիփոխ հաջողություններ ու մարտահրավերներ, առանց սակայն երբևէ տրվելու մեղքից ու բախումներից ամբողջովին զերծ մարդկություն տեսնելու ուտոպիային. դա արել է և՛ հռոմեական իրավունքի տարածմամբ, որը շատ ավելի քաղաքակիրթ և նվազ վայրագ էր, քան գերմանականը, – ուր գործում էր ֆայդան, այսինքն՝ ընտանեկան կլանների միջև անվերջանալի վրիժառությունների օրենքը, – և՛ հատկապես նույն այդ հռոմեական իրավունքի քրիստոնեականացմամբ:

Ջակոմո Բալմեսը հիշեցնում է, որ «մասնավոր թշնամանքներն այդ ժամանակներում բիրտ նկարագիր էին կրում. իրավունքը գործերով էր ստեղծվում, ուստի աշխարհը ենթակա էր ավելի ուժեղի տիրույթը դառնալու վտանգին: Հանրային իշխանությունը գոյություն չուներ, իսկ ուր էլ որ գոյություն ուներ, բթացել էր բռնությունների ու աղետների հորձանքում, որոնց դիմաց ո՛չ կարողանում էր պատվար հանդիսանալ, ո՛չ էլ կարողանում էր սանձել դրանք իր թուլության պատճառով: Աշխարհիկ իշխանությունն անկարող էր կողմնորոշել բարքերը խաղաղասիրական ուղղությամբ, այնպես անելով, որ մարդիկ ենթարկվեին բանականությանն ու արդարությանը: Այդ իրավիճակում է, որ տեսնում ենք, թե ինչպես է Եկեղեցին [...] ձեռնարկում մի քանի կոնկրետ միջոցառումների, որոնցով կասեցնում է բռնությունների ավերիչ հոսանքը, որն ամենքին տանջում էր և կործանում էր ամեն ինչ:

Հինգերորդ դարի երկրորդ կեսին, ավելի ճշգրիտ կերպով 443-452 թվականներին գումարված Արլսի Ժողովն իր 50րդ կանոնում սահմանում է, որ արգելված է եկեղեցի մտնել բոլոր նրանց, ովքեր հրապարակայնորեն թշնամանք են տածում միմյանց նկատմամբ, այնքան ժամանակ, մինչև որ կհաշտվեն:

453 թվականին գումարված Անժերի Ժողովն իր 3րդ կանոնում արգելում է բռնություններն ու անդամահատությունները:

506 թվականին Ագդում գումարված Ժողովն իր 31րդ կանոնում պատվիրում է, որ թշնամացած անձինք, եթե չեն ցանկանում հաշտվել, պետք է անհապաղ հանդիմանվեն քահանաների կողմից, իսկ եթե չենթարկվեն նրանց հոգևոր խրատներին, նզովված են:

 

Այդ ժամանակներում Գաղղիացիները սովոր էին միշտ զինված շրջել և այդպես զինված էլ մտնում էին եկեղեցի: Հասկանալի է, որ այդ սովորությունը կարող էր ծանր ու անպատեհ իրավիճակներ ստեղծել և աղոթքի տունը վրիժառության ու արյունահեղության մարտադաշտի վերածել: Ուստի, Յոթներորդ դարի կեսին տեսնում ենք, որ Շալոն-սյուղ-Սոնի Ժողովն իր 17րդ կանոնում սահմանում է նզովք բոլոր նրանց դեմ, ովքեր եկեղեցիներում կամ եկեղեցապատկան վայրերում խռովություններ են հարուցում կամ սուրը պատյանից դուրս են քաշում ինչ որ մեկին հարվածելու համար: Սա նաև ցույց է տալիս, թե ինչպիսի խոհեմությամբ ու կանխատեսությամբ էր գրվել 538 թվականին գումարված Օրլեանի Երրորդ Ժողովի 29րդ կանոնը, ուր պատվիրվում է, որ ոչ ոք չհամարձակվի զինված մասնակցել Սուրբ Պատարագին կամ Ժամերգություններին:

Հետաքրքրական է նկատելը, թե միջոցների ու գաղափարների ինչպիսի համանմանությամբ էր գործում Եկեղեցին: Միմյանցից շատ հեռու գտնվող երկրներում, որոնց միջև հաղորդակցության հնարավորություններն այդ ժամանակներում չէին կարող հաճախակի լինել, գտնում ենք քիչ առաջ հիշատակվածներին հարևնման կանոններ: 546 թվականին գումարված Լերիդայի Ժողովն իր 7րդ կանոնում սահմանում է, որ եթե ինչ որ մեկը երդվում է, թե չի հաշտվելու իր թշնամու հետ, պետք է զրկվի Հիսուս Քրիստոսի Մարմնի ու Արյան Հաղորդությունից, մինչև որ կապաշխարի այդ երդման համար և կհաշտվի:

Դարերն անցնում էին, բռնությունները շարունակվում էին, և եղբայրական սիրո ավետարանական պատվիրանը, որը մեզ պարտավորեցնում է սիրել մեր անձնական թշնամիներին, տակավին բացահայտ դիմադրություն էր գտնում, որի պատճառը բարբարոսների ժառանգների բիրտ նկարագիրն ու վայրենաբարո կրքերն էին: Բայց Եկեղեցին անխոնջ շարունակում էր աստվածային պատվիրանի քարոզումը, ամեն առիթով հիշեցնելով այն և փորձելով այն առավել արդյունավետ դարձնել հոգևոր պատիժների միջոցով: Ավելի քան 400 տարի էր անցել Արլսի Ժողովից, որի ժամանակ արգելվել էր եկեղեցի մուտք գործել նրանց, ովքեր միմյանց նկատմամբ հրապարակայնորեն թշնամանք էին տածում, և սակայն տեսնում ենք, որ 868 թվականին գումարված Ուորմսի Ժողովն իր 4րդ կանոնում տակավին սահմանում է, որ նզովված են բոլոր նրանք, ովքեր չեն ցանկանում հաշտվել իրենց անձնական թշնամիների հետ»^[5]:

Հին աշխարհի և Միջնադարի պատերազմներն ուսումնասիրողներն հաստատում են, որ Քրիստոնեության դարձի եկած կարոլինգյան արքաներով, թեև նրանք էլ դեռ բավականին առաջնորդվում էին հին սովորություններով, «քրիստոնյաների միջև բռնկվող պատերազմները կամաց կամաց կորցրել էին այն կոշտությունը, այն գազանային վայրագությունը, որոնցով բնորոշվում է մերովինգյան դարաշրջանը», և որ «դրա հետևանքն այն եղավ, որ բախումների ժամանակ առավել միտում և հոժարություն սկսեցին ցուցաբերել “դադարեցնելու մարդկանց կոտորածն ու թալանը” և խնայելու վիրավորներին ու փախստականներին հանուն “աստվածային ողորմության”: Այդ նույն տարիներին “կամաց կամաց անհետացավ պատերազմի գերիներին ստրկացնելու սովորությունը”»^[6]: