Պողոս Առաքյալ. «Չկա այլևս ո՛չ ստրուկ, ո՛չ ազատ»

Հետևաբար, այս իրավիճակն էր տիրում Հռոմեական Կայսրությունում և ամբողջ հին աշխարհում, երբ Քրիստոնեությունը սկսեց տարածվել: Դա մի աշխարհ էր, ուր բոլորի կամ գրեթե բոլորի համար ստրկությունը փաստ էր, ակնհայտ իրողություն, որի հետ հարկավոր էր գոյակցել:

Եվ սակայն, քրիստոնեական պատգամը կամաց կամաց բերելու էր իր վիթխարի նպաստը՝ արմատապես փոխելու այդ սոսկալի իրականությունը, կարողանալով մի քանի դարի ընթացքում փոխակերպել հնուց ի վեր կարծրացած մտայնությունները:

Նոր Կտակարանն իրականում չի անդրադառնում ստրկատիրության խնդրին, ինչը որ լիովին հասկանալի է. Քրիստոսի ուսմունքը նախևառաջ չի վերաբերվում նոր հասարակության կերտմանը, այլ՝ նոր մարդու, մարդու նոր սրտի. առաջարկում է նոր ընկալում Աստծո և մարդու վերաբերյալ, որից, որպես հետևանք, ինքնաբերաբար կարող է ծնունդ առնել մի նոր քաղաքակրթություն, որը, սակայն, շարունակելու է լինել մարդկային, այսինքն՝ ո՛չ դրախտային, ո՛չ էլ առանց մեղքի: Մի խոսքով, Ավետարանը չի կարելի համեմատել արդի իդեոլոգիաների հետ, որոնց առաջին նպատակը հասարակարգի հեղաշրջումն է իշխանությանը տիրանալու շնորհիվ. Ավետարանը ոչ մի ընդհանրություն չունի ֆրանսիական կամ կոմունիստական հեղափոխությունների հետ, որոնք կատարվել և կատարվում են մեծամասնության դեմ փոքրամասնության մղած արյունախում պայքարի միջոցով, ձգտելով հասնելու երկրի երեսից չարիքն ամբողջովին արմատախիլ անելու ցնորական (ուտոպիկ) նպատակին, կառուցելով Դրախտն այստեղ՝ Երկրի վրա: Ավետարանն առաջարկում է սրտի փոփոխությունը, դարձը, առաջարկում է մի «բարի լուր», որին հարկավոր է հարել ամենայն ազատությամբ, և միմիայն այդպես հնարավոր կլինեն իրական և մնայուն բարեփոխումները քաղաքական և սոցիալական հարթություններում:

Առաջին քրիստոնյաների օրոք ստրկությունը փաստացի իրողություն էր. Պողոս Առաքյալը չի քարոզում նրանց ազատագրումը, ո՛չ էլ հրահրում է նրանց ապստամբելու: Մանավանդ թե, հիշեցնելով տերերին քրիստոնեական մարդասիրության իրենց պարտականությունները, ստրուկներին ու ծառաներին էլ կոչ է անուն չփախչել, բռնություն չգործադրել, հնազանդվել, անշուշտ այն սահմաններում, որոնք պահանջվում են քրիստոնյայից, այսինքն՝ այն սահմաններում, որոնք օրինավոր են տիրոջ համար: Իր այս ուսուցումներում կա արդեն մի անհավատալի նորություն, որը շատ հաճախ մոռացության է մատնվում կամ չի ընդգծվում բավարար չափով. նույնիսկ եթե ստրուկը ծառայության է մնում իր տիրոջ մոտ, կամ նույնիսկ մի եկեղեցում կամ մի քրիստոնյայի տանը, ճանաչվում և ընդունվում է որպես Աստծո զավակ, մերձենում է խորհուրդներին, Ծեսի ժամանակ նստում է տիրոջ հետ, և այլևս չի կարող ո՛չ սպանվել, ո՛չ քմահաճ տանջանքների ենթարկվել, ո՛չ ողջ ողջ այրվել, ո՛չ խաչվել, և այլն, այլևս «ստրուկ» չէ, բառի այն իմաստով, որով այն հասկացվել է հնում, այլ՝ ամբողջովին մի նոր բան է (հարմարության համար կգործածեի «ծառա» բառը). այլևս իրավազուրկ առարկա չէ, այլ՝ իրավունքի ենթակա անձ: Քանի որ տերերին էլ, միաժամանակ, հիշեցվում են իրենց պարտականությունները, իրավիճակն արմատապես հեռանում է հնում գոյություն ունեցող բազմաթիվ Վեդիո Պոլլիոնեներից:

Արդեն մեջբերված Մարկ Բլոքը հիշեցնում է, որ հեթանոս հռոմեացիների համար ստրուկը պարզապես «ձայնով օժտված գործիք» էր (instrumentum vocale): Ապա գրում է. «Քիչ բան չէր հռոմեացի ծեր հողագործների “ձայնով օժտված գործիք”ին ասելը. “Դու մարդ ես” և “Դու քրիստոնյա ես”», վերջում հավելելով, որ քրիստոնեական այս սկզբունքից էին ներշնչվել որոշ կայսրերի «մարդասիրական օրենքները»^[1]:

Պողոս Առաքյալը, մի խոսքով, հեղափոխական չէ, նրա աշխարհայացքն ու մոտեցումները ոչնչով նման չեն Մարքսի կամ Լենինի կամ Ստալինի գաղափարներին. Պողոս Առաքյալը չէր կարող, ո՛չ էլ ուզում էր տակնուվրա անել դարավոր հասարակական կարգը, ի վերուստ հնչեցրած ճնշող օրենքներով, կարծես թե դա հնարավոր է անել առանց անկանխատեսելի ու ողբերգական հետևանքների:

Եվ իրոք, ինչպե՞ս կարող էր անել դա: Պատերազմներ ու ապստամբություններ հրահրելո՞վ, որոնք պետությունն իսկույն խեղդում էր արյան ծովում: Անշուշտ ո՛չ: Եվ ինչպիսի՞ ուժով, հաշվի առնելով քրիստոնյաների սակավաքանակ լինելը: Պողոս Առաքյալը “գիտակից կերպով սահմանափակվում է”, “գոհանում է” ամբողջովին նոր ընկալում և գաղափար հռչակելով. մարդկանց համընդհանուր եղբայրակցությունը և նրանց բոլորի հավասարությունը Աստծո առաջ, որովհետև իրնպատակը սրտերի անհատական դարձն է, և միմիայն սրա միջոցով՝ հասնելը հասարակության փոխակերպմանը^[2]:

Պողոս Առաքյալն, օրինակի համար, գրում է. «Մենք բոլորս մկրտվել ենք միևնույն հոգու մեջ, կազմելու համար մեկ միևնույն մարմին. մենք ամենքս՝ թե՛ հրեությունից և թե՛ հեթանոսությունից դարձի եկածներ, թե՛ ստրուկներ և թե՛ ազատներ» (1Կր 12, 13). «Դուք բոլորդ արդարև Աստծո զավակներն եք ի Քրիստոս Հիսուս հավատքի շնորհիվ, որովհետև բոլորդ, որ մկրտվել եք ի Քրիստոս, Քրիստոսով զգեստավորվել եք: Չկա այլևս ո՛չ Հրեա և ո՛չ էլ Հույն, չկա այլևս ո՛չ ստրուկ և ո՛չ էլ ազատ, չկա այլևս ո՛չ տղամարդ և ո՛չ էլ կին, որովհետև դուք բոլորդ մեկ եք ի Քրիստոս Հիսուս» (Գղտ 3, 26-28). «Այստեղ չկա այլևս Հույն կամ Հրեա, թլփատություն կամ անթլփատություն, բարբարոս կամ սկյութացի, ստրուկ կամ ազատ, այլ՝ Քրիստոսն ամեն ինչ է ամենքի մեջ» (Կղս 3, 11):

 

Դժվար չէ հասկանալը, որ այս գաղափարներն են ճշմարիտ հիմքը՝ դարավոր մտայնությունների փոխակերպման համար, որը, սակայն, գործնական հարթության վրա հասունանալու համար կարիքն ուներ ժամանակի, ինչպիսին որ է պարագան այն բոլոր փոփոխությունների, որոնք հիմնական և տևական լինելու նպատակն ունեն^[3]:

Որոնք կարիքն ունեն կամաց կամաց “մարսվելու”, յուրացվելու հասարակության կողմից. միայն միամիտները – պատմության կեղծարարների և բոլոր նրանց հետ միասին, ովքեր ապշեցուցիչ մակերեսայնությամբ սիրում են էժանագին դատավորներ դառնալ ուրիշների և անցյալի համար – կարող են զարմանալ ի տես այն փաստի, որ Աստծո բոլոր զավակների հավասարության ավետարանական սկզբունքը առաջին քրիստոնյաներից ոմանք ևս չկարողացան իսկույն հասկանալ իր ամբողջ տարողությամբ, այնքա՜ն նոր ու չլսված բան էր դա մարդկության պատմության մեջ:Մեկնաբանում է Կորնելիո Ֆաբրոն. «Ինչպես նաև ակնհայտ է, որ Եկեղեցին իր տրամադրության ներքո չուներ ոչ մի արտաքին գործիք, որով կկարողանար իրականացնել այդ ակնթարթային փոփոխությունը: Եկեղեցին տերերին պատվիրում էր ստրուկների հետ վարվել իբրև եղբայրների և քույրերի, իսկ ստրուկներին պատվիրում էր հանձինս տերերի, և ընդհանրապես՝ հանձինս իշխանությունների, տեսնել Աստծո և Ինքնին Քրիստոսի իշխանությունը: Զարմանալի ոչինչ չկա նրանում, որ ստրկությունից ազատագրման պատմությունը քրիստոնեական արևելյան և արևմտյան աշխարհներում բավականին բարդ ընթացք է ապրել օրենսդրական դաշտում և առաջ է ընթացել շատ զգույշ քայլերով: Հարկավոր է ընդգծել, որ Եկեղեցին իր կանոնադրություններում վերացրեց – իր կյանքի առաջին իսկ ժամանակներից սկսած – բոլոր խտրականությունները, հետևելով Պողոս Առաքյալի ուսուցումներին (Գղտ 3, 28): Եկեղեցու առաջին իսկ օրերից ի վեր ստրուկները վայելում էին միևնույն իրավունքները, առանձնաշնորհություններն ու կարողությունները, ինչ մյուս ազատ քրիստոնյաները. առանց որևէ խտրականության մասնակցում էին ծիսական հավաքներին, իսկ եթե ազատագրվում էին, կարող էին մինչև իսկ քահանա և եպիսկոպոս դառնալ^[4]: Գիտենք, որ Կալլիստոս Առաջին Պապն իր մարմնի վրա կրում էր փախստական ստրուկի խարանված կնիքը: Բազմաթիվ ստրուկներ և ստրկուհիներ դարձի բերեցին իրենց տերերին և նպաստեցին Ավետարանի տարածմանը: Նրանցից շատերը ենթարկվեցին մարտիրոսության (օրինակ, սրբուհիներ Ֆելիչիտան և Բլանդինան, Պոտամիենան, [...] սրբեր Թեոդուլոսը, Ագրիկոլան և Վիտալեն, Պրոտոսը և Հակինթոսը): Բայց Եկեղեցին միայն այսքանով չբավարարվեց. ամեն միջոց գործի դրեց՝ ստրկության խնդիրը քաղաքացիական և քաղաքական հարթությունների վրա ևս լուծելու համար: Օրինակ, բոլոր ժամանակներում Եկեղեցին գործի է լծվել՝ փրկագնելու համար նրանց, ովքեր պատերազմի իրավունքով կամ ա՛յլ պատճառներով մատնվել էին ստրկության, այդ նպատակի համար վաճառելով անգամ ծիսական սպասքը և հանդերձանքները, ինչպես նաև ամեն կերպ փորձելով այնպես անել, որ տերերը ազատագրեն ստրուկներին ինքնակամ եղանակով: Այս առումով մեծապես արդյունավետ եղավ քրիստոնեական բարոյականության և հոգեկանության ազդեցությունը ստրկության անմիջական պատճառների վրա, դատապարտելով հաճոյամոլության ու դրամամոլության անկուշտ ցանկությունները, պանծացնելով ընտանեկան կապերն ու գորովը (ինչի հետևանքում կտրուկ պակասեցին երեխաների լքման ու սպանության դեպքերը), բայց հատկապես՝ պանծացնելով աշխատանքը, հետևելով Հիսուս Քրիստոսի և Առաքյալների օրինակին: Մարդու հիմնական իրավունքների ճանաչման քրիստոնեական ընկալման ազդեցությունն իր իրավական արտահայտությունը գտավ Եկեղեցու Ժողովների կողմից ընդունված կանոններում և իր վիթխարի հետևանքները թողեց նաև քրիստոնյա կայսրերի կողմից վավերացված օրենսդրություններում. Թեոդոսյան Օրենսգրքում արդեն, իսկ հետո նաև Հուստինիանոսի Օրենսգրքում, տրվում են շատ հստակ հրամաններ, որոնք մի կողմից ամեն կերպ հեշտացնում են ստրուկների ազատագրումը, իսկ մյուս կողմից՝ առանձնաշնորհումներով, պարգևատրումներով, ապաստանի ու պաշտպանության իրավունքով բարելավում են դեռ չազատագրվածների կյանքի պայմանները: Ազատագրության շարժումը շարունակվեց ամբողջ Միջնադարում և տարածվեց մինչև Հյուսիսային Եվրոպա, որտեղ ապրող ժողովուրդները Քրիստոնեության դարձի գալով՝ ընդունում էին Եկեղեցու ազդեցությունը և Հռոմեական Իրավունքի կիրառումը, այն աստիճան, որ այդ երկրամասերում ևս ամբողջովին վերացավ հին ստրկատիրության կիրառումը և ընդունվեցին հասարակական կախվածության նոր կերպեր, որոնք առավել համապատասխան էին մարդու արժանապատվության շարունակ աճող գիտակցությանը»^[5]: