Վախը հեթանոսական աշխարհում

Ամբողջ հին աշխարհը, ինչպես տեսանք, բնորոշվում էր վախով. ապագայի ու մահվան վախը, որից ծնունդ էին առնում գուշակությունների հազար ու մի ձևերը, որոնց մասին արդեն խոսեցինք. աստղերի վախը, ճակատագրի վախը, կախարդների վախը, անտառներում ու գետերի մեջ ապրող ոգիների վախը, օդի ոգիների, թզուկների և առասպելական ամենատարբեր էակների վախը: Վախ, որը ժողովուրդներից ոմանց մոտ դարձել էր մղձավանջային ահ ու սարսափ, ինչպիսին էր, օրինակի համար, Ացտեկների պարագան: Համենայն դեպս, վախի դիմաց որոշակի ապահովություն ձեռքբերելու համար, դիմում էին կենդանական և մարդկային զոհաբերություններին, դրանք նվիրաբերում էին աստվածներին և բնության տարերքներին, հուսալով այդպես շողոքորթել նրանց, հանդարտեցնել նրանց ցասումը, սիրաշահել նրանց, կորզել նրանցից ինչ որ մի նպաստ. դա անելու համար անհրաժեշտ էին դառնում պաղատանքները, չարահալած (ապոտրոպայիկ) արարողությունները, արարողություններն ընդդեմ անմաքրության, քավության նոխազները կամ զոհաբերվելիք մարդիկ, «ֆարմակոսները». հարկավոր էր շատ ուշադիր լինել՝ չնեղացնելու և չզայրացնելու համար այսինչ ոգուն այստեղ կամ այնինչ ոգուն այնտեղ, քանի որ նրանց ներկայությունն ամենուր էր, հողը փորելուց ուշադիր լինել՝ չճզմելու համար և ո՛չ իսկ մի որդ, քանի որ կարող էր ինչ որ մեկի ռեինկարնացիան լինել, և մինչև իսկ մաղթելի էր զբոսնելիս տեղից չշարժել «քարի և ո՛չ իսկ մի փոքրիկ կտոր», չնեղացնելու համար ինչ որ մի անհայտ «սրբազան իրականության», ինչպես մինչև օրս էլ կատարվում է Ճապոնիայի հարավային կղզիներում, ըստ մարդաբան Քլոդ Լևի-Շթրաուսի վկայության^[1]:

Գերմանական ցեղերի հեթանոսական կրոնը, օրինակի համար, սարսափների ու մղձավանջների հավաքածո էր. «Հյուսիսային Եվրոպայի առասպելներում տիրող մթնոլորտը ամբողջությամբ ծանր է, տագնապաշատ, խավար ու սարսափելի: Վախը կամ անվստահությունը, մտատանջությունը, շարունակ հալածված լինելու հոգեբանական բարդույթը, ամեն անկյունում թաքնված չար ոգիների ներկայությունը, չարասիրտ ուժերը, որոնք մարդկանց գոյությունը վերածում են անվերջանալիպայքարի ու ցավատանջ փորձության, հստակ տեսանելի են այդ առասպելների էջերից յուրաքանչյուրում: Աշխարհի ծնունդն իսկ նրանք տեսնում էին իբրև քաոսային, հրեշային իրողություն, իսկ կենդանի էակների առաջացումը նրանց համար նման էր փտող դիակի միջից որդերի ու ճճուների վխտալուն: Նրանց համար գոյություն չունեին արտաքին և համակարգող կամքի կողմից արտասանված “Եղիցի լույս” խոսքերը, կամ գոնե մի դեմիուրգ, որը ձևազուրկ նյութերի գործածմամբ կառուցում է տիեզերքը»: Նրանց աստվածներն ինքնին «չէին ներկայանում որպես քաոսը զսպողներ և կարգուկանոն հաստատողներ, այլ՝ իբրև քաոսի իսկ որդիները, որոնք ապստամբում էին իրենց հոր դեմ և հարկադրված էին մի անվերջանալի պայքար մղել թշնամի հսկաների ու արյունախում գազանների դեմ, որոնք ի վերջո հաղթելու էին»^[2]: Գերմանական աստված Օդինը շիլ էր և պահանջում էր մարդկային զոհաբերություններ. Հոդր աստվածը կույր էր, իսկ մեծ աստված Թորը թևատ էր, միաձեռանի, նրա անունը նշանակում էր “փոթորիկ”, և ձեռքին մի հսկայական մուրճ բռնած՝ թափառում էր մի սայլի վրա նստած, որը քաշում էին երկու սարսափազդու այծեր»^[3]:

Կրոնական այդ համակարգում բնության ամեն մի անկյունը բնակեցված էր առավել կամ նվազ սարսափազդու էակներով. մարդագայլեր, հսկաներ, գաճաճներ, էլֆեր, թզուկներ, վհուկներ: Մարդագայլերն, օրինակի համար, տղամարդիկ կամ կանայք էին, որոնք ինչ որ խորհրդավոր ազդեցությամբ ենթարկվում էին անակնկալ խելագարության, որն իրենց մղում էր արյուն, հատկապես մարդու արյուն խմելու: Գաճաճները, մինչդեռ, լեռներում ապրող էակներ էին, կարճահասակ, տձև, հմուտ մետաղագործներ: Նրանք սովորաբար թշնամաբար չէին տրամադրված մարդկանց նկատմամբ, բայց մոլի էին, գողանում էին, փոքրիկ երեխաներին առևանգում էին օրորոցներից և փոխարինում էին փոքրիկ այլանդակ հրեշներով, բարկացկոտ էին, եթե ինչ որ մեկը համարձակվում էր մերձենալ իրենց տարածքներին, կարող էին կերպարանափոխվել կատուների կամ օձերի: Էլֆերը մարդկանց նկատմամբ ամենաբարյացակամ էակներն էին և մարդիկ նրանց համար ընծաներ էին թողնում անտառներում. հաց, կաթ, մեղր և գարեջուր: Բայց մինչև իսկ նրանց մեջ կային չար տեսակի էլֆեր, «որոնց տեսնելն անգամ հիվանդություն և մահ էր բերում, և նրանք նույնպես զբաղվում էին գողությամբ և օրորոցների միջից երեխաների առևանգմամբ»^[4]:

“Ամենահանդարտ” մտածելակերպի տեր կրոններն անգամ, – օլիմպիական, միջերկրական, այսինքն՝ հունա-հռոմեական պաշտամունքները, – մեծ մասամբ ենթակա էին սարսափի ներկայությանը: Նրանց աստվածները երբեմն բարյացակամ էին, բայց ավելի հաճախ՝ զայրացած, քմահաճ, դավաճան, վրիժառու, մինչև իսկ նախանձոտ, եթե մարդիկ հասնում էին բարօրության ու հարստության որոշակի մակարդակի: Ունեին մարդկանց միևնույն կրքերն ու մոլությունները, միևնույն դաժանությունը, միևնույն նախանձը, ընդունակ էին մինչև իսկ ստելու և լլկանքներով տանջելու:

 

Էպիկուրը Հունաստանում և Լուկրեցիոսը Հռոմում խստորեն քննադատում էին կրոնը, ասելով, որ այն սարսափի ու վախի աղբյուր է: Ագամեննոն թագավորի դուստր Իփիգենիայի պատմությունը, որին իր իսկ հայրը պետք է զոհաբերեր Արտեմիս աստվածուհու ցասումը հանդարտեցնելու համար, որպեսզի Հույները կրկին կարողանային նավարկել փոթորկալի ծովով, Լուկրեցիոսի կողմից մատնանշվում է որպես օրինակ այն չարիքների, որին կարող է հանգեցնել կրոնը. «Tantum religio potuit suadere malorum» («Նման և այսպիսի մեծ չարիքների կարողացավ դրդել կրոնը»): Աստվածները գոյություն ունեն, – ուսուցանում էին Էպիկուրն ու Լուկրեցիոսը, որոնք իրենց ազգակիցներին ցանկանում էին ազատել աստվածների սարսափից, – բայց հեռու են մեզնից, մարդկանցով և աշխարհով չեն հետաքրքրվում, գոհ են իրենց երանությամբ, ուստի հարկավոր չէ վախենալ նրանցից:

Երկու անվանի փիլիսոփաներն, ուստի, քննադատում էին հեթանոսական կրոնը, բայց նրանց առաջարկած տարբերակը հարցին լուծում չի տալիս, քանի որ կրոնական պաշտամունքն ի սկզբանե բնորոշ է մարդուն և մարդը չի կարող ապրել նրանց կողմից առաջարկված դեղատոմսի համաձայն: Թողնելով այդ աստվածներին, մարդիկ կսկսեն փնտրել ուրիշ աստվածների, ինչպես մարդկությանպատմության բոլոր հազարամյակները ցույց են տալիս և փաստում են, մանավանդ՝ Քսաներորդ դարը իր արտաքուստ աթեիստական, բայց ներքուստ խորապես կռապաշտական էությամբ: Գոյության իմաստի վերաբերյալ հարցը չի կարող մի կողմ նետվել այդքան հեշտությամբ:

Միմիայն Քրիստոսն է, մարդացած Աստվածը, երկնքից երկիր, մարդկանց մոտ, մարդկանց մեջ իջած Աստվածը, մարդկանց որպես Սեր ներկայացող Աստվածը, որ ազատում է մեզ վախից: Երկնքից հաղթանակած վերադարձող Էպիկուրը չէ, – գրում է Դարիո Սիտտոնին, – որ պատասխան է բերում մարդկանց ակնկալիքներին, այլ՝ «Նա, ով Երկնքից խոնարհաբար իջավ, դողդոջուն մանուկ դարձավ Բեթղեհեմի մսուրում, և մեռավ Գողգոթայի խաչի վրա: Խաչված Հիսուսը հաղթանակեց ընդդեմ վախի, մեղքի և մահվան, այդ սևազգեստ երեք կանանց, որոնք մշտապես ուղեկցում են մարդուն, արհամարհելով նրա ձևական ապահովությունը»:

Սա միայն հավատք չէ, այլ նաև պատմականորեն փաստված ճշմարտություն. Քրիստոսը մեզնից զոհաբերություններ չի պահանջում, այլ մանավանդ թե՝ Ինքն Իրեն է որպես զոհ ընծայում մեր համար. ազատում է մեզ ճակատագրի վախից, որովհետև հիշեցնում է մեզ մեր ազատությունը. ազատում է մեզ անձնավորված, աստվածացված և սարսափազդու բնության վախից, որովհետև հիշեցնում է մեզ, որ բնությունը «սոսկ» արարած է և միմիայն մարդն է անձ, միակն է, որ ստեղծվել է Աստծո պատկերով և նմանությամբ: Քրիստոսը մեզ չի ներկայանում որպես մի Աստված, որին հարկավոր է արյունալի զոհաբերություններով սիրաշահել, որից հարկավոր է անդադար վախենալ: Քրիստոսը Աստծուն չի ներկայացնում որպես բռնակալ, այլ՝ որպես Հայր. «Եվ դուք չեք ստացել ստրկության հոգի, կրկին վախի մեջ ընկնելու համար, այլ՝ ստացել եք որդեգրության հոգին, որի շնորհիվ աղաղակում ենք. “Աբբա, Հայր”: Ինքը՝ Հոգին վկայում է մեր հոգուն, որ մենք Աստծո զավակներն ենք: Իսկ եթե զավակներն ենք, ուրեմն նաև ժառանգներն ենք. Աստծո ժառանգները, Քրիստոսի ժառանգակիցները, եթե իսկապես մասնակցում ենք Իր տառապանքներին, մասնակցելու համար նաև Իր փառքին» (Հռմ 8, 15-18):

Եկեղեցին նույնպես, անշուշտ Քրիստոսին հետևելով, ուսուցանում է, որ Աստված մեզնից ակնկալում է սեր, ակնկալում է «որդիական երկյուղ», ո՛չ թե «ծառայական վախ» կամ «ստրկական սարսափ». ակնկալում է դիտավորության և սրտի մաքրություն, ո՛չ թե սոսկ լվացումներ, արտաքին մաքրագործումներ, տաբուներ ու պարտականություններ, որոնք պահպանվում են սոսկ ձևական հնազանդությամբ, առանց սրտի և առանց հոգու ներգրավման: «Գնացե՛ք, սովորեցե՛ք, թե ի՛նչ է նշանակում. Ողորմություն եմ կամենում և ո՛չ թե զոհ», ասում է Հիսուսը (Մտթ 9, 13):