Քրիստոնյա Եվրոպան որպես մայր գիտության և հիվանդանոցների – Գրադարան – Mashtoz.org

Քրիստոնյա Եվրոպան որպես մայր գիտության և հիվանդանոցների

Աստծո, տիեզերքի և մարդու վերաբերյալ այս տեսության շնորհիվ է, որ գիտությունը ծնվեց քրիստոնյա Եվրոպայում, մանավանդ թե՝ կաթողիկեության կենտրոնը հանդիսացող Իտալիայում, ժառանգելով հույն մտածողներից ոմանց աղոտ նշմարումները, բայց վիթխարիորեն զարգացնելով դրանք նախ Միջնադարում, ապա նաև Վերածննդի ժամանակներում:
Եթե արագ ու հպանցիկ կերպով հիշենք արդի գիտության հայրերին, կգտնենք անունները Ֆրանչիսկյան Միաբանության քահանաներ Ռոբերտ Բիգհիդի և Ռոջեր Բեյքընի, ինչպես նաև Օքսֆորդի Համալսարանի[1] ա՛յլ մեծահամբավ գիտնականների, որոնք իրենց հիմնադրին՝ Սբ. Ֆրանչիսկոս Ասսիզացուն հետևելով՝ հիացմունքով զննում էին բնությունն ու արարչությունը, սակայն առանց այն երբևէ Աստծո հետ շփոթելու և զանազան ոգիներով ու աստվածություններով բնակեցված երևակայելու: Բնությանը նրանք մոտենում էին հիացմունքով, ազատությամբ, առանց վախի ու սարսափի, որպես միակ փափագ ունենալով հասկանալը, «Քո ձեռքի գործերն ուսումնասիրելը», ինչպես գրելու էր Մաքսուելլը, այլ ո՛չ թե գաղտնածածուկ ուժեր որսալը կամ սիրաշահելը:
Կարող ենք պատկերացնել, թե արդեն Տասներեքերորդ դարում ինչպիսի մտքի թռիչք էին ապրում այդ կաթողիկե քահանաները, կարդալով Ռոջեր Բեյքընի հետևյալ խոսքերը. «Հասնելու ենք կառուցելու այնպիսի մեքենաներ, որոնք կարողանալու են առաջ մղել հսկայական նավեր, ավելի մեծ արագությամբ՝ քան թիավարների մի ամբողջ բանակ կարող է դա անել: Այդ նավերը կարիքը կունենան միայն մի նավավարի, որը պարզապես ուղղություն կտա նավին: Հասնելու ենք կառքերին անհավատալի արագություն հաղորդելու, առանց քաշող կենդանու օգնության կարիքն ունենալու: Հասնելու ենք կառուցելու թևավոր մեքենաներ, որոնք կարողանալու են օդ բարձրանալ թռչունների նման»[2]:
Գիտության անվանի պատմաբան Ա.Ք. Քրոմբին այս առումով նշում է, որ «Տասներեքերորդ դարի գիտության մեծ մասի համար իբրև ներշնչման աղբյուր հանդիսացած զգացումն իրականում արտահայտվել էր այդ նույն դարի սկզբում կրոնավորական մի Միաբանության Հիմնադրի՝ Սուրբ Ֆրանչիսկոս Ասսիզացու կողմից: Այդ Միաբանությունը բազմաթիվ մեծ բարենորոգողներ պարգևեց արևմտյան գիտական մտքին, հատկապես Անգլիայում: [...] Կասկած չկա, որ այս զգացումից ներշնչվեցին Բիգհիդը, Ռոջեր Բեյքընը և Փեկքհամը Օքսֆորդում»: Եվ շարունակում է. «Տասներեքերորդ դարի քրիստոնյա Արևմուտքում մարդու բնության, առավել ճշգրիտ կերպով՝ բանականությամբ և ազատ կամքով մարդու օժտված լինելու ընկալման հետևանքներից մեկը եղավ նաև հունական և արաբական դետերմինիզմի (ճակատագրապաշտության) մերժումը: Հետագայում ավելի ու ավելի մեծ ակներևությամբ պարզվեց, որ դա հսկայական կարևորություն ուներ» հենց գիտական մտքի զարգացման գործում[3]:
 
Նույնն է նաև լեհ քահանա Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի, Գալիլեո Գալիլեյի, աստղագետ Յոհաննես ֆոն Կեպլերի, երկրաբանության, հնէագրության և բյուրեղագրության հայրը հանդիսացող Եպիսկոպոս Նիկողայոս Սթենսենի դիրքորոշումը, երբ Աստծուն նկատում են որպես տիեզերքի «Աստվածային Ճարտարապետ», որպես «Լավագույն և Բարձրագույն» Արարիչ, և կամ, ինչպես գրելու էր Իսահակ Նյուտոնը, որպես «Տեր Աստված Ամենակալ», այսինքն՝ Արարիչ ամենքի և ամեն ինչի: Աստղագիտությունը ծնվում է այն ժամանակ, երբ աստղաբաշխությունն ու աստղագուշակությունը կամաց կամաց, բայց վճռականորեն դրվում են մի կողմ: Իսկ աստղագիտությունից հետո ծաղկում են մյուս գիտությունները:
Բնությունը Արարչի ձեռամբ մաթեմատիկական տառերով գրված գիրք է, բացատրում է Գալիլեյը, և նրա այս գաղափարը կիսում են առաջին գիտնականներից բոլորը, որոնք Աստծունընկալում էին ըստ քրիստոնեական գաղափարի. Նա Արարիչ է և Լոգոս, այսինքն՝ Բանականություն: Իսկ քանի որ արարածների Հեղինակը անխառն ու անստվեր Բանականություն է, արարածներն իրենք էլ բանականություն կրող են[4], և հետևաբար՝ հասկանալի են, ըմբռնելի են, իմացական են[5]:
Բայց քրիստոնյաների համար Աստված միայն Լոգոս, միայն Բանականություն չէ: Նա նաև Սեր է: Եվ ահա՛ թե ինչպես ծնունդ առավ Քրիստոնեությունից այն հիմնարկը, այն հաստատությունը, որն ուրիշ ոչ մի կրոնում գոյություն չի ունեցել և չունի. հիվանդանոցը: Այն գոյություն չուներ հունական աշխարհում, գոյություն չուներ հռոմեական աշխարհում, գոյություն չուներ և չունի հինդուիստական և բուդդիստական աշխարհներում, գոյություն չուներ և չունի աֆրիկյան անիմիստական աշխարհում, ուր հիվանդություններն ընկալվում են որպես «ծածուկ ուժերի ներկայության» վկայություն, իսկ “բուժումների” նպատակն է չար ոգիներին քշելը կամ անեծքներից վնասազերծելը:
Աստված Սեր է, ասում է Ավետարանը, մինչ ուսուցանում է օգնության հասնել աղքատին և հիվանդին, ուսուցանում է մերժել հիվանդությունը որպես պատիժ կամ անեծք ընկալելու գաղափարը: Ավետարանում, ընդհակառակն, ուսուցանվում է, որ հիվանդությունը, տառապանքը մարդուն նմանակից, կերպարանակից են դարձնում Քրիստոսին՝ մարդացած և տառապած Աստծուն, և հենց այս ուսմունքից է, որ Քրիստոնեության առաջին դարերից իսկ, կրոնավորական միաբանությունների և աշխարհական եղբայրակցությունների կամավոր նվիրման շնորհիվ, ծնունդ են առնում ընդունման և խնամքի վայրեր ուխտավորների, հիվանդների, հղի կանանց, այրիների և որբերի համար[6]:
Աստված Ինքը մարմնացել է, կրել է մարմնի տառապանքները, և Իր աշակերտներին մշտնջենավոր կոչ է ուղղել՝ խնամելու հիվանդներին, այցելելու տառապյալներին, օգնության հասնելու քաղցյալներին:
Բժիշկ և բժշկության պատմության մասնագետ Լուկա Փոլին գրում է. «Այն բանից հետո, երբ Կոստանդիանոս կայսրը 326 թվականին պաշտամունքի ու գործունեության ազատություն տվեց Քրիստոնեությանը, Եկեղեցին վերջապես լիակատար հնարավորություն ստացավ կյանքի կոչելու նաև իր սոցիալական գաղափարները. այս բանի դրական հետևանքները շուտով ակնհայտ դարձան: Իրոք, Արևմտյան Հռոմեական Կայսրության կործանմանը հետևած համընդհանուր անկման ժամանակներում և բարբարոսական արշավանքների փոթորիկի մեջ քաղաքացիական իշխանություններից ոչ մեկը չէր մտահոգվում հարստահարված ու թշվառության մատնված բնակչության մասին, որը շարունակական կոտորածի էր ենթարկվում թշնամական հարձակումների և ամեն կողմ մահ սփռող համաճարակների պատճառով (հատկապես ճահճատենդի ու ծաղկախտի), որոնք ծանր հարված էին հասցնում բնակչությանն ու տնտեսությանը:
 
Սկզբում եկեղեցիների ու հավատացյալների, իսկ Ութերորդ դարի վերանորոգումից հետո նաև վանքերի ու վանականների ուժերով բուռն թափ ստացան ժամանակների ծանր դժվարություններին ճար անելուն ուղղված նախաձեռնությունները:
Սնոտիապաշտություններից ու մոգությունից բացի, Քրիստոնեությունն այդ ժամանակաշրջանում յուրահատուկ դիմադրություն ցույց տվեց նաև համատարած կասկածապաշտության (սկեպտիկության) դեմ, մարդկանց ներշնչելով սեփական անձի և ուժերի նկատմամբ վստահություն, մղելով նրանց գործելու, կրթելով պատասխանատվության, մատնացույց անելով հավիտենական վարձատրությունը, որ վերապահված է բոլոր բարեգործությունների համար: Եկեղեցու Հայրերի ձեռամբ գրված բժշկության գրքերում մարդկային մարմինը նկատվում է որպես արարչության նպատակների ներդաշնակ ու զգալի արտահայտություն: Այնպիսի անունների կողքին,ինչպիսիք են Սբ. Կղեմես Աղեքսանդրացին (150-215թթ.) և Լակտանցիուս Ֆիրմիանուսը (250-317թթ.), հիշարժան են Սբ. Բարսեղ Կեսարացին (329-379թթ.), Սբ. Ամբրոսիոս Միլանցին (340-397թթ.), Սբ. Գրիգոր Նյուսացին (335-394թթ.), Թեոդորետոս Կյուրացին (397-457թթ.) և ի մասնավորի Սբ. Իզիդորոս Սիվիլիացին (560-636թթ.): Վերջինը զբաղվել է նաև բժշկական բառապաշարում գործածվող եզրերի ստուգաբանությամբ, իսկ իր ուրիշ աշխատություններում քննարկել է նաև անատոմիային, մարմնի հեղուկային խանգարումներին, դրանց բուժմանը և ծննդաբերության խնդիրներին վերաբերվող հարցեր:
Գործնական հարթության վրա նախևառաջ հարկավոր է հիշել եկեղեցական և եպիսկոպոսական ուղղակի օգնության ձևաչափը, որի վերաբերյալ պատմական անթիվ ու անհամար փաստեր կան: Եկեղեցականները միայն հիմնարկների ու հաստատությունների միջոցով չէ, որ կարիքավորներին հասցնում էին իրենց քրիստոնեական և մարդասիրական օգնությունները, այլ նաև, և հատկապես, ուղղակի ճանապարհով, և առանց իրենց բարեգործությունների մասին շեփորահարելու: Թե որքա՜ն խորապես էին համոզված իրենց այս պարտականությանն ու պատասխանատվությանը, ցույց է տալիս Հովհաննես Սարկավագի կողմից գրված «Վարք Սուրբ Գրիգոր Մեծի» կենսագրական հատորի այն հատվածը (II, 29), ուր Սուրբ Հայրապետը (540-604թթ., Պապ՝ 590թ.ից) ինքն իրեն մեղադրում է որպես մարդասպան, երբ իմանում է, որ Հռոմում մի աղքատ մահացել է սովից:
Սրանից բացի, Քրիստոնեության առաջին իսկ դարերից սկսած, Եկեղեցին հռչակել, պնդել ու հաստատել է, որ աղքատներին օգնության հասնելը ո՛չ միայն մարդասիրական, այլ՝ իրավական պարտականություն է, քանի որ նախևառաջ բխում է արդարության պահանջներից: Ամբողջ Եվրոպայում հսկայական կիրառում գտած իրավաբան վանական Գրացիանուսի Օրենսգրքում մեջբերված են Եկեղեցու Հայրերի գրություններից բազմաթիվ հատվածներ, որոնցում կարիքավորին տրվելիք հյուրընկալությունն ու խնամքը ներկայացվում են որպես պարտականություն: Սուրբ Հելասիուս Առաջին Պապի ժամանակներից սկսած (400-496թթ., Պապ՝ 492թ.ից) Եկեղեցու նյութական եկամուտները բաժանվում էին չորս մասի, որոնցից մի մասը սահմանված էր աղքատների խնամքին և դարերի ընթացքում գործածվել է և՛ անհատ մարդկանց օգնության հասնելու, և՛ հիվանդանոցներ, բորոտանոցներ, ծերանոցներ, որբանոցներ և ա՛յլ նմանատիպ հաստատություններ կառուցելու և ֆինանսավորելու համար:
 
Այդ դարաշրջանում է նաև, որ վանքերի լռության ու խաղաղության մեջ մտածվում և իրականացվում է մի նոր, հեղափոխական իրադարձություն, որի շնորհիվ ամբողջ աշխարհում արմատապես փոխվելու էին հիվանդների հանդեպ խնամքի հազարամյա սովորույթները. վանականները ստեղծում են իջևանատներ ուխտավորների և հյուրատներ չքավորների ու պանդուխտ օտարականների համար:
Սուրբ Պակոմն էր (292-348թթ.), որ Արևելքում հիմնել էր վանականությունը: Նա Թեբայիդում համախմբել էր մոտ հինգ հազար քրիստոնյա, տալով նրանց կյանքի մի Կանոն: Պակոմյան Վանքը իր սկզբնական ժամանակներում բաղկացած էր մեկը մյուսի կողքին կառուցված խրճիթներից, որոնք բոլորը միասին ցանկապատված էին մի տեսակ պարսպով: Վանքում տարբեր ծառայությունների նվիրված բազմաթիվ տարածքներ կային, որոնցից մեկն էր հիվանդանոցը, որը խստորեն առանձնացված էր վանքի մյուս բաժիններից: Այնտեղ մուտք գործելու համար հարկավոր էր հատուկ արտոնագիր ունենալ՝ հիվանդանոցի տարածքում բնակվող “հիվանդախնամներին” ներկայացնելու համար:
Արևմուտքում, մինչդեռ, վանական բժշկության հիմնադիրը եղավ Սուրբ Բենեդիկտոս Նորչացին (480-547թթ.): Բենեդիկտյան վանականները կարիքավորների ու օտարականների հյուրընկալումը հասցրեցին պաշտամունքի մակարդակի, որը բխում էր կրոնական մի բացարձակ պարտավորությունից: Արդարև, հիմնադիր Սուրբ Բենեդիկտոսն ինքը Վանական Կանոնադրության 53րդ գլխում գրել էր. «Վանքի դռանը ներկայացող յուրաքանչյուր ոք պետք է ընդունվի այնպես, ինչպես եթե անձամբ Քրիստոսը լիներ»: Հյուրընկալության պարտավորությանը Սուրբ Բենեդիկտոսը կամեցավ անբաժանելիորեն միացնել նաև հիվանդների անշահախնդիր խնամքը, այն աստիճան, որ Կանոնադրության 36րդ գլխում գրում է. «Հիվանդների խնամքը պետք է կատարվի ամեն ինչից առաջ և ամեն ինչից վեր»: Մոնտեկասսինո տեղափոխվելուց առաջ, Սուրբ Բենեդիկտոսն իր առաջին վանքը հիմնել էր Սուբիաքոյում, այն ձոնելով Սուրբ Կոզմայի և Սուրբ Դամիանոսի անվանը (այդ վանքը հետագայում անվանափոխվեց ի պատիվ Սրբուհի Սքոլաստիկայի՝ Սուրբ Բենեդիկտոսի երկվորյակ քրոջ): Սուրբ Կոզման և Սուրբ Դամիանոսը երկվորյակ եղբայրներ էին, մասնագիտությամբ՝ բժիշկներ, որոնք Քրիստոնեության դարձի գալով՝ Երրորդ դարում մարտիրոսացել էին: Եկեղեցու ավանդությունը նրանց անվանում է Անարծաթ Բժիշկներ, որովհետև հիվանդներին խնամում էին առանց դրամական վարձատրություն ակնկալելու: Եկեղեցին նրանց հռչակել է վիրաբույժների և մանկաբույժների Պաշտպան Սրբեր: Անարծաթ Բժիշկների մասին խոսելիս անհնարին է չհիշել նաև Սուրբ Պանթելեիմոնին, որը 305 թվականին մարտիրոսացավ Դիոկղետիանոսի հալածանքների ժամանակ և Եկեղեցու կողմից հռչակվել է ընդհանրապես բժիշկների և հատկապես մանկաբարձների Պաշտպան Սուրբ: Նրա օրինակը բարի վարակի նման տարածվեց բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների մեջ և կրթեց բժիշկների անթիվ ու անհամար մի բանակ, որոնք իր օրինակին հետևելով՝ օգնության հասան հիվանդներին առանց վարձատրության ակնկալիքի, հանուն քրիստոնեական մարդասիրության, որը իրական աստվածասիրության միակ կոնկրետ արտահայտությունն է:
Մոնտեկասսինոյում բժշկական խնամքի համար գոյություն ունեին հատուկ բաժանմունքներ: Հիվանդին խնամել չէր նշանակում նրան սոսկ անկողին և ուտելիք տալ, այլ նաև՝ իմանալ ինչպես մեղմել նրա ցավերը, դարմանել վերքերը, բուժել “ներքին” հիվանդությունները, որոնք ամենադժվար հասկացվողներն էին: Այդ ամենն անելու համար հարկավոր էր բժշկական գիտելիքներ ունենալ, այլ ո՛չ թե՝ հանկարծաբանել: Եվ հատկապես հարկավոր էր ապահովել այդ խնամքի “շարունակականությունը”, նաև այն հարցերում, որոնք վերաբերվում էին դեղորայքների հայթայթմանը:
Այդպես է, որ ծնունդ առավ Հիվանդախնամ («Monacus infirmarius», կամ Հիվանդապահ, «Custos infirmorum») Վանականի կերպարը, որի օգնությանը դիմում էր նաև վանքի շրջակա տարածքների բնակչությունը, հատկապես ծանր հիվանդությունների դեպքում: Նրա պարտականություններից մեկն էր նաև աշակերտներին ուսուցանելը, որպեսզի իրենից հետո շարունակեին իր գործը. դա բժշկության մասնագիտացված ուսուցման դպրոցի սկզբնական տարբերակն էր: Եվ կրկին վանքերում է, որ ի հայտ եկան նաև “պարզասիրտների բանջարանոցները”. դրանք այն տարածքներն էին, ուր վանականներն աճեցնում էին դեղաբույսեր, որոնք ապա չորացնում և պահում էին հսկայական պահարաններում, որոնք անվանում էին “բույսերի զինանոց” («armamentarium pigmentariorum»), որոնք զարգանալով դարձան վանական դեղատները:
Հիվանդների խնամքը սկզբում կատարվում էր վանքի ներսում, բայց շատ չանցած՝ հիվանդախնամ վանականը սկսեց այցելել նաև բնակավայրերը, հիվանդներին տեղում օգնություն ցուցաբերելու համար, այդպիսով սկիզբ տալով շարժական (ամբուլատոր) բուժօգնություն հասկացողությանը:
Վանականների բազմաթիվ արժանիքներից մեկն է նաև հին ձեռագրերի հավաքումը, պահպանումը, ընդօրինակումը: Վանական գրադարաններում և խցերում գրիչ վանականները մագաղաթների վրա համբերությամբ և մեծ վարպետությամբ ընդօրինակեցին և մինչև մեր օրերն ավանդեցին Գալենոսի, Կելիուս Աուրելիանուսի, Ռուֆուս Եփեսացու, Պլինիոսի և այլոց բժշկագիտական գրությունները: Կարճ ժամանակում Մոնտեկասսինոն դարձավ ուսումների կարևորագույն կենտրոն, հատկապես Իններորդ դարի վերջում, ուր ուսանելու կամ իրենց գիտելիքները խորացնելու էին շտապում Իտալիայի և Եվրոպայի բոլոր անկյուններից: Նույն բանը տեղի ունեցավ քրիստոնյա աշխարհի մյուս բոլոր վանքերում: [...] Հիվանդանոցներ կառուցվեցին հաղորդակցության մեծ ճանապարհների՝ ուխտագնացությունների ճանապարհների երկայնքին, ուղղված լինեին դրանք դեպի Քոմփոսթելլա, Հռոմ թե Երուսաղեմ. այդ հաստատություններում ուխտավորներին հնարավորություն էր տրվում կերակրվելու, գիշերելու և կազդուրվելու, բայց նաև խնամվելու և համապատասխան բուժօգնություն ստանալու, եթե ուխտավորը ճանապարհին հիվանդացել էր կամ վիրավորվել էր ավազակների հարձակումների պատճառով: Հիվանդանոցները սկզբում մտածվել և ստեղծվել են ուխտավորների համար, և կյանքի են կոչվել վանականների մարդասիրության, կամ էլ՝ անհատ քրիստոնյաների բարեգործության շնորհիվ, որոնք բոլորն էլ համակարգվում էին Եկեղեցու կողմից (իշխանական կամ ժողովրդական նվիրատվությունները, կտակները, և այլն), և սակավաթիվ չէին նաև դեպքերը, երբ Եկեղեցին իր ունեցվածքները վաճառում էր՝ ստացված գումարներով հիվանդանոց կառուցելու համար (օրինակի համար, Սուրբ Ղազարոսին ձոնված հիվանդանոցները Էմիլիական Ճանապարհի ողջ երկայնքին):
 
Տասներկուերորդ դարից սկսած եզակի կարևորություն ստացան Հիվանդախնամ Միաբանությունները. նրանց ծնունդը և նրանց մեկնակետը, ամենահներից մինչև ամենանորերը, եղել և մնացել են նույնը բոլորի համար. դա սիրո և հիվանդներին խնամելու ավետարանական պատգամի հիմնաքարն է: Կոնկրետ բառերով ասած. «Սեր և գիտություն»:
Պատմական գետնի վրա Հիվանդախնամ Միաբանությունների ծնունդը հարկավոր է փնտրել կրոնավորական ասպետական միաբանությունների մեջ, որոնք Սուրբ Երկրում հիմնվել էին Խաչակրաց Արշավանքների և Երուսաղեմի ֆրանկո-լատին Թագավորության ժամանակներում:
Հիվանդախնամ Միաբանություններն իրենց հաստատությունները հիմնեցին նախևառաջ Փուլիայում, 1096 թվականից մինչև 1270 թվականն ընկած ժամանակահատվածում, ծովափնյա այն ճանապարհի երկայնքին, որը կոչվում էր Ուխտավորների ճանապարհ: Գարգանոյի լանջին, դեպի Սուրբ Միքայել Հրեշտակապետին նվիրված ամենահռչակավոր ուխտատեղին տանող ճանապարհի վրա, արդեն իսկ հյուրատներ էին կառուցվել լոնգոբարդ ուխտավորների համար: Տասնմեկից Տասներեքերորդ դարերի ընթացքում, Ադրիատիկ ծովի հարավային ափերը դարձել էին հիմնական նավահանգիստները Խաչակիրների երթևեկի համար: Ափամերձ ճանապարհի երկայնքին, որն անվանվում էր Ուխտավորների, պարբերական հեռավորության վրա կառուցվեցին Հիվանդախնամ Միաբանությունների տները, որոնք կարևորագույն դեր խաղացին սոցիալական և կրոնական կյանքում: [...] Մյուս, ավելի հին Հիվանդախնամ Միաբանությունները, որոնք հիմնականում գործում էին եվրոպական տարածքներում (Մոնպելլիեի Սուրբ Հոգու Միաբանությունը, Սուրբ Անտոնի, Ալտոպաշոյի Սուրբ Հակոբի, Սրբոց Մաուրիցիոյի և Ղազարոսի, Գթության Տիրամոր, Ռոնչիսվալլեի Հիվանդախնամների, Տրինիտարների և ա՛յլ Միաբանությունները), որպես կրոնավորներ ապրում էին Սուրբ Օգոստինոսի կանոնների համաձայն, իսկ որպես հիվանդախնամներ հետևում էին 1125-1153 թվականներին շարադրված Երուսաղեմյան կանոններին: Հիվանդանոցներից շատերը, հատկապես Հռոմից ամենահեռու գտնվողները, մեկը մյուսից անկախ էին գործում, կառավարվում, տնօրինվում և մատակարարվում էին արական և իգական փոքրիկ միաբանությունների կողմից, որոնք սովորաբար ծնվում էին վանական մեծ Միաբանություններից՝ Բենեդիկտյաններից, Դոմենիկյաններից, Օգոստինյաններից, և այլն: Նրանց մինչև օրս պահպանված Կանոնագրքերը ևս ցույց են տալիս, թե մարդասիրության ինչպիսի բարձր գագաթների էին նրանք ձգտում և թե առողջապահական-բժշկական ինչպիսի բարձր մակարդակի դեօնթոլոգիայի էին հետևում: [...]
Սուրբ Հոգու Հիվանդախնամ Միաբանությունը, որը հիմնադրվել է Տրինիտարների Հիվանդախնամ Միաբանության հետ գրեթե միաժամանակ և նրա հետ միասին վավերացվել է Իննովկենտիոս Երրորդ Պապի կողմից, ուսումնասիրողների կողմից միաձայն մատնացույց է արվում որպես հիվանդանոցային և սոցիալական խնամքի ճշմարիտ նախատիպար: Մոնպելլիեում Տասներկուերորդ դարի վերջավորությանը հիմնված այդ Միաբանությանը Իննովկենտիոս Երրորդ Պապը 1204 թվականին հանձնեց Հռոմի Սաքսիա թաղամասում գտնվող նոր հիվանդանոցը, որ կոչվում էր Սրբուհի Մարիամ, իսկ 1228 թվականից, Գրիգոր Իններորդ Պապի օրոք, վերանվանվեց Սուրբ Հոգու Առաքելական Մայր Հիվանդանոց, ուր հաստատվեց նաև Միաբանության ղեկավար մարմինը: Հետագա դարերում Միաբանությունն աճեց, զարգացավ և տարածվեց ամբողջ Եվրոպայով, Ասիայով, Աֆրիկայով և Հարավային Ամերիկայով մեկ, հիմնելով ավելի քան 1.250 հիվանդախնամ կենտրոն:
 
Քանի որ այս Միաբանության առաջնահերթ նպատակը մարդկային տառապանքի ամոքումն էր, ի՛նչ տեսքով էլ որ ներկայանալու լիներ այդ տառապանքը, նրան պատկանող հիվանդանոցները շարունակ լեցուն էին հիվանդներով, լքված երեխաներով, միայնակ մայրերով, կարիքավոր պանդուխտներով: Մոնպելլիեում վանականները չբավարարվելով հիվանդանոցի ներսում կատարված աշխատանքով, շաբաթը մեկ անգամ դուրս էին գալիս քաղաք, շրջում էին փողոցներով, այցելում էին տները, որպեսզի ոչ ոք հարկավոր խնամքից և օգնությունից զուրկ չմնար:
Այս Միաբանության կանոնները պահպանվել են Սուրբ Հոգու Կանոնագիրք կոչվող հայտնի օրենսգրքում («Liber Regulae S. Spiritus»): Եղել է առաջին Միաբանությունը, որի անդամները, վանական ավանդական երեք ուխտերից բացի (Հնազանդություն, Աղքատություն, Կուսակրոնություն), կատարում էին նաև մի չորրորդ յուրահատուկ երդում, որի առարկան հենց հիվանդների խնամքն էր: Ավելի ուշ, չորրորդ ուխտի այս յուրահատկությունը որդեգրեցին նաև Քամիլիան Միաբանության անդամները, որոնց հիմնադիրը՝ Սբ. Քամիլլո Դե Լելլիսը կրթական փորձաշրջան էր անցել հենց Հռոմի Սուրբ Հոգու Հիվանդանոցում, ուր ամեն օր խնամք և բուժօգնություն էին ստանում հազարից ավելի մարդիկ:
Հիվանդանոց մուտք գործելով, հիվանդը դառնում էր “տեր”, իսկ վանականները նրա “ծառաներն” էին (պետք է նաև հիշել, որ հիվանդախնամ միաբանությունների անդամները քահանաներ չէին, այլ՝ աշխարհական վանականներ): Հիվանդները վանականների կողմից նկատվում և անվանվում էին “տեր”, որովհետև հանձինս նրանց նկատվում և պաշտվում էր Տեր Հիսուս Քրիստոսը, Ավետարանի ուսուցման համաձայն: Ուստի հիվանդները խնամք էին ստանում բարեխիղճ հոգատարությամբ: Միաբանության Կանոնագրքի 6րդ գլխում գրված էր. “Աղքատները մեր տերերն են, իսկ մենք մեզ հռչակում ենք նրանց ծառաները: [...] Վանականներն իրենց ծառայության համար չպետք է հարկավորից ավելի բան ստանան, իսկ հարկավորը՝ հացը և ջուրն է”:
Ինչպես որ պատմության մեջ առաջին անգամն էր, որ մարդիկ երդվում էին խնամել աղքատ հիվանդներին (հիվանդախնամ վանականների չորրորդ ուխտը), նմանապես առաջին անգամն էր պատմության մեջ, որ նրանց վրա պարտականություն էր դրվում գնալու և փնտրելու հիվանդներին, անհրաժեշտության դեպքում նրանց հիվանդանոց տեղափոխելով քառանիվ մի սայլակի վրա պառկեցրած, որը շտապօգնության մեքենայի սկզբնատիպարն էր: Միաբանության Կանոնագրքի 40րդ գլխում գրված էր. “Շաբաթվա մեջ պետք է սահմանվի մի օր և այդ օրվա ընթացքում պետք է դուրս գան հիվանդներին փողոցներում և հրապարակներում որոնելու, և գտնվածներին պետք է տեղափոխեն Սուրբ Հոգու հիվանդանոց, որպեսզի այնտեղ հոգատար խնամքներ ստանան”:
Հստակ հրահանգ տալով, – “գլխավոր զբաղմունքը պետք է լինի աղքատների խնամքն ու ծառայությունը”, – Միաբանության Կանոնադրությունը հասկացնում էր, որ վանականները կամ նրանցից գոնե մի քանիսը պետք է վարժ լինեին ժամանակվա բժշկական ու վիրաբուժական գիտելիքներին, որպեսզի կարողանային գործի դնել դրանք իրենց հիվանդանոցներում: Իրոք, այս Միաբանությունների գոյության սկզբնական դարերում տեսնում ենք, որ նրանց հիվանդանոցներում սակավաթիվ բժիշկներ էին գործում, որոնք այսպես ասած հրավիրված էին դրսից: Բժիշկների մեծամասնությունը հենց Միաբանության վանականներն էին և նրանց համբավն այնքան էր տարածվել, որ նույնիսկ ազնվականներն ու հարուստներն էին դիմում նրանց օգնությանը:
Միաբանության Կանոնադրությունը, որի հիմնական հոդվածները շարադրվել են Տասներկուերորդ դարում, իսկ ամբողջությունը կատարելագործվել է Տասներեքերորդ դարում, գոհանում են ընդհանուր օրենքներ հաստատելով, մանրամասնությունների մեջ չեն մտնում, քանի որ դրանք, հասկանալի է, ժամանակի ընթացքում կարող են փոփոխությունների ենթարկվել: Այդուամենայնիվ, մեծ հետաքրքրություն են հարուցում նրանցում բովանդակված առողջապահական-մաքրապահական ցուցումունքներից մի քանիսը:
Հիվանդների մարմնական մաքրության պահպանումը քույրերի պարտականությունն էր, հիվանդի հիվանդանոց մտնելու պահից սկսած. “Քույրերը պետք է լվանան աղքատներին, երեքշաբթի օրը՝ գլուխը, հինգշաբթի օրը՝ ոտքերը” (42րդ գլուխ):
Բորոտները և ա՛յլ վարակիչ հիվանդություններ կրողները խնամվում էին հատուկ, մեկուսացված բաժանմունքներում (51րդ գլուխ):
Ձմեռային ցուրտ օրերին հիվանդանոցն իր հանդերձատնից տաք զգեստներ էր բաժանում հիվանդներին (39րդ գլուխ):
Մահվան վերաբերյալ անկասկածելի վստահություն ունենալու համար, մինչև հուղարկավորության պահը՝ ինչ որ մեկը պետք է վառված մոմերով դեմ առ դեմ հսկեր ննջեցյալին, իսկ թաղումը պետք է տեղի ունենար մահվան հաջորդ օրը (58րդ գլուխ):
Սննդակարգը հաստատվում էր ըստ յուրաքանչյուրի կարիքների, և եթե հիվանդի համար անհրաժեշտ էր՝ միս նրան տրվում էր նաև ամեն օր (41րդ գլուխ):
 
Հիվանդների հոգևոր խնամքը – օրհնված ջրով օրհնությունները, Սուրբ Պատարագի ամենօրյա մատուցումը, խոստովանությունը, անկողնային հիվանդներին Ամենասուրբ Հաղորդության մատակարարումը, եկեղեցական տարբեր տոների առիթով կատարվող թափորներն ու ծիսակատարությունները, որոնց մասին ցուցմունքներ են տրվում Կանոնագրքի 12րդ, 14րդ և 18րդ գլուխներում – վերարծարծում էր հավատքը, հիվանդին պարգևում էր հոգևոր սփոփանք, համակամություն և բժշկության հույս. այսինքն, չէր անտեսվում հիվանդի խնամքի նաև փսիխոթերապևտիկ կողմը:
Կանոնագիրքը թերթելով գտնում ենք նաև ցուցմունքներ այն բանի մասին, որ վանականները պետք է փրկեին այն բոլոր նորածիններին, որոնցից ծնողներն այս կամ այն պատճառով հրաժարվում էին: Երեխաներին մահից փրկելու համար նույնիսկ թույլատրվում էր, որ ծննդաբերությունից առաջ մայրը հիվանդանոցում քող կրեր, իր ինքնությունը չբացահայտելու համար (41րդ գլուխ):
Կարևորագույն հանգամանք է նաև ցուցմունքը, որով պարտադրվում է մեկական օրորոց հատկացնել նորածիններից յուրաքանչյուրին. “Սուրբ Հոգու հիվանդանոցներում ծնվող երեխաների համար պետք է տրամադրվեն փոքրիկ օրորոցներ, որոնց մեջ նրանք կարող են առանձին-առանձին պառկեցվել, որպեսզի երեխաները ոչ մի ձևով չխանգարվեն” (59րդ գլուխ):
Երեխաները Միաբանության խնամքը ստանում էին մինչև չափահաս դառնալը, ինչից հետո նրանց առջև բացվում էին երկու հնարավորություններ, ամեն բան Վանահոր հետ համաձայնեցնելով: Եթե խոսքը վերաբերվում էր տղաների, եթե հիվանդանոցը աշխատակազմի կարիք ուներ, աշխատանքի էին անցնում որպես վճարվող աշխատողներ, իսկ եթե կամենում էին վանական կյանքի նվիրվել, սկսում էին թեկնածուների բնականոն ուսումնաշրջանը: Նույնը վերաբերվում էր նաև հիվանդանոցում բուժված միայնակ ծերունիներին (61րդ գլուխ): Իսկ եթե խոսքը աղջիկների մասին էր, երբ չափահաս էին դառնում և կամենում էին ամուսնանալ, վանականները նրանց ապահովում էին համապատասխան օժիտով և տարին երեք անգամ յուրօրինակ թափորներ էին կազմակերպում, մի տեսակ երեկույթ-հանդիսություններ, որոնց ժամանակ երիտասարդ տղաներն ու աղջիկները կարողանում էին ծանոթանալ և ընտրել միմյանց: Իսկ եթե աղջիկներից ոմանք էլ կամենում էին նվիրվել վանական կյանքին, նրանք էլ սկսում էին միանձնուհիների համար նախատեսված ուսումնական բնականոն ընթացքը (86րդ գլուխ):
Չպետք է մոռանալ մի կարևորագույն գործ ևս, որ կատարում էին այս վանականները լքված երեխաների համար. քարոզում և խրախուսում էին որդեգրությունները: Որքան որ դա հնարավոր էր լինում, լքված երեխաներին որդեգրության էին տալիս գյուղաբնակ և քաղաքաբնակ ընտանիքներին, որոնք նրանց որդեգրելով՝ երեխաներին մոռանալ էին տալիս լքված լինելու չարաշուք զգացմունքը:
Բազմաթիվ բարոյական և սոցիալական նախաձեռնություններից մեկն էր նաև այն, որ Միաբանությունը օգնության ձեռք էր մեկնում նաև ճիշտ ճանապարհից մոլորված կանանց: Նրանց օգնելու առաջին քայլը և առաջին ձևը այն էր, որ Զատկվա օրերին նրանց հնարավորություն էր տրվում տասնհինգ օրով առանձնանալ Միաբանության վանք-հիվանդանոցներից մեկում, ուր նրանց տրվում էր կերակուր, Զատկվա ծիսակատարություններին մասնակցելու հնարավորություն, ազատ ժամանակ՝ իրենց կյանքի շուրջ մտորելու, և նաև հարկավոր բուժօգնություն՝ հիմնականում վեներական հիվանդություններից բուժվելու համար: Կանոնագրքում գրված էր. “Եթե մեղավոր կանայք Ավագ Շաբաթվա ընթացքում կամենան բնակվել Սուրբ Հոգու հիվանդանոցներում, մինչև Զատկվա ութերորդ օրը, այդ օրերին ողջախոհությամբ ապրելու համար, թող թույլատրվի նրանց առանց պատճառաբանությունների” (46րդ գլուխ):
Այս առումով հիշարժան է Իննովկենտիոս Երրորդ Պապի Կոնդակը, որի նպատակն էր ամուսնության միջոցով այդ կանանց կրկին դեպի արժանապատիվ կյանք վերադարձը խրախուսելը: Իր այդ Կոնդակում Սրբազան Քահանայապետը մինչև իսկ հատուկ ինդուլգենցիաներ էր շնորհում այն տղամարդկանց, ովքեր կամուսնանային այդ կանանց հետ և այդպիսով կփրկեին նրանց փողոցային կյանքից»[7]:
 
Միջնադարյան հիվանդանոցներից հետո առաջին “արդի” հիվանդանոցները, որոնք որպես նախատիպար էին հանդիսանալու մերօրյա բոլոր հիվանդանոցների համար, նույնպես հիմնվել են երկու կրոնավորների կողմից, որոնց Եկեղեցին բարձրացրել է խորանների փառքին: Առաջինը պորտուգալացի Ժուան Չուդադն է (1495-1550թթ.), որն հայտնի է նաև Սբ. Հովհաննես Աստծո անունով: Նա Կարլոս Հինգերորդի բանակում ծառայող զինվոր էր և մասնակցել է նաև Վիեննայի ճակատամարտին ընդդեմ օսմանցիների: Սբ. Հովհաննես Ավիլացու քարոզներից մեկը լսելով, փոխում է իր կյանքի ուղղությունը և որոշակի ժամանակ անց հիմնում է Բարեգործ Եղբայրների հիվանդախնամ միաբանությունը, որի նշանաբանն է «Բարեգործեցե՛ք, Եղբայրներ» կոչը: Երկրորդը իտալացի Սբ. Քամիլլո Դե Լելլիսն է (1550-1614թթ.), որը նույնպես իր կյանքի սկզբում վարձկան զինվոր է եղել: Առողջական որոշ խնդիրների պատճառով բուժման է ուղարկվում Հռոմի Սուրբ Հոգու հիվանդանոց, ուր և որոշում է նվիրել իր կյանքը հիվանդների անշահախնդիր խնամքին, հիմնելով Հիվանդների Ծառաների Ընկերությունը, որն առավել հայտնի է Քամիլյաններ անունով[8]: Բժշկության պատմության մասնագետ Ջորջո Քոզմաչինին այս երկու Սրբերին սահմանում է որպես դերակատարներն «այն “հումանիտար” մարդաբանական հեղափոխության, որը գործադրվեց սկիզբ առնելով հասարակության “ցածր” խավերից և որը բնորոշ էր “ժողովրդական” անձնավորություններին, որոնք խոնարհ բուժաշխատողի զգեստ հագած՝ կողմնորոշվեցին դեպի հիվանդների խնամքը», այդպիսով կյանքի կոչելով «արդի հիվանդանոցները», հայտնի պոզիտիվիստ և աթեիստ Չեզարե Լոմբրոզոյի գնահատականի համաձայն, որի կարծիքը ոչ ոք չի կարող կասկածի տակ դնել իբրև կողմնակալ կամ եկեղեցամետ[9]:
[1] Օքսֆորդի համալսարանական ավանդությունը 11-13րդ դարերում հիմնվել և զարգացվել է Կաթողիկե Եկեղեցու կրոնավորական Միաբանությունների՝ Դոմենիկյանների, Ֆրանչիսկյանների, Կարմեղականների և Օգոստինյանների կողմից: Մինչև օրս էլ աշխարհահռչակ համալսարանի զինանշանի վրա կարդում ենք. «Տերը իմ լուսավորությունն է» («Dominus Illuminatio Mea»):
[2] Roger Bacon, De secretis operibus artis et naturae, IV.
[3] ALISTAIR CAMERON CROMBIE, Da sant'Agostino a Galileo. Storia della scienza dal Quinto al Diciasettesimo secolo, Feltrinelli, Cuneo 1970, pp. 149, 150. Արդի գիտության սկզբնավորման գործում ֆրանչիսկյան մտքի ունեցած հսկայական դերակատարության մասին տե՛ս նաև. JAMES MCEVOY, The philosophy of Robert Grosseteste, Clarendon Press, Oxford 1982; FRANCESCO AGNOLI, Roberto Grossatesta, la filosofia della Luce, ESD, Bologna 2007.
[4] Այս իսկ պատճառով, գոյություն ունեցող յուրաքանչյուր միավոր հայերենում ասում ենք «բան», այսինքն՝ իր մեջ բանականություն, լոգոս կրող, որը Աստվածային Բանի, Լոգոսի կնիքն է յուրաքանչյուր արարածի մեջ:
[5] Արարիչ Աստծո հանդեպ առաջին մեծ գիտնականների ունեցած քրիստոնեական հավատքը անվիճելի փաստ է բոլոր ուսումնասիրողների համար: Որպես օրինակ կարող ենք մեջբերել միմյանց ամբողջովին հակադիր երկու հատոր. Ռիչարդ Դոկինսի «Աստծո պատրանքը» (RICHARD DAWKINS, L'illusione di Dio, Mondadori, Milano 2007) և Ռոբերտո Ջովաննի Թիմոսսիի «Աթեիզմի պատրանքը» (ROBERTO GIOVANNI TIMOSSI, L'illusione dell'ateismo, San Paolo, Milano 2009): Առաջին գրքի հեղինակը մեր ժամանակների ամենամարտնչող աթեոլոգն է. և սակայն, նա ևս նշում է, որ Նյուտոնը, Գալիլեյը, Կեպլերը, Ֆարադեյը, Մաքսուելլը, Լորդ Քելվինը, Մենդելը, Պասկալը և ուրիշ շատ շատերը, աշխարհահռչակ գիտնականների մեծամասնությունը քրիստոնեական հաստատահիմն հավատքի տեր անձնավորություններ էին (pp. 101-107): Թիմոսսին, որն ընդհակառակն՝ հավատացյալ է, ավելացնում է Կոպեռնիկոսի, Վոլտայի, Պաստյորի, Փլանքի, Լըմեթրի, Էկքլեսի և ուրիշ շատերի անունները: Մի արտակարգ, թեև քիչ հայտնի գիտնականի՝ Եպիսկոպոս Նիկողայոս Սթենսենի կենսագրությունը հրատարակվել է հետևյալ հատորում. ALAN CUTLER, La conchiglia del diluvio. Niccolò Stenone e la nascita della scienza della Terra, Il Saggiatore, Milano 2007.
[6] «Քրիստոնեական դարաշրջանում է, որ հիվանդանոցները սկսեցին զբաղվել սովորական մարդկանց խնամքով: Հանդիսանալով քրիստոնեական առաքինությունների, օրինակ՝ սիրո, կարեկցանքի և հոգատարության արտահայտությունները, հիվանդի խնամքի և բուժման գաղափարականները խթան հանդիսացան հիվանդանոցների հիմնման համար: [...] Միջնադարում, վանականների, միանձնուհիների և կրոնավորական ա՛յլ միաբանությունների հովանավորությամբ, բարեպաշտ քրիստոնյաների կտակների շնորհիվ կառուցվեցին հազարավոր հիվանդանոցներ» (ROY PORTER, Breve ma veridica storia della medicina occidentale, Carrocci, Roma 2004, pp. 167-168):
[7] Այս էջերի համար շնորհակալություն եմ հայտնում դոկտոր Լուկա Փոլիին, ով ազնվորեն տրամադրեց ինձ իր ուսումնասիրության սույն հատվածը: Առաջին հիվանդանոցների պատմության համար տե՛ս. Hospitals, in «Journal of Medicine and the Person», www.jmpweb.com .
[8] 1988 թվականի Սպիտակի երկրաշարժից հետո Հռոմի Սրբազան Քահանայապետ Հովհաննես Պողոս Երկրորդի կողմից Հայաստանին նվիրվեց «Տիրամայր Նարեկի» հիվանդանոցը, որը գտնվում է Շիրակի մարզի Աշոցք գյուղում և հիմնման օրից ի վեր վստահվել է Քամիլյան Միաբանության հոգածությանը: «Առավոտ» օրաթերթի 18 Հուլիս 2012 համարի համացանցային տարբերակում կարդում ենք. «Այսօր մեծ շուքով, Վատիկանի Արևելյան Եկեղեցիների ժողովի նախագահ Կարդինալ Լեոնարդո Սանդրիի գլխավորությամբ [...] նշում էին հեռավոր Աշոցքի “Տիրամայր Նարեկի” հիվանդանոցի 20ամյակը: Այն հիմնվել է Հռոմի Պապի նախաձեռնությամբ, գործում է բարեգործական հիմունքներով՝ անվճար: Նույնիսկ հիվանդանոցի մուտքի պատին փակցված էր. “Հատուկ հոգատարությամբ՝ առավել աղքատներին ու կարիքավորներին”: Ինչպես լրագրողների հետ զրույցում տեղեկացրեց հիվանդանոցի տնօրեն Սարգիս Վարդանյանը, հիվանդանոցը ֆինանսավորվում է Քամիլյանների Միաբանության և [Կաթողիկե] Եպիսկոպոսների Եվրոպական Ժողովի կողմից: Հայաստանի և Իտալիայի կառավարությունները ոչ մի մասնակցություն չունեն: [...] Հիվանդանոցը սպասարկում է Հայաստանի բոլոր տարածաշրջանների մարդկանց, նույնիսկ ջավախքահայությանը: “Անցած տարի հիվանդների 35%ը եղել է Ջավախքից: Եթե 3.000 մարդ է բուժվել, դրա 35%ը 1.000ից ավելի մարդ է անում, Ջավախքից է: Այստեղ տարեկան 3.000 հոգի ստացիոնար բուժում են ստանում, մոտ 20.000-25.000ը ամբուլատոր հաճախումների թիվն է, տարեկան կատարվում է մոտ 1.500-1.600 վիրահատություն, պատկերացրեք 20 տարվա կտրվածքով ինչ մեծ թիվ կկազմի: Չկա Հայաստանի մի տարածաշրջան, որտեղից մենք չունենանք հիվանդներ: Հիվանդանոցը հագեցած է ախտորոշիչ և բուժական սարքավորումներով: Այստեղ կատարում ենք ընդհանուր վիրաբուժական բոլոր տեսակի վիրահատություններ, հատկապես որովայնային վիրաբուժություն, մանկաբարձագինեկոլոգիական, քիթ-կոկորդի, տարածաշրջանում քթի պլաստիկ վիրահատություններ կատարվում են միայն այստեղ: Աչքի վիրահատություններ նույնպես կատարում ենք, թեև հիմա աչքինը պակասել է, բայց տարեկան կատարվում է 400 վիրահատություն”, հիվանդանոցի պատմությունն այսպես ներկայացրեց տնօրենը: Եվ երբ լրագրողները նրան խնդրեցին մի քանի հիշարժան դեպք պատմել իրենց 20 տարվա գործունեությունից, Սարգիս Վարդանյանը երկու պատմություն հիշեց, երկուսն էլ Աշոցքի ու Ամասիայի [ձմռանը ձյան պատճառով] փակ ճանապարհների և մոտորասահնակով հղի կանանց փրկելու մասին: [...]» (http://www.aravot.am/2012/07/18/302184/):
[9] GIORGIO COSMACINI, La religiosità della medicina, Laterza, Bari 2007, pp. 151-153. Չպետք է կարծել, թե ժամանակակից աշխարհում պետական հիվանդանոցների տարածմամբ եկեղեցական հաստատությունները կորցրել են իրենց իմաստն ու նշանակությունը: Նախ հարկավոր է նշել, որ պետական հիվանդանոցները դրանք մարդասիրական հաստատություններ չեն և իրենց “բուժօգնությունը” տրամադրում են միմիայն առատ վճարման դիմաց: Երկրորդ, պետական հիվանդանոցները դրանք միակողմանի հաստատություններ են, ուր մարդու հոգևոր աշխարհը լիովին անտեսվում է, իսկ շատ հաճախ՝ նաև ոտնատակ է արվում: Երրորդ, պետական հիվանդանոցները շատ դեպքերում ծառայում են ավելի մահվանը, քան կյանքին, խախտելով բժշկական էթիկայի բոլոր կանոնները և հանուն դրամի կատարելով հազարավոր մարդասպանություններ աբորտի, էութանազիայի և ա՛յլ “ծառայությունների” միջոցով: Համեմատական այս ցանկը կարելի է դեռ շատ շարունակել: Փաստը այն է, որ տակավին այսօր էլ եկեղեցական հիվանդանոցներն ու աղքատախնամները անփոխարինելի ծառայություն են կատարում ամբողջ աշխարհում միլիոնավոր կարիքավորների համար:
Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։
Շնորհակալություն կանխավ։