3.1. Նախապողոսյան հին աղբյուրը (Ք.հ. 32թ.).
- 01
-
02
-
-
03
-
-
04
-
-
05
-
-
06
-
-
07
-
- 08
-
09
-
-
10
-
-
11
-
-
12
-
- 13
Առաջին օգտակար աղբյուրը դա Պողոս Տարսոնացու կողմից գրվածն է. ինչպես գրեթե բոլորը գիտեն, նա քրիստոնյաներին հալածող հրեա փարիսեցի էր, որ անակնկալ կերպով դարձի եկավ Ք.հ. 32 (կամ 33) թվականին[1], Ք.հ. 35 (կամ 36) թվականին գնաց Երուսաղեմ՝ հանդիպելու Պետրոս և Հակոբոս Առաքյալներին[2], և այնտեղ մնաց տասնհինգ օր (Գղտ 1, 18-20)։ Այդտեղ է, որ Պողոսը ստացավ այն տեղեկությունները, որոնք հետագայում ներառեց իր Նամակների մեջ, սկսած Կորնթացիներին ուղղված Առաջին Նամակից (որն ընդհանուր առմամբ թվագրվում է Ք.հ. 50-55 թվականներին)։
Այդ նամակի ներսում պատմաբաններն ու բանասերները – առաջինը եղել է գերմանացի աստվածաբան և արևելագետ Յոաքիմ Յերեմիասը (1900-1979)[3] – մի քանի տասնամյակ է արդեն, ինչ առանձնացրել են մի քանի տողեր (տե՛ս 1Կր 15, 3-7), որոնց մեջ Պողոսը գործածում է խոսքեր, որ իրենը չեն (որոնց շարքին այնպիսի տերմիններ ու արտահայտություններ, ինչպիսիք են «երևում», «մեր մեղքերի համար», «Գրվածքների համաձայն», «Տասներկուսը», և այլն) և որոնք այլևս երբեք չի գործածում իր մյուս, երկար նամակներից ոչ մեկում. փաստ, որ խոսքը վերաբերվում է մի մեջբերման, որն ինքը վերցրել է մի ա՛յլ տեղից և որն, ուստի, իրենից առաջ է։ Ահա՛ թե ինչ ենք կարդում այդ նախապողոսյան հնագույն հատվածում.
«Ձեզ, հետևաբար, նախևառաջ ավանդեցի այն, ինչը որ ես ինքս էլ ստացել եմ. այսինքն այն, որ Քրիստոսը մեռավ մեր մեղքերի համար Գրվածքների համաձայն, թաղվեց և երրորդ օրը հարություն առավ Գրվածքների համաձայն, և որ երևաց Կեֆասին, իսկ ապա՝ Տասներկուսին։ Հետո երևաց ավելի քան հինգ հարյուր եղբայրների միանգամից. նրանց մեծ մասը դեռ ողջ է, մինչ ոմանք մահացել են։ Երևաց նաև Հակոբոսին, և ապա՝ նաև բոլոր Առաքյալներին» (1Կր 15, 3-7)։
Հեղինակը սակավաթիվ տողերի մեջ խտացրել է գլխավոր իրադարձությունները, որոնք ապա մանրամասնորեն պատմվելու են բոլոր Ավետարանների կողմից, ներառյալ Հիսուսի Հարությունը։ Ինչպես նաև տեղեկացնում է, որ իր կամքն է ավանդել ընթերցողներին այն, ինչն ինքն էլ ստացել է (παραλαμβάνω) ուղղակի աշակերտներից։
Ո՞ր թվականին է պատկանում այս նախապողոսյան բանաձևը։ Բառթ Դ. Էհռմանը (1955-), ով Նոր Կտակարան է դասավանդում Հյուսիսային Քառոլինայի Համալսարանում և ակադեմիական աշխարհում հայտնի է իր ուսումնասիրություններով ու հրատարակություններով և ագնոստիկ է, գտնում է, որ «ամենայն հավանականությամբ՝ գրվել է Հիսուսի մահից մի քանի տարի հետո», և այն է՝ Ք.հ. 32 թվականին[4], այսինքն՝ գրեթե ժամանակակից է կատարված իրադարձություններին (Քրիստոսի խաչելությունից ընդամենը 2 տարի անց)։
Եվ իրոք, Պողոսն իր դարձից հետո իսկապես շփման մեջ է մտել «իրեն տեղեկություններ փոխանցած մարդկանց հետ, ովքեր խոսում էին անձնական ուղղակի փորձառությամբ»[5], և, կրկին Բառթ Դ. Էհռմանի համաձայն, «ողջմտությանն ուղղված մարտահրավեր է մտածելը, թե Պողոսը կարող էր երկու շաբաթից ավելի ժամանակ անցկացնել Հիսուսի ամենամտերիմ ընկերոջ հետ առանց նրանից որևիցէ մի տեղեկություն ստանալու Նրա մասին (օրինակ, որ գոյություն էր ունեցել)»[6], և որ հարություն էր առել և երևացել էր բազմաթիվ անձանց (ագնոստիկ Էհռմանը հասկանալի կերպով միշտ ավելի անհարմար է զգում իրեն, երբ հիշում է, որ քրիստոնեական այս հնագույն բանաձևի մեջ խոսվում է նաև Հիսուսի հարության ու երևումների մասին)։
Տակավին ինքը՝ Բառթ Դ. Էհռմանը, ճշգրտել է ավելի լավ ձևով. «Պողոսը Կեֆասին ու Հակոբոսին պետք է որ հանդիպած լինի իր դարձից երեք տարի անց, նրանցից ստանալով ավանդությունները, որոնք գրի է առել իր Նամակներում, Երեսնական թվականների կեսերին, մոտավորապես 35 կամ 36 թվականին։ Ավանդությունները, որ ժառանգեց, ակնհայտ է, որ ավելի հին էին և, ամենայն հավանականությամբ, հասնում են Հիսուսի մահվանից մոտավորապես 2 տարի հետո ընկած ժամանակաշրջանին։ [...] Սա փաստն է այն բանի, որ Խաչված Մեսսիայի հանդեպ հավատքը սկիզբ է առել Հիսուսի մահից շատ քիչ ժամանակ հետո»[7]։ Էհռմանը, ով հայտնի ագնոստիկ է, նախապողոսյան հնագույն բանաձևն իրավամբ գործածում է որպես «Խաչված Մեսսիայի» հանդեպ անմիջական հավատքի ապացույց։ Բայց ավելի ազնիվ կլիներ, եթե կամովին անուշադրության չմատներ և չտեսնելու չտար այն հանգամանքը, որ խաչի վրա մահից բացի, այդ հնագույն բանաձևը խոսում է նաև Հիսուսի Հարության և հետագա բազմաթիվ երևումների մասին։ Եթե լիովին հետևողական լիներ, կգրեր. «Սա փաստն է այն բանի, որ Խաչված և Հարություն առած Մեսսիայի հանդեպ հավատքը սկիզբ է առել Հիսուսի մահից շատ քիչ ժամանակ հետո»։
Ավելի ճշգրիտ կերպով, հետագա հատվածներից մեկում, Բառթ Դ. Էհռմանը եզրակացնում է. «Չպետք է սպասենք Մարկոսի Ավետարանին, որ թվագրվում է մոտավորապես 70 թվականին, պատմական Հիսուսի մասին խոսակցություններ լսելու համար։ Փաստը, որ քաղում ենք Պողոսի գրություններից, կատարյալ կերպով համապատասխանում է ավետարանական ավանդությունների կողմից ներկայացված տվյալներին, որոնց բանավոր աղբյուրները գրեթե վստահաբար հասնում են Առաջին դարի Երեսունական թվականների հռոմեական Պաղեստինին։ Պողոսը փաստում է, որ Հիսուսի կյանքի շրջանից քիչ տարիներ անց՝ Նրա հետևորդները քննարկում էին այն ամենը, որ ասել, արել և ապրել էր պաղեստինցի հրեա վարդապետը։ Փաստերի արտակարգ համապատասխանություն է. ավետարանական աղբյուրները և մեր առաջին քրիստոնյա հեղինակի հաշվետվությունները»[8]։
Մի ուրիշ ոչ-հավատացյալ կարևոր ուսումնասիրող ևս, Գեռդ Լյուդմաննը, ընդունել է. «Պողոսի կողմից մեջբերված ավանդության տարրերը պետք է որ թվագրվեն Հիսուսի խաչելությունից հետո առաջին 2 տարիների ընթացքում, ո՛չ ավելի ուշ, քան 3 տարվա։ 1Կր 15, 3-8 հատվածում հիշատակվող երևումների վերաբերյալ ավանդությունների ձևավորումը տեղի է ունեցել Ք.հ. 30 և 33 թվականների միջև ընկած ժամանակահատվածում»[9]։ Լյուդմաննը Էհռմանի անձնական հապաղումները չունի՝ Հիսուսի երևումները հիշատակելու հարցում, թեև ինքն էլ ''մոռանում է'' հիշատակել Հարությունը։
Ջոն Դոմինիք Քռոսսանը, մինչդեռ, հաստատում է. «Պողոսը Կորնթացիներին գրել է Եփեսոսից, Ք.հ. 50-ական թվականների սկզբին։ Բայց ներկայումս ամենահավանական աղբյուրը, որից նա քաղել է այդ նամակի մեջ ներառնված հնագույն ավանդությունը, գալիս է Երուսաղեմից, 30-ական թվականների սկզբի, երբ Պողոսը գնացել էր այցելելու Կեֆասին (Պետրոսին) և նրա մոտ էր մնացել տասնհինգ օր»[10]։
Պողոս Առաքյալի կողմից մեջբերված նախապողոսյան բանաձևի թվագրումը Ք.հ. 32-33 թվականներին՝ կարծիք է, որին համաձայն են այնպիսի անվանի ուսումնասիրողներ, ինչպիսիք են Է.Փ. Սենդըռսը[11], Ջ. Կլոպպենբոռգը[12], Ջ. Մըռֆի-Օ'Քոննոռը[13], Ջ.Փ. Մեյեռը[14], Փ. Շթուհըլմախեռը[15], Չ.Է.Բ. Քռենֆիլդը[16], Ջ. Դաննը[17] և Փ. Լապիդը[18]։
2006 թվականին, ականավոր ուսումնասիրող Գեռի Ռոբեռթ Հաբեռմասը մի հոդվածի մեջ հավաքեց գլխավոր ուսումնասիրողների եզրակացությունները (նաև քննադատների, ագնոստիկների ու անհավատների), որ վերաբերվում են Կորնթացիներին ուղղված Առաջին Նամակին։ Ահա՛ իր ավարտական եզրակացությունը.
«Ժամանակակից ուսումնասիրողները համաձայն են նրանում, որ Պողոս Առաքյալը Հարության առաջին փորձառությունների գլխավոր վկան է։ Մի նախկին հակառակորդ՝ Պողոսը, հաստատում է, որ Հարուցյալ Հիսուսն անձամբ երևացել է իրեն։ Ակադեմիական համաձայնությունը մեծապես վկայված է, և սակավաթիվ ա՛յլ եզրակացություններ կան, որ առավել ընդարձակ կերպով ընդունված են, որքան փաստը, որ Կորնթացիներին ուղղված Առաջին Նամակի 15, 3-7 հատվածում Պողոսը գրի է առել մի հնագույն բանավոր ավանդություն։ Նախապողոսյան այս զեկույցը ամփոփ կերպով պարունակում է Ավետարանների կենտրոնական բովանդակությունը, այսինքն՝ որ Քրիստոսը մեռավ մարդկանց մեղքերի համար, թաղվեց, մահից հարություն առավ և ապա երևաց բազմաթիվ վկաների, լինի՛ անհատաբար, թե՛ խմբակային եղանակով»[19]։
Ուսումնասիրողներից, որոնց մեջբերում է Հաբեռմասը, հիշենք պապիրուսագետ Ուլռիխ Ուիլկենսին (1928-2021), ով Նոր Կտակարան է դասավանդել Բեռլինի Համալսարանում, որի համաձայն՝ «Պողոսի առաջին նամակն անկասկած պատկանում է սկզբնական Քրիստոնեության պատմության մեջ բացարձակ կերպով ամենահին շրջանին»[20]։ Եթե սկզբնական Քրիստոնեության ականավոր ուսումնասիրող Ուոլթեռ Կասպեռի (1933-) համաձայն՝ 1Կր 15, 2-7 հատվածն արդեն «գործածության մեջ էր Ք.հ. 30 թվականի վերջում»[21], Բիրմինգհամի Համալսարանի աստվածաշնչագետ և հումանիստ Մայքըլ Գոուլդեռի համաձայն՝ այդ հատվածը «պատկանում է այն ավանդությանը, որը Պողոսը ստացել է, երբ դարձի է եկել, այսինքն՝ խաչելությունից մի քանի տարի հետո»[22]։
Ինչպես արդեն ասացինք, քրիստոնեական առաջին գրավոր աղբյուրի գրեթե ժամանակակից լինելը պատմվող իրադարձություններին՝ հերքում է այն վարկածը, թե դրանք արդյունքն են քրիստոնեական առաջին համայնքի կողմից հետագա աստվածաբանական հորինվածքի։ Ուղղակի ժամանակ չկար՝ կազմելու համար առասպելներ, երևակայական ստեր, կամ մշակել հիանալի կերպով խնամված ու բոլոր մանրամասնություններով ճշգրտված ''ա պոստեռիոռի'' արդարացումներ ենթադրյալ աստվածության համար, ինչպես իր ժամանակին պնդում էր – ինքը իրոք երևակայական կերպով – Ռուդոլֆ Բուլթմաննը (1884-1976) և իր այսպես կոչված ''կերպերի քննադատությունը''։ «Համոզմունքը, որի համաձայն՝ Հիսուսը հարություն էր առել մեռելներից», գրել է աստվածաշնչագետ (ոչ-հավատացյալ) Ռոբեռտ Ֆանկը (1926-2005), «արդեն արմատավորված էր, երբ Պողոսը դարձի եկավ մոտավորապես Ք.հ. 33 թվականին։ Քանի որ Հիսուսը մահացավ մոտավորապես 30 թվականին, միջանկյալ ժամանակահատվածը եղել է առավելագույնը երկու կամ երեք տարի»[23]։
Ինչպես նաև, երբ Պողոսը գրի էր առնում 1Կր 15, 3-7 հատվածը, իրադարձությունների բոլոր դերակատարները (հրեաներ ու քրիստոնյաներ, կողմնակիցներ ու թշնամիներ) տակավին ողջ էին, և հնարավորությունն ունեին աղմկահարույց հերքումներ կատարելու, եթե տարածվող տեղեկությունները չէին համապատասխանում իրականությանը։ Այս պատճառով էր նաև, որ նա ամեն գնով ցանկացավ ճշտել իրեն փոխանցված պատգամի բովանդակության ճշմարտացիությունը, մի երկրորդ ճամփորդություն կատարելով դեպի Երուսաղեմ (հմմտ. Գղտ 2, 1-10), առավել խորացված հետաքննություն կատարելու համար այն ամեն ինչի վերաբերյալ, որ իրեն պատմվել էր ականատես վկաների կողմից (հմմտ. Գղտ 2, 2), և երաշխավորելու համար ուսմունքային ճշմարտությունը սկզբնական Եկեղեցում։
Եթե առաջին ճամփորդության ժամանակ հանդիպել էր Պետրոսին ու Հակոբոսին (հմմտ. Գղտ 1, 18-20), երկրորդ անգամ իր ունեցած տեղեկությունները քննարկեց նաև Հովհաննես Առաքյալի հետ (հմմտ. Գղտ 2, 9)։ Պողոսը ակնհայտ կերպով կատարում էր մի պատմական հետաքննություն, հարցազրույցներ վարելով իրադարձությունների ուղղակի, անմիջական մասնակիցների հետ։ Ինչպես նկատել է Մառթին Հենգելը (1926-2009), ով Նոր Կտակարան է դասավանդել Տյուբինգենի Համալսարանում, «ակնհայտ է, որ 1Կր 15, 3-7 հատվածում գրի առնված ավանդությունը ենթարկվել է բազմաթիվ ստուգումների»[24] Պողոս Տարսոնացու կողմից։
Հոուարդ Քլարք Քին (1920-2017), ով Աստվածաշնչյան Ուսումնասիրությունների վաստակավոր դասախոս է եղել Բոստոնի Աստվածաբանական Համալսարանում և Փեննսիլվանիայի Համալսարանում, իր հերթին եզրակացրել է, որ Պողոսի կողմից կատարված հետաքննությունը «կարող է քննության առնվել քննադատական եղանակով և համեմատվել Հիսուսի վերաբերյալ ա՛յլ ականատեսների վկայությունների հետ, ճիշտ այնպես, ինչպես փաստերը կգնահատվեին արդի դատարաններում կամ ակադեմիական միջավայրում»[25]։
Եթե Պողոսի կողմից ներկայացված տեղեկությունների մեջ կեղծիք գտնվեր, իսկույն կդիմակազերծվեր։ Մայքըլ Ռ. Լայքոնան (1961-), ով Աստվածաբանություն է դասավանդում Հյուսթընում, նկատել է տալիս նաև, որ Կղեմես Հռոմեացին ( Ք.հ. 99թ.) և Պողիկարպոսը (69-155) ամենայն հավանականությամբ ուղղակի և անձամբ ճանաչում էին Պետրոսին ու Հովհաննեսին, և Պողոսի (ու Պետրոսի) մասին խոսում են իբրև «ամենամեծ ու ամենաճշմարտացի սյուների» (1Կղեմ 5, 1) ու «լավ առաքյալների» (1Կղեմ 5, 3), և ճանաչում են «երանելի ու փառավորյալ Պողոսի իմաստությունը», ով «մեծ ճշգրտությամբ ու ապահովությամբ ուսուցանեց ճշմարտության խոսքը» (Նամակ Փիլիպպեցիներին)։
Այս խոսքերը, նկատել է տալիս Լայքոնան, «գնահատականները չեն, որ կարող էինք սպասել, եթե Պողոսն ուսուցանած լիներ մի պատգամ, որն էականորեն տարբեր էր Պետրոսի ու Հովհաննեսի կողմից ավանդված պատգամից, մինչդեռ մեզ չէին զարմացնի, եթե Պողոսը ազնվորեն հաստատած լիներ, որ քարոզում էր այն նույն պատգամը, ինչ Երուսաղեմի առաքյալները»[26]։ «Պողոսի նամակները, մինչդեռ», եզրակացնում է Մայքըլ Ռ. Լայքոնան, «Երուսաղեմի առաքյալների ձայնն են տվյալ հարցի վերաբերյալ, առաջնային աղբյուրներ են Հիսուսի հարության մասին»[27]։
[1] B.D. Ehrman, Did Jesus Exist?, Harper Collins Publishers 2012, p. 132.
[2] B.D. Ehrman, Did Jesus Exist?, Harper Collins Publishers 2012, p. 132.
[3] J. Jeremias, Easter: The Earliest Tradition and the Earliest Interpretation, New Testament Theology 1971, p. 306.
[4] B.D. Ehrman, Did Jesus Exist?, Harper Collins Publishers 2012, p. 132.
[5] R. Bauckham, Jesus and the Eyewitnesses, William B. Eerdmans Publishing Company 2006.
[6] B.D. Ehrman, Did Jesus Exist?, Harper Collins Publishers 2012, p. 146.
[7] B.D. Ehrman, Did Jesus Exist?, Harper Collins Publishers 2012, p. 132, 166.
[8] B.D. Ehrman, Did Jesus Exist?, Harper Collins Publishers 2012, p. 132, 133.
[9] G. Ludemann, The Resurrection of Jesus Christ: A Historical Inquiry, Promethus 2004, p. 38.
[10] J.D. Crossan, J.L. Reed, Excavating Jesus: Beneath the Stones, Behind the Texts, Harper Collins Publishers 2001, p. 254.
[11] E.P. Sanders, The Historical Figure of Jesus, Penguin 1993, p. 277.
[12] J. Kloppenborg, An Analysis of the Pre-Pauline Formula in 1 Cor 15:3b-5 in Light of Some Recent Literature, Catholic Biblical Quarterly 1978, Vol. 40, p. 351, 360.
[13] J.M. O’Connor, Tradition and Redaction in 1 Cor 15:3-7, Catholic Biblical Quarterly 1981, Vol. 43, p. 582-589.
[14] J.P. Meier, A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus, Doubleday 2001, Vol. 2, p. 139.
[15] P. Stuhlmacher, Jesus of Nazareth: Christ of Faith, Hendrickson 1993, p. 8.
[16] C.E.B. Cranfield, The Resurrection of Jesus Christ, Expository Times 1990, Vol. 101, p. 169.
[17] J.D.G. Dunn, The Evidence for Jesus, Westminster 1985, p. 70.
[18] P. Lapide, The Resurrection of Jesus: A Jewish Perspective, Augsberg 1983, p. 97-99.
[19] G. Habermas, Experiences of the Risen Jesus. The Foundational Historical Issue in the Early Proclamation of the Resurrection, Journal of Theology 2006, Vol. 45, p. 288-297.
[20] U. Wilckens, Biblical Testimony to the Resurrection: An Historical Examination and Explanation, St. Andrew 1977, p. 2.
[21] W. Kasper, Jesus the Christ, Paulist 1976, p. 125.
[22] M. Goulder, The Baseless Fabric of a Vision, Oneworld 1996, p. 48.
[23] R. Funk, What Did Jesus Really Do?, Polebridge Press 1996, p. 466.
[24] M. Hengel, The Atonement: The Origins of the Doctrine in the New Testament, Fortress 1981, p. 38.
[25] H.C. Kee, What Can We Know about Jesus?, Cambridge University Press 1990, p. 1-2.
[26] M.R. Licona, What are the Primary Sources for Jesus’ Resurrection?, HBU 03/06/2016.
[27] M.R. Licona, What are the Primary Sources for Jesus’ Resurrection?, HBU 03/06/2016.
