6.1. Առարկություն. – Հրաշքները չեն կարող պատահել.
- 01
-
02
-
-
03
-
-
04
-
-
05
-
-
06
-
-
07
-
- 08
-
09
-
-
10
-
-
11
-
-
12
-
- 13
Այս ''առարկությունն'' ավելի առընչվում է մեթոդոլոգիական նատուրալիզմին, քան թե՝ պատմական հետաքննությանը։ Հրաշալի իրադարձություններ չեն կարող պատահել, ասում են, և հետևաբար՝ պետք է անպայման գոյություն ունենա ալտերնատիվ բնական բացատրություն Հիսուսի Հարությանը։
Խոսքը վերաբերվում է փոլիսոփայական հաստատման, որի վրա մասամբ սայթաքել է նաև կարևոր ուսումնասիրող (ագնոստիկ) Բառթ Դ. Էհռմանը, գրելով. «Մի համընդհանուր թյուրիմացություն կա իմ տեսակետի վերաբերյալ։ Այն, ինչը որ ես հաստատում եմ Հիսուսի հարության կամ Իր ա՛յլ հրաշքների վերաբերյալ, կամ ուրիշ որևէ հրաշքի վերաբերյալ (Ապոլլոնիուս Թիանացու կամ Եղիայի), նույնն է, որն ունեի, երբ քրիստոնյա էի, երբ հավատում էի Աստծուն, երբ հավատում էի, որ հրաշքները կարող են կատարվել։ Այժմ այն ժամանակվա միևնույն տեսակետն ունեմ, հետևաբար՝ իմը դա աթեիստական տեսակետ չէ։ Իմ տեսակետն այն է, որ թեև հրաշքները կատարվել են անցյալում, – ասենք պարզապես, որ ընդունում եմ, որ կատարվել են, – ձև չկա հաստատելու, որ կատարվել են, գործածելով պատմագիտական դիսցիպլինները»[1]։
Էհռմանի միտքը ճիշտ լինելով հանդերձ, հրաշքների դեմ ուղղված այս առարկությունների խնդիրը չընկալելն է, որ քննարկվում է վարկածը, որ Հիսուսը մեռելներից հարություն է առել գերբնական եղանակով, ո՛չ թե՝ բնական ճանապարհով։ Հիմք և պատճառ չկա անհավանական համարելու, որ Աստված կարող էր հարություն տալ Հիսուսին մեռելներից, իրական առարկությունը հրաշքների անհնարինությունը չէ, այլ ավելի՝ անհնարինությունն ու անհավանականությունը – առարկողների համաձայն – Տիեզերքի Արարչի գոյության։ Եթե Աստված գոյություն ունի, գոյություն ունեն նաև հրաշքները։
Դա նուրբ վայելչությամբ բացատրել է Ռիչառդ Սուինբըռնը (1934-), ով Փիլիսոփայության վաստակավոր դասախոս է եղել Օքսֆորդի Համալսարանում. «Եթե Աստված չկա, աշխարհում պատահող ամեն ինչի վերջին որոշիչը դառնում են բնության օրենքները, և որ 36 ժամ առաջ մեռած մեկը վերադառնա կյանքի՝ այդ օրենքների ակնհայտ խախտում է, և հետևաբար՝ անհնարին է։ Բայց եթե կա ավանդական տիպի մի Աստված, բնության օրենքները գործում են միայն այն պատճառով, որ Նա դրանց գործել է տալիս, և կարողությունն ունի ընդմիջելու դրանք մի որոշ ժամանակով կամ ընդմիշտ։ Հետևաբար, եթե Հիսուսը հարություն է առել մեռելներից, Աստված է Նրան հարություն տվել»[2]։
Խնդիրն, այսինքն, այն է, որ այս առարկությունն առաջ քաշողները նախ կարծում են, թե Աստծո գոյության խնդիրը արդեն իսկ լուծված է հօգուտ Նրա չգոյության, մինչդեռ իրականությունն այն է, որ հաշվի առնելով փաստը, որ Աստծո գոյությունը ակնհայտորեն ո՛չ անհնարին է, ո՛չ էլ անհավանական (և իրոք զարմանալի, մանավանդ թե՝ ապշեցուցիչ է, որ դեռ մարդիկ կան, որ պնդում են հակառակը), հետևաբար՝ հնարավոր չէ հաստատել, թե Հիսուսի Հարությունն անհնարին է կամ անհավանական, սեղմ փիլիսոփայական տեսանկյունից դիտված։
Բայց հարկավոր է նաև հաշվի առնել և չմոռանալ, որ քննարկումը կենտրոնանում է ո՛չ թե հարության հավանականության վրա ինքնըստինքյան և առանց փաստերի որևէ տարր ներկայացնելու, այլ՝ միայն ու միայն որպես հետևանք պատմական դեպքերի մի շարանի, որոնք որպես իրենց արդյունք և հետևություն՝ պարտադրում են հարության վարկածը որպես լավագույն բացատրություն։
Հայտնի աստվածաբան Մայքըլ Ռ. Լայքոնան պնդում է, որ պատմական տեսանկյունից դիտված էլ կարելի է քննարկել հարությունը որպես վարկած, առանց պատմության և աստվածաբանության միջև բաժանարար սահմանները խախտելու. «Եթե Հարության վարկածն ավելի գոհացուցիչ է՝ պատմական չափանիշներին համապատասխանելու առումով, քան ալտերնատիվ վարկածները, պատմաբանը կարող է հաստատել, որ Հիսուսը հարություն է առել մեռելներից, ի զորու չլինելով հանդերձ պնդելու, որ Աստված է եղել Հիսուսի հրաշալի վերակենդանացման պատճառը (թեև կարող է համենայն դեպս հուշել, որ Աստծո վարկածը դատի կանչվածների մեջ լավագույն թեկնածուն է)։ Հետևաբար, ազատ ենք հուշելու, որ բավարար փաստեր չկան հաստատելու, որ Հիսուսը հարություն է առել մեռելներից, և կամ՝ որ գոյություն ունի մի ավելի լավ վարկած Նրա հարությունը բացատրելու համար։ Բայց, սկզբունքային գետնի վրա, ոչ մի հիմնավոր պատճառ չկա, որից մղված՝ պատմաբանները չեն կարող քննության առնել հրաշքի հնարավորությունը»[3]։
Հստակ է, որ այս թեմայի շուրջ քննարկումը դեռ բաց է փիլիսոփաների ու պատմաբանների միջև։ Ներկայացնենք մի երրորդ դիրքորոշում, որի հեղինակը աստվածաշնչագետ Ջոն Փոլ Մեյեռն է. «Նման խնդիրները, ինչպես փաստը, որ հրաշքները կարող են պատահել, օրինավոր են փիլիսոփայական և աստվածաբանական դաշտում, բայց օրինավոր չեն կամ առնվազն անլուծելի են պատմական հետաքննության ներսում, որի նպատակն է սահմանափակվել էմպիրիկ փաստագրության և ռացիոնալ հետևությունների ոլորտում. հետևություններ, որ կարող ենք դուրս բերել այդ փաստագրական տվյալներից»[4]։ Մեյեռի համաձայն, սխալ է և՛ հրաշքների օգտին ''ա պռիոռի'' եղանակով ջատագովական նպատակներ հետապնդելը, և՛ «պատմության քննադատական մոտեցում դրսևորելը» բացարձակապես նատուրալիստական եղանակով, որի համար «հրաշքները չեն կարող պատահել, ուստի՝ չեն պատահում»[5]։ Հիրավի, «աթեիստի դատողությունը նույնքան փիլիսոփայական և աստվածաբանական է, որքան հավատացյալինը, նախասահմանված՝ մի մասնակի աշխարհայացքի կողմից, և ո՛չ թե մի դատավճռից, որը պարզապես, միայն ու անհրաժեշտորեն ծնվում է փաստագրական տվյալների վերլուծությունից»[6]։
Մինչև ո՞ւր կարող է մղվել պատմաբանը։ Ջոն Փոլ Մեյեռի պատասխանը շատ հեռու չէ Լայքոնայի կողմից տրված պատասխանից. «Պատմաբանը կարող է պարզել, որ մի արտասովոր դեպք պատահել է մի կրոնական կոնտեքստի մեջ, որ ինչ որ մեկը պնդել է, որ խոսքը վերաբերվել է մի հրաշքի, և – եթե բավարար փաստագրություն կա – թե մի մարդկային նախաձեռնություն, կամ տիեզերքի ֆիզիկական ուժերը, կամ ընկալման սխալը, ցնորքը կամ կեղծիքը կարո՞ղ են բացատրել դրվագը։ Եթե բոլոր այս բացատրությունները բացառվում են, պատմաբանը կարող է եզրակացնել, որ դեպքը, որի վերաբերյալ ոմանց կողմից հաստատվում է, թե հրաշք է, չունի ռացիոնալ ոչ մի բացատրություն կամ պատշաճ պատճառ՝ մարդկային որևէ տեսակի գործունեության կամ ֆիզիկական ուժի մեջ։ Գնալ այս դատաստանից այն կողմ և հաստատել՝ կա՛մ որ Աստված ուղղակի կերպով գործել է, իրականացնելու համար այդ զարմանալի դեպքը, կա՛մ որ Աստված դա չի արել, նշանակում է մղվել ավելի անդին, քան սահմանը, մինչև ուր կարող է գործել պատմաբաններից յուրաքանչյուրը իր պատմաբանի իրավասություններով, և մուտք գործել փիլիսոփայության և աստվածաբանության ոլորտ»[7]։
Այս երեք ուսումնասիրողները, որոնց դիրքորոշումները պարտադիր կերպով անհաշտ չեն միմյանց հետ, համենայն դեպս համաձայն են հաստատելու մեջ, որ և՛ փիլիսոփայական, և՛ զուտ պատմական հարթության վրա կարելի չէ ''ա պռիոռի'' մերժել հրաշքների գոյության հնարավորությունը։ «Հակահրաշքային» առարկության խնդիրներից ևս մեկն այն է (որին արդեն ակնարկել է Մեյեռը), որ այն ծայր աստիճան դոգմատիկ է և չի հաշտվում նախապաշարումներից ազատ պատմական հետաքննության սկզբունքի հետ։ Նատուրալիստները ''ա պռիոռի'' մերժում են, որ գերբնական բացատրությունները անգամ որպես վարկած ներառվեն քննարկվելիք զանազան տարբերակների խմբի մեջ, այդպիսով խախտելով ուսումնասիրության համընդհանուր կերպով ընդունված չափանիշները, որոնք պահանջում են ոչ մի վարկած դուրս չթողնել ''ա պռիոռի'' մոտեցումով, անկախ այն բանից, թե դրանք որքանով կարող են անհարմար կամ անընդունելի լինել ուսումնասիրողի սուբյեկտիվ տեսանկյունից դիտված և մշակութային այն կողմնորոշումների համար, որոնց ներսում նա ապրում է։
Բազմաթիվ, անգամ կասեի՝ անթիվ, փիլիսոփաներ ընդհանրապես մերժել են հրաշքների գոյության հնարավորության ժխտումը, օրինակ՝ Քեմբրիջի Ֆարադեյ Ինստիտուտի տնօրեն Ռոդնեյ Դ. Հոլդեռը[8], Հյուսիսային Քառոլինայի Համալսարանում Փիլիսոփայության դոցենտ Ջոռջ Ն. Շլեսինգեռը (1925-2013)[9], Պիտսբուրգի Համալսարանի Փիլիսոփայության վաստակավոր դասախոս Ջոն Իըռմանը (1942-)[10], Սանտա Քռուզի Կալիֆոռնիական Համալսարանի Փիլիսոփայության նախկին դասախոս Ռիչառդ Օտթեն[11]։
Վերջում ի նկատի առնենք, որ ով վկայակոչում է մեթոդոլոգիական նատուրալիզմը, սովորաբար հիմնվում է Դեյվիդ Հյումի (1711-1776) և Իմմանուել Քանթի (1724-1804) հնացած դրույթների վրա։ Բայց, ինչպես բացատրել է Նոթղը Դամի Համալսարանի դոցենտ Թոմաս Վ. Մոռռիսը (1952-), «ակնարկներում, որ աստվածաբանները կատարում են Քանթի կամ Հյումի վերաբերյալ, դեպքերի մեծամասնության պարագայում այս փիլիսոփաներին գտնում ենք պարզապես հիշատակված։ Հազվադեպ, եթե ո՛չ՝ երբեք, չենք հանդիպում հաշվետվությունների, թե որո՛նք են այն արգումենտները, որոնք նրանք ենթադրաբար գործածել են հրաշքների թվացյալ հերքման համար»[12]։
Սթեֆեն Թ. Դեյվիսը, հարությունը փիլիսոփայական պատճառներով մերժելով հանդերձ (մինչ պատմական գետնի վրա գտնում է, որ դա է «ամենահամոզիչ բացատրությունը»[13]), համարում է, որ «ընդհանրապես ճանաչված է, որ Հյումը գերագնահատում է իր դրույթը։ Կարելի չէ ''ա պռիոռի'' բացառել հրաշքների հնարավորությունը»[14]։
Եվ իրոք, թեև բոլորին քաջ հայտնի է համընդհանուր օրենքը, որ մեռյալները մնում են մեռյալ, սա չի կարող ինքնաբերաբար բացառել մի սպեցիֆիկ դեպք, եթե գոյություն ունեն համոզիչ փաստեր՝ ի պաշտպանություն այդ զարմանահրաշ բացառության։
Ավարտենք նշելով, որ հրաշքների դեմ Հյումի արգումենտը դեռ 18րդ դարում հերքվել է Գոտթֆռիդ Լեսսի (1736-1797) և Ջոռջ Քամփբելլի (1719-1796) կողմից, ինչպես նաև ժամանակակից բացմաթիվ փիլիսոփաների կողմից մերժվել է որպես սխալական, ինչպիսիք են, օրինակի համար, Ռիչառդ Սուինբըռնը[15], Ջոն Իըռմանը[16], Ջոռջ Մավռոդեսը (1926-2019)[17], Էնթընի Ֆլյուն (1923-2010)[18] և Ուիլլիամ Էլսթընը (1921-2009)[19]։
[1] B.D. Ehrman, in Ehrman-Licona Dialogue on the Historical Reliability of the New Testament, The Best Schools 2016.
[2] R. Swinburne, The Probability of the Resurrection of Jesus, Philosophia Christi 2013, Vol. 15, p. 11.
[3] M.R. Licona, in Ehrman-Licona Dialogue on the Historical Reliability of the New Testament, The Best Schools 2016.
[4] J.P. Meier, Un ebreo marginale, vol. 2, Queriniana 2003, p. 600.
[5] J.P. Meier, Un ebreo marginale, vol. 2, Queriniana 2003, p. 600, 601.
[6] J.P. Meier, Un ebreo marginale, vol. 2, Queriniana 2003, p. 607.
[7] J.P. Meier, Un ebreo marginale, vol. 2, Queriniana 2003, p. 608.
[8] R.D. Holder, Hume on Miracles: Bayesian Interpretation, Multiple Testimony, and the Existence of God, British Journal for the Philosophy of Science 1998, Vol. 49, p. 60-62.
[9] G.N. Schlesinger, Miracles and Probabilities 1987, Vol. 21, p. 219-232.
[10] J. Earman, Bayes, Hume, and Miracles, Faith and Philosophy 1993, Vol. 10, p. 293, 305-306.
[11] R. Otte, Schlesinger and Miracles, Faith and Philosophy 1993, Vol. 10, p. 93, 97.
[12] T.V. Morris, Philosophy and the Christian Faith, University of Notre Dame Press 1988, p. 34.
[13] S.T. Davis, Faith and Philosophy, Vol. 2, No.3, 06/1985, p. 152, 153.
[14] S.T. Davis, Faith and Philosophy, Vol. 2, No.3, 06/1985, p. 148.
[15] R. Swinburne, The Concept of Miracle, Macmillan 1970.
[16] J. Earman, Bayes, Hume, and Miracles, Faith and Philosophy 1993.
[17] G. Mavrodes, Miracles and the Laws of Nature, Faith and Philosophy 1985.
[18] A. Flew, Did Jesus Rise from the Dead, Harper & Row 1987.
[19] W. Alston, God’s Action in the World, Cornell University Press 1989.
