8.3. Առարկություն. – Աշակերտների կրոնական բաղձանքն է երևակայական տեսիլքներ ծնել.
- 01
-
02
-
-
03
-
-
04
-
-
05
-
-
06
-
-
07
-
- 08
-
09
-
-
10
-
-
11
-
-
12
-
- 13
19րդ դարի սկեպտիկ ուսումնասիրողների կողմից առաջ քաշված նատուրալիստական առարկություններին հակադարձելու աշխատանքի մեծ մասը կատարվել է միևնույն կողմնորոշմանը պատկանող լիբերալ ա՛յլ ուսումնասիրողների կողմից, քանի որ նատուրալիստական տեսություններից յուրաքանչյուրի պաշտպանները քննադատել են մյուսների ''ալտերնատիվ'' դրույթները։
«Նատուրալիստական տարբեր բացատրություններ կան յուրաքանչյուր սկեպտիկի համար, ով փորձում է բացատրել Քրիստոնեության ծագումը»[1], հեգնանքով մեկնաբանել է Դալլասի Աստվածաբանական Ակադեմիայի դոցենտ Դենիել Բ. Ուալլասը (1952-)։
Ուսումնասիրողներից ոմանք, իրոք, մերժում են Քրիստոսի Հարության գերբնական բացատրությունը, բայց մերժում են նաև ցնորատեսության վարկածը, նախընտրելով պնդել, թե հարություն առած Հիսուսի երևումները ավելի շուտ ենթագիտակցության սուբյեկտիվ պրոյեկցիաներ պետք է որ լինեն, որ ծնունդ են առել աշակերտների հավատքից ու ցանկությունից, ովքեր չէին ցանկանում համակերպվել հավատալու, որ ամեն բան վերջացել էր իրենց Վարդապետի մահվամբ։ Խոսքը վերաբերվում է հայտնի վարկածին, որ պաշտպանվել է ֆրանսիացի ուսումնասիրող Շառլ Գինյբեռի (1867-1939)[2], իսկ նրանից առաջ՝ Էռնեսթ Ռենանի (1823-1892)[3] կողմից 19րդ դարի կեսերին, ովքեր համոզված էին աշակերտների ինքնատպավորմանը, որն էլ իր հերթին արդյունքն էր գորովի ու առասպելականացման։ Հավա՞տքն է, որ ծնունդ է տվել երևումներին, թե՞ երևումներն են, որ արծարծել են հավատքը Քրիստոսի աշակերտների սրտում։
Այս դեպքում ևս սակավաթիվ են Քրիստոնեության ծագման ուսումնասիրության իրական մասնագետները, որ պաշտպանում են նման վարկածներ, մյուս կողմից՝ քրիստոնեական առաջնային աղբյուրներն աշակերտներին Հիսուսի մահից անմիջապես հետո նկարագրում են ճշգրիտ կերպով հակառակ հոգեվիճակում, քան անձինք, որ կարող են համոզված լինել մահվան դեմ Նրա կողմից տարված հաղթանակին։
Խոսե Միգել Գառսիան գրել է. «Ավետարանական պատմություններն աշակերտներին նկարագրում են որպես Հիսուսի դատապարտության ու մահվան պատճառով վհատությանն ու հուսալքությանը զոհ գնացած անձինք. սարսափահար՝ փակվում են վերնատանը, ուր կատարել էին վերջին ընթրիքը։ Հիսուսի երևումներն են, որ ծնունդ տվեցին հավատքին Նրա հետևորդների հոգում»[4]։
Գեռհառդ Լոհֆինկը նույնպես նշել է. «Բոլոր այս վերակազմությունները համընկնում են հաստատելու մեջ, որ աշակերտների հոգիներում ցայտում է հավատքը, և հավատքը ծնունդ է տալիս երևումներին։ Նոր Կտակարանը, մինչդեռ, ընդհակառակը՝ ասում է ճիշտ հակառակը. միմիայն Հարուցյալի երևումները ծնունդ տվեցին հարության հանդեպ հավատքին։ Անհնարին է մտածել, որ լուրջ պատմաբանը կարող է խեղաթյուրել աղբյուրների այսքա՜ն հստակ հաստատումը – հատկապես Սուրբ Պողոսի անձնական վկայությունը – այնտեղ ընթերցելու համար ճշգրիտ կերպով հակառակը»[5]։
Հավատքի պռոյեկցիայով ինչպե՞ս բացատրել փաստը, որ աշակերտների առաջին հակազդեցությունը, Հարուցյալ Հիսուսին տեսնելիս, բնավ խանդավառությունը չի լինում. նրանք կասկածում են, վախենում են, կարծում են, թե ուրվական են տեսնում, այն աստիճան, որ Հարուցյալը ստիպված է լինում շոշափելի ապացույցներ ներկայացնել՝ նրանց հրավիրելով հպվել իրեն, համոզվել, որ միս ու արյուն ունի, մինչև իսկ կերակուրներ ճաշակելով նրանց հետ։ Սրանք բաներ են, որ բնավ չեն հաշտվում հոգեկան սուբյեկտիվ պռոյեկցիաների հետ։ Կամ ինչպե՞ս բացատրել Պողոս Տարսոնացու դարձն ու ունեցած երևումը. նրա, ով քրիստոնեական առաջին համայնքի հայտնի հալածողն էր։ ''Հավատքից ծնված'' տեսիլքների ինչպիսի՞ նախնական տրամադրվածություն կարող էր ունենալ նա։ Ռաբբի Գամաղիելի դպրոցում կրթված, նա ատում էր Հիսուսին ու քրիստոնյաներին, քանի որ նրանց հրապարակայնորեն աստվածանարգ մարդիկ էր համարում, և սակայն՝ անբացատրելի կերպով դարձի եկավ և անսպասելի կերպով դադարեց պայքարել նրանց դեմ, զոհաբերեց ամեն բան, իր ողջ կյանքը, համբերեց իր դեմ հարուցված հալածանքներին ու ամեն տեսակ տառապանքների, անխոնջ կերպով քարոզեց Ավետարանը քաղաքից քաղաք՝ մինչև Հռոմ, բանտարկվեց և մեռավ որպես մարտիրոս։
Հեռուստատեսային հաղորդումների ժամանակ կարծիքներ հայտնող Քոռռադո Աուջասը (1935-), ով ո՛չ պատմագետ է, ո՛չ էլ հոգեբան, ավստրիացի աստվածաբան Ադոլֆ Հոլլի (1930-2020) միտքը մեջբերելով՝ հասել է մինչև իսկ պնդելու, թե «կրոնական բաղձանքն իր ամենածայրահեղ ու նվազ ինստիտուցիոնալ կերպարանքով» կարող է խտանալ մեծապես վառվռուն և խմբային տեսիլքների մեջ։ Այսպիսով, աշակերտներն իբր թե համոզվել ու ոգևորվել են՝ «միմյանց փոխանցելով այդ զգացումները, որոշ դեպքերում դիմել են խոտերի կամ ծխերի օգնությանը, և այդպես հասել են նյութականացնելու մի կերպարանք, մարդկային կամ գերբնական, կարողանալով փաստացի տեսնել նրան այնտեղ՝ իրենց միջև։ Սա կարող է մի բացատրություն լինել»[6]։
Ահա՛ այսպիսին է նման առարկություններ առաջ քաշողների ''գիտական'' մակարդակը։ Արգումենտներ ներկայացնելու մակարդակն, այսինքն, իջնում է զրոյից վար։ Եվս մեկ անգամ ընդգծենք միայն, որ գիտական գրականության մեջ գոյություն չունի ոչ մի փաստ այն մասին, որ ''կրոնական բաղձանքը'' կարող է գերբնական տեսիլքներ ծնել, նաև որովհետև – կրկնենք ևս մեկ անգամ – այդ երևումները վկայված են անձանց կողմից, ովքեր նախապես կասկածում էին Հիսուսի աստվածությանը (օրինակ, Հակոբոսը), կամ թնամական կեցվածք ունեին քրիստոնյաների հանդեպ (օրինակ, Պողոսը), կամ ընդհանրապես՝ խոսքը վերաբերվում է բարեպաշտ հրեաների, որոնք բնավ տրամադրված չէին տեսնելու հարություն առած Հիսուսին, մանավանդ այդ կերպարանքով, և դա՝ իրենց հրեական ենթահողի պատճառով (բոլոր աշակերտներն առանց բացառության)։
Իտալացի ուսումնասիրող Մաուռո Պեշեն, ով սովորաբար հակված է պաշտպանելու վիճարկվող վարկածները, այս դեպքում սահմանափակվել է ընդունելով. «Վարկած է բանաձևվել, թե Մագդաղենացուն երևումը կարող է պատահած լինել որպես մի ճգնաժամի կամ մի անտանելի ցավի արդյունք։ Հիմքեր չկան նման վարկած բանաձևելու համար»[7]։ Եվ տակավին. «Պատմական, կրոնական կամ մարդաբանական տեսանկյունից դիտված՝ հստակ է, որ տեսանողը ''տեսնում է'' միայն այն, ինչը որ իրեն թույլ են տալիս տեսնել իր տրամադրության ներքո գտնվող մշակութային սխեմաները»[8]։ Եվ իրոք այդպես է. աշակերտների հրեական մշակութային սխեմաները չէին կարող Հիսուսի վերաբերյալ տեսիլքներ ծնել, Նրան իբրև հարություն առած երևակայելով, ինչը որ խելքից ու մտքից դուրս բան էր իրենց և իրենց ժամանակակիցների համար։
2020 թվականին տրված մի հարցազրույցի ժամանակ, Տյուբինգենի Համալսարանի վաստակաշատ դոցենտ Գեռհառդ Լոհֆինկը, սուբյեկտիվ տեսիլքների առարկությանը հակադարձելով, պատասխանեց՝ մինչև վերջին կետն ընդունելով նետված մարտահրավերը. «Պնդում են, թե փսիխոգեն տարրե՞ր կան զատկական երևումների մեջ։ Ա՛յլ խոսքերով ասած, համարում են, որ հոգու մեջ, աշակերտների հոգու խորքում, ծնունդ են առել պատկերներ և խոսքեր, որոնք Հիսուսին ցույց են տվել նրանց որպես Հարուցյալ։ Կարող եմ բնավ չբացառել սա։ Աստվածաբաններն ասում են, որ երբ Աստված ներգործում է, դա միշտ անում է ''երկրորդական պատճառների'' գործադրմամբ, այսինքն՝ արարչության միջոցով, աշխարհի ուժերի ու կառույցների միջոցով։ Կարող ենք ուստի եզրակացնել, որ հարություն առած Հիսուսին հայտնել է զատկական վկաների հոգու ներքին կարողությունների միջոցով, առանց արարչության օրենքները խախտելու։ Ոչ մի խնդիր չունեմ աշակերտների զատկական փորձառության մեջ հոգու ներքին գործընթացները հաշվի առնելու հարցում։ Այն, ինչը որ վճռորոշ է, այն է, որ հոգու այս գործընթացների միջոցով Աստված Ինքն է ներգործել և հայտնել Հարուցյալին»։
Քրիստոնեության ծագման ոլորտում միջազգային համբավ վայելող երկու ա՛յլ մասնագետներ՝ Ն.Թ. Ռայթն ու Ք.Ա. Էվանսը, եզրակացրել են. «Աշակերտներն իբր թե այնքա՜ն այլայլված էին Հիսուսի աղետալի պարտության ու մահվան պատճառով, որ հանգեցին բաղձալու հարությունը որպես իրենց դառնությանը դիմադրելու միջոց։ Այս վարկածը բնավ ընդունելի չէ որպես պատմական ներկայացումը մի բանի, որ տեղի է ունեցել Առաջին դարում։ Տեղյակ ենք բազմաթիվ ա՛յլ շարժումների պատմությանը, որոնց առաջնորդը – որի վրա էին բոլորը դրել իրենց հույսերը – սպանվել էր. դեպքերից ոչ մեկի պարագայում այդ շարժումների մասնակիցները չտառապեցին 20րդ դարի այն օրհնյալ հիվանդությամբ, որ կոչվում է ''իմացական աններդաշնակություն'' [կոգնիտիվ դիսոնանս], որի պատճառով նրանք իբր թե մղվել են պատմություններ հռչակելու ինչ որ մի փառահեղ բանի վերաբերյալ՝ սոսկ որպես նպատակ ունենալով իրենց սեփական վշտի հետ հաշվեհարդար տեսնելը։ Այսպես չէ, որ զբաղվում ենք պատմությամբ»[9]։
Երկու մասնագետների խոսքը վերաբերվում է լիբերալ այնպիսի աստվածաբանների, ինչպիսիք են Ռուդոլֆ Բուլթմաննը և Էդուարդ Շիլլբեկքը (1914-2009), որոնց համաձայն՝ աշակերտների մտքերը գերեզմանի դիմաց այնքա՜ն լի էին լույսով, որ նրանց համար կարևորություն չունեցավ, թե այնտեղ մարմինը ներկա էր կամ ո՛չ։ «Այդ պահին Շիլլբեկքը դադարեց լինել Առաջին դարի պատմաբան և դարձավ Քսաներորդ դարի ֆենթըզի գրող», մեկնաբանել են Ք.Ա. Էվանսն ու Ն.Թ. Ռայթը։ «Առաջին դարի մարդիկ շա՜տ բան գիտեին լույսով լցված մտքերի և նմանատիպ բաների մասին։ Սպեցիֆիկ բառապաշար ունեին՝ այդ բաների մասին խոսելու համար։ Բայց այս ամենը ոչ մի կապ չունի ասելու հետ, թե ինչ որ մեկը հարություն է առել մեռելներից»[10]։
Լաիկ ուսումնասիրող Ջոն Դոմինիք Քռոսսանը նույնպես բացատրել է, որ նույնիսկ եթե ընդունենք սուբյեկտիվ տեսիլքի վարկածը, այն համենայն դեպս մեծապես տարբեր է հարության գաղափարից, այնպես՝ ինչպես այն սկզբից ևեթ հաստատվել է առաջին քրիստոնյաների կողմից. «Հարությունը նույն բանը չէ, ինչ երևումը։ Հարցը այն չէ, թե արդյոք երևումներ կամ տեսիլքներ տեղի ունենո՞ւմ էին, քանի որ դա սովորաբար պատահում էր հին աշխարհում. օրինակ Հեկտորը որպես մեռյալ երևում է Անխիսեսին, Տռոյայի պատերազմի ավարտին և Վիրգիլիոսի Էնեականի սկզբում։ Եվ արդի աշխարհում էլ է պատահում. Մտային Խանգարումների Ախտորոշման և Վիճակագրության Չորրորդ Ձեռնարկը դրանք չի համարում մտային խանգարումներ, այլ՝ վշտի սովորական հատկանշաններ։ Դա կարող է պատահել սիրելի անձի անակնկալ, ողբերգական կամ սարսափելի մահից կամ անհետացումից հետո։ Հետևաբար, նաև եթե քրիստոնեական գրություններից ոչ մեկը խոսած չլիներ Հիսուսի երևումների կամ տեսիլքների մասին՝ Իր խաչելությունից հետո, կկարողանայինք հանգիստ կերպով վարկած բանաձևել, թե դրանք տեղի են ունեցել։ Բայց, սա՛ է որոշիչ կետը, երևումը նույն բանը չէ, ինչ հարությունը, և ո՛չ էլ հեռավոր կերպով նման մի բան է»[11]։
Սթեֆեն Թ. Դեյվիսը, աթեիստ փիլիսոփա Մայքըլ Մառթինի կողմից առաջ քաշված նատուրալիստական դրույթներին պատասխանելով՝ եզրակացրել է, որ «բոլոր ալտերնատիվ վարկածները, որ ճանաչում եմ, պատմականորեն տկար են. դրանցից մի քանիսն այնքա՜ն տկար են, որ փլուզվում են իրենց սեփական կշռի ներքո՝ հազիվ թե ներկայացվում են։ [...] Ալտերնատիվ տեսությունները, որ առաջարկվել են, ո՛չ միայն ավելի տկար են, այլ՝ շա՜տ ավելի տկար են, երբ փորձում են բացատրություն ընծայել մեր ձեռքերում գտնվող պատմական փաստերին»[12]։
Պարզվեց, որ նատուրալիստական դրույթներ համոզվածությամբ պաշտպանելը – սպասումներին հակառակ – շատ ավելի դժվարին է, քան նախատեսված էր, և սրանով բացատրվում է նաև պատճառը, թե ինչո՛ւ «քննադատ ուսումնասիրողների ճնշող մեծամասնությունը մերժում է այս տարբերակը»[13]։ Բազմաթիվ ուսումնասիրողներ եզրակացրել են, որ նատուրալիստական տարբերակներից յուրաքանչյուրը ծնում է ավելի շատ խնդիրներ, քան այն խնդիրներն են, որոնք ցանկանում է լուծել։
Եվ այդպիսով, Տյուբինգենի Համալսարանի նախկին դասախոս, աշխարհահռչակ աստվածաբան Հանս Քյունգը (1928-2021) եզրակացնում է. «Աշակերտների հավատքը չէ, որ հարություն տվեց Հիսուսին, այլ՝ Հարուցյալն է, որ նրանց հասցրեց հավատալու»[14]։ Իսկ Ջոն Ա.Թ. Ռոբինսընը գրել է. «Իսկապես չափազանց դժվարին է անտեսել Հիսուսի երևումները և, դրանով հանդերձ, գտնել ինչ որ մի արժանահավատ բացատրություն»[15]։
[1] D.B. Wallace, Fact Checking Dan Barker: From our Recent Debate on June 6, 2015, www.danielbwallace.com, 01/08/2015.
[2] G. Guignebert, Jésus, Paris 1933.
[3] E. Renan, Vita di Gesù, Feltrinelli 1989.
[4] J.M. Garcia, Il protagonista della storia. Nascita e natura del cristianesimo, Rizzoli 2008, p. 291.
[5] G. Lohfink, Die Auferstehung Jesu und die historische Kritik, BibLeb 1968, p. 49.
[6] C. Augias, M. Pesce, Inchiesta su Gesù, Mondadori 2006, p. 57.
[7] C. Augias, M. Pesce, Inchiesta su Gesù, Mondadori 2006, p. 58.
[8] C. Augias, M. Pesce, Inchiesta su Gesù, Mondadori 2006, p. 58.
[9] C.A. Evans, N.T. Wright, Gli ultimi giorni di Gesù, San Paolo 2010, p. 111.
[10] C.A. Evans, N.T. Wright, Gli ultimi giorni di Gesù, San Paolo 2010, p. 112.
[11] J.D. Crossan, J.L. Reed, Excavating Jesus: Beneath the Stones, Behind the Texts, Harper Collins Publishers 2001, p. 259-260.
[12] S.T. Davis, Is Belief in the Resurrection Rational? A Response to Michael Martin, Philo 1999, Vol. 2, p. 57-58.
[13] G. Habermas, Experiences of the Risen Jesus. The Foundational Historical Issue in the Early Proclamation of the Resurrection, Journal of Theology 2006, Vol. 45, p. 288-297.
[14] H. Küng, Essere cristiani, Rizzoli 2012, p. 421.
[15] J.A.T. Robinson, Can We Trust the New Testament?, Eerdmans 1977, p. 124.
