9.2. Մարտահրավեր հրեական հավատամքին և Մովսեսի Օրենքին.

Մի ա՛յլ հանկարծակի փոփոխություն, որի մասին առաջնային աղբյուրները վկայում են Հիսուսի մահվանը հաջորդող առաջին իսկ օրերից սկսած, Եկեղեցու առաջին անդամների զարմանալի որոշումն է՝ ծիսակատարելու Կիրակի օրը որպես «Տիրոջ Օր» (հմմտ. Գրծ 20, 7; 1Կր 16, 2. - Կիրակի հունարեն նշանակում է Տիրոջ)։

Եթե տակավին այսօր Կիրակին ընդունում ենք որպես հանգստի սրբազան օր (հանգիստը ընկալված որպես մարդու արժանապատվության վերականգնման պահ), դրա պատճառն այն է, որ Առաջին դարում ապրող մի քանի հրեաներ հանկարծակի կերպով սկսեցին հռչակել, որ Հիսուսը հարություն է առել Կիրակի օրվա առավոտյան, մինչ «հրեաների համար սրբազան օրը շաբաթն է, ինչպես սահմանված է մովսիսական օրենքի համաձայն»^[1]։

Եթե հաշվի չի առնվում հարության իրադարձությունը, ընդգծել է Խոսե Միգել Գառսիան, «բացատրություն չի գտնում սրբազան օրվա ծիսակատարության փոփոխության փաստը։ Մինչդեռ դա հասկանալի է դառնում, եթե տեսնում ենք, որ փոփոխության պատճառն այն օրն է, երբ տեղի է ունեցել դատարկ գերեզմանի բացահայտումը և սկիզբ են առել երևումները, այսինքն՝ երբ աշակերտները շոշափելի փաստեր են ձեռքբերել Հիսուսի հարության վերաբերյալ»^[2]։

Ռիչառդ Սուինբըռնը իր հերթին ընդգծել է, որ քրիստոնեական համայնքները շատ արագ կերպով տարածվեցին Երուսաղեմից դուրս, Զատկական իրադարձություններից երեք կամ չորս տարվա ընթացքում, և «իրենց հետ տարան իրենց սովորույթները, ներառյալ Գոհաբանական Պատարագի ծիսակատարումը։ Բոլոր փաստերը, որ ունենք, թելադրում են, որ համատարած սովորություն կար՝ Գոհաբանական Պատարագը ծիսակատարելու Կիրակի օրը՝ շաբաթվա առաջին օրը։ Սա պետք է որ նախորդած լինի [քրիստոնեական համայնքների] տարածմանը, այլապես՝ կլսեինք հակաճառություններ, թե ե՛րբ է հարկավոր կատարել այն և վերևից տրվող ցուցմունքներ (նման այն դեպքին, երբ հակաճառություններ ծագեցին թլփատության և մսի սպառման վերաբերյալ, և դրանք լուծվեցին Երուսաղեմի Ժողովի ժամանակ, ինչպես նկարագրված է Գործք Առաքելոց գրքի 15րդ գլխում)»^[3]։

Եթե Հիսուսը հարություն առած չլիներ և աշակերտներն ամեն ինչ հորինած լինեին կամ կամեցած լինեին հիշատակել Նրա կյանքն ու գործերը, «կընտրեին ա՛յլ օրեր, որոնք ավելի բնականոն կլինեին Գոհաբանական Պատարագի ծիսակատարման համար, օրինակ՝ օրիգինալ Վերջին Ընթրիքի օրը, որն ամենայն հավանականությամբ եղել է մի հինգշաթբի օր, և ո՛չ թե, վստահաբար, Կիրակի», շարունակել է Սուինբըռնը։ «Կիրակի օրվա սրբագործման արժանահավատ բացատրություն գոյություն չունի Քրիստոնեությունից դուրս։ Միայն մեկ պարզ բացատրություն կա այս համատարած սովորության վերաբերյալ և սկիզբ է առել Հարությունից ամենաուշը երկու կամ երեք տարի անց։ Գոհաբանական Պատարագը ծիսակատարվել է Կիրակի օրը Քրիստոնեության ամենաառաջին իսկ տարիներից սկսած, որովհետև քրիստոնյաներն հավատում էին, որ Հարության կենտրոնական քրիստոնեական իրադարձությունը տեղի էր ունեցել Կիրակի օրը»^[4]։

Հիսուսի հետևորդներն աստվածաբաններ չէին, ո՛չ էլ սրբազան գրքերի մասնագետներ կամ հրեության ա՛յլ տեսակ ներկայացուցիչներ։ Հանկարծակի կերպով և առանց որևէ պատշաճ դրդապատճառի, խոնարհ ձկնորսների այդ փոքրիկ խումբը մարտահրավեր նետեց Երուսաղեմի Ատյանին (հետևաբար՝ Աստծո դատաստանին, ըստ հրեաների համընդհանուր ընկալման), և համարձակվեց փոփոխություն մտցնել Մովսեսի Օրենքի այն կետերի մեջ, որ վերաբերվում են սրբազան Շաբաթ օրվան։ Այն նույն անձինք, որոնք մի քանի օր առաջ փախել էին սարսափահար, ուրացել էին Հիսուսին և ցիրուցան էին եղել՝ դառնացած և հուսախաբ։ «Վկայությունների և իրադարձությունների վերլուծումը կարող է հանգեցնել եզրակացնելու, որ առանց հարության իրական ֆակտի, բազմաթիվ բաներ կմնային առանց բացատրության»^[5], իրավացիորեն եզրակացրել է Խոսե Միգել Գառսիան։

Անվանի ուսումնասիրող Լեռռի Հուռթադոն (1943-2019), ով Սկզբնական Քրիստոնեության և Նոր Կտակարանի Լեզվի, Գրականության ու Աստվածաբանության դոցենտ է եղել Էդիմբուրգի Համալսարանում, ընդգծել է նաև, որ «քրիստոնեական սկզբնական միջավայրերում Հիսուսը առարկան է հանդիսանում բարեպաշտական արտահայտությունների, որոնք բացառիկ կերպով վերապահված էին միմիայն Աստծուն և որոնք, պարզապես, ոչ մի համանմանություն չունեն Երկրորդ Տաճարի ժամանակաշրջանի հրեական ավանդության մեջ։ Պարզ խոսքերով ասած, Հարուցյալ Հիսուսի այս պաշտամունքը արմատական նորարարություն է եղել հրեական միաստվածյան կրոնի մեջ»^[6]։

Մասնագետներ Ք.Ա. Էվանսն ու Ն.Թ. Ռայթն ընդգծել են նաև առաքելական քարոզչության մեջ հարության գաղափարի հանկարծակի վրա հասած կենտրոնականությունը, հակառակ այն բանի, որ վերջնական ու վախճանաբանական հարությունը միշտ լուսանցքային տեղ է գրավել հրեական մտածողության մեջ։ Երկրորդ Տաճարի ժամանակաշրջանի հրեության կրոնական գրություններում (Ք.ա. 597թ.ից մինչև Ք.հ. 70թ.) կա հիրավի որոշակի հավատք՝ Աստծո ժողովրդի վերջնական հարության նկատմամբ (որն ամբողջովին տարբերվում է Առաքյալների կողմից հռչակված անհատական հարությունից՝ պատմության ներսում), բայց, համենայն դեպս, «այդքան կարևոր հավատալիք» չէ^[7]։ Քումրանի մագաղաթների հեղինակները և ո՛չ իսկ հավատում էին վերջնական հարության ինչ որ մի կերպի, կամ համենայն դեպս՝ նրանց համար դա նշանակալի թեմա չէր և դրան հատկացված տարածքն իրենց գրություններում բնավ համեմատելի չէ «ա՛յլ թեմաների հատկացված տարածքի հետ»^[8]։ Հիշենք նաև, որ հրեական հասարակության կրոնական ամենակարևոր խմբավորումներից մեկի՝ սադուկեցիների համաձայն գոյություն չուներ ո՛չ հարություն, ո՛չ հոգիներ, ո՛չ հրեշտակներ, և այլն։ Եվ սադուկեցի էին Տաճարի գրեթե բոլոր քահանաները, քահանայապետները և Երուսաղեմի Ատյանի հեղինակավոր անդամների մեծ մասը։ Եվ ահա՛, ընդհակառակը, Ք.հ. 30 թվականից սկսած, հանկարծակի ու անսպասելի կերպով, մի խումբ աստվածավախ հրեաների համար մի մարդու և պատմության ներսում կատարված հարությունն անհավատալի կերպով դառնում է ամեն ինչի վրա լույս սփռող կետը։

Այս փոփոխությունը նաև մարդաբանական առեղծվածային խորհուրդ է, քանի որ «համատարած կերպով հայտնի է, որ մահից հետո եկող կյանքի վերաբերյալ հավատալիքները մշակույթներից յուրաքանչյուրի համար մաս են կազմում խմբին այն բաների, որոնք ամենաշատն են դիմանում փոփոխություններին», մտորում են երկու մասնագետները։ «Մարդիկ կարող էին փոխել իրենց միտքը իրենց դավանանքի վերաբերյալ, բայց այն, ինչ նրանք հավատում են մահվան վերաբերյալ, ձգտում է քիչ թե շատ անփոփոխ պահպանվելու»^[9]։

«Եթե փորձ է կատարվում Նոր Կտակարանից կտրել հանելու Հարությունը – մարմնական հարությունը –, նկատվում է, թե ինչպես են մյուս բոլոր արգումենտները, մեկը մյուսի ետևից, սկսում փլուզվել»^[10], եզրակացրել են երկու ուսումնասիրողները։ «Դատարկ գերեզմանն ու Հիսուսի հետ հանդիպումները ամրակուռ հիմնավորումներով ներկայանում են որպես պատմական տվյալներ։ Միակ հնարավոր բացատրությունն են զատկական պատմությունների համար, և հրեական Դավանանքի այն փոփոխությունների համար, որոնք գրանցվեցին այդքա՜ն արագ կերպով»^[11]։