Բ) ԴԱՏԱՐԿ ԳԵՐԵԶՄԱՆԻ ՊԱՏՄԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ

Նախորդ դարի 50-ական թվականներից առաջ դատարկ գերեզմանի գաղափարը գիտական աշխարհում մի վիրավորանք էր համարվում մարդկային մտքի համար և շփոթվածության պատճառ էր հանդիսանում քրիստոնեական աստվածաբանության համար։ Նախորդ դարի կեսից սկսած, սակայն, երբ վերջնական կերպով թաղվեց բուլթմաննականությունը և սկիզբ առավ պատմական Հիսուսի շուրջ ուսումնասիրությունների արդի փուլը, գերմանացի պատմագետ Հանս ֆոն Քամփենհաուզենը (1903-1989) առաջինը եղավ, որ պաշտպանեց դատարկ գերեզմանի վերաբերյալ ավետարանական տվյալների պատմական հավաստիությունը, և նրանից հետո լույս տեսան այնքա՜ն բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, որ բառիս բուն իմաստով գլխիվայր շրջեցին այս խնդրի շուրջ մինչ այդ գոյություն ունեցող ակադեմիական կողմնորոշումները։

Ավետարանական պատմությունը նախևառաջ գոհացում է տալիս բազմակի վկայվածության պատմական չափանիշին, քանի որ էականորեն համապատասխան կերպով հաստատվում է դեպքերին գրեթե ժամանակակից ավելի քան վեց աղբյուրների կողմից, որոնք ընդունված են որպես միմյանցից անկախ. կանոնական չորս Ավետարանները, Գործք Առաքելոց գիրքը (Գրծ 2, 29; 13, 36) և, ամենաուղղակի կերպով, Պողոս Առաքյալի կողմից Կորնթացիներին ուղղված Առաջին Նամակը (1Կր 15, 4)։ Հատկապես այս վերջինը որպես ինքնուրույն աղբյուր կվերլուծվի հաջորդ գլխում։

Նոր Կտակարանի հայտնի ուսումնասիրող Քլաուշ Բեռգեռը (1940-2020), ով Հայդելբեռգի Համալսարանի դոցենտներից էր, այս առումով ընդգծել է, որ «դատարկ գերեզմանի վերաբերյալ տվյալները ներկայացված են բոլոր չորս Ավետարանների (և սկզբնական Քրիստոնեության ա՛յլ գրությունների) կողմից միմյանցից անկախ կերպով։ [...] Տիրապետում ենք զեկույցների մի մեծ առատության»^[1]։

Այս մեկնակետի հիմքի վրա, ո՛չ քիչ ուսումնասիրողներ վերջին տասնամյակների ընթացքում հասան անուղղակի կերպով ապացուցելու ավետարանական պատմության հավաստիությունը, առաջ քաշելով լուրջ փաստարկներ, որոնք այսօր համաձայնություն են գտնում ուսումնասիրողների մեծամասնության կողմից։ Ինչը որ փաստագրել է Գեռի Ռոբեռթ Հաբեռմասը (1950-), ով Լիբեռթի Համալսարանի Փիլիսոփայության ու Աստվածաբանության Ամբիոնի նախագահն է. վերլուծելով խնդրին վերաբերվող և միջազգային համբավ վայելող մասնագետների գրչին պատկանող ավելի քան 2.000 հրատարակություն՝ նա եզրակացրել է. «Հարցը քննարկած մասնագետների մեծամասնությունը (75%) համաձայն է այն կետի շուրջ, որ Հիսուսի գերեզմանն իրոք գտնվել է դատարկ»^[2]։ Անհնարին լինելով մեջբերել բոլորին, այստեղ սահմանափակվենք կարևորագույններից մի քանիսին մեջբերելով.

Ականավոր ուսումնասիրող Ջեյմս Դ.Գ. Դաննը (1939-2020), օրինակի համար, ով Նոր Կտակարանի ուսումնասիրություն է դասավանդել Դառհեմի Համալսարանում և 50 հատոր աշխատությունների հեղինակն է, ավարտելով իր և իր կոլեգաների ուսումնասիրությունները՝ գրել է. «Պետք է պարզորոշ կերպով ասեմ. հավանականությունն այն կողմում է, որ գերեզմանը գտնվել է դատարկ։ Պատմական վերակազմության արդյունքում, փաստերի կշիռը հաստատուն կերպով մատնանշում է այս եզրակացությունը։ [...] Հնարավոր ալտերնատիվ բացատրություններն անհնարին են»^[3]։

Ուոլֆհառթ Փաննենբեռգը (1928-2014), մինչդեռ, ով Աստվածաբանության դոցենտ է եղել Մյունխենի Համալսարանում, հետևյալ մտորումն է կատարել. «Հնարավո՞ր է պատկերացնել, թե Հիսուսի աշակերտներն ինչպե՛ս կկարողանային Նրա Հարության ավետիսը տարածել Երուսաղեմում, եթե հնարավոր լիներ շարունակ հակաճառել իրենց՝ նայելով գերեզմանին, ուր դրվել էր Հիսուսի մարմինը։ Նրանց քարոզչությունը չէր դիմանա և ո՛չ իսկ մեկ օր, և ո՛չ իսկ մեկ ժամ, եթե դատարկ գերեզմանը հստակ ու պարզորոշ տվյալ չլիներ»^[4]։

Բրիտանացի պատմաբան և կլասիցիստ, Բրիտանական Կայսրության Ասպետ տիտղոսին արժանացած Մայքըլ Գռանթն (1914-2004) իր հերթին եզրակացրել է. «Պատմաբանը [...] ոչ մի արդարացի ձևով չի կարող հերքել դատարկ գերեզմանի տվյալը»։ Ուսումնասիրողների կողմից սովորաբար գործածվող պատմականության չափանիշների կիրառումն, արդարև, ցույց է տալիս, որ «փաստերը բավական ամուր ու հավաստի են, այնքան՝ որքան որ բավական է հասնելու համար եզրակացությանը, որ գերեզմանը իրոք դատարկ է գտնվել»^[5]։

Ավստրիացի մեծանուն աստվածաշնչագետ Յակոբ Քռեմեռը (1924-2010), ով Նոր Կտակարանի աստվածաշնչյան Ուսումնասիրությունների դոցենտ է եղել Վիեննայի Համալսարանում, գրել է. «Մեկնաբանողների ճնշող մեծամասնությունը դատարկ գերեզմանին վերաբերվող աստվածաշնչյան հայտարարությունները համարում է վստահելի»^[6]։

Ուսումնասիրողներից ոմանք նկատել են տալիս, որ դատարկ գերեզմանի տվյալն անուղղակի կերպով հաստատվել է նաև այդ ժամանակվա հրեա իշխանավորների կողմից, երբ սկսեցին մեղադրել քրիստոնյաներին, թե նրանք են գողացել Քրիստոսի մարմինը (առանց սակայն բացատրելու, թե դա ինչպե՛ս էին արել, և որ ամենակարևորն է, թե ինչո՛ւ էին բոլոր քրիստոնյաները, Առաքյալները ներառյալ, նախընտրում մահվան ենթարկվել, քան թե մերժել Հարուցյալ Քրիստոսին տեսած լինելու փաստը)։

Այս հակաճառությունը տեղ է գտել նաև քրիստոնյաների դեմ գրված հրեական վարկաբեկող գրություններում, ինչպիսին է, օրինակի համար, Թոլեդոթ Յեշու-ն, որի սկզբնական արմայերեն շերտը հնարավոր է, որ պարունակում է Առաջին դարից եկող մի հնագույն բանավոր ավանդություն։ Դրանց մեջ գտնվում են ակամա ընդունման արտահայտություններ, որ «մարմինը թաղումից հետո չգտնվեց»^[7], ինչպես գրել է եբրայիզմի պատմաբան Ռիկքարդո Քալիմանին (1946-)։ Բացատրությունը, – բնականաբար՝ գիտականորեն անհիմն, – որ նրանք տալիս են, այն է, որ Հիսուսի մարմինը վերցվել է մի պարտիզպանի կողմից։ Բայց սա էլ անհնարին կլիներ գրել, եթե հրեաները իմանային, որ գերեզմանը բնավ էլ դատարկ չէր։ Ուստի, հրեական այս հակաճառությունները ևս փաստում են, որ գերեզմանն իրոք դատարկ է գտնվել։

Իսպանացի մասնագետ Խոսե Միգել Գարսիան էլ է ընդգծել, որ «այն ամբողջ ժամանակվա ընթացքում, որում փորձում էին խոչընդոտել Քրիստոնեության տարածմանը, Երուսաղեմի Ատյանի անդամները չէին մերժում դատարկ գերեզմանի տվյալը, այլ՝ պարզապես բացատրություններ էին տալիս՝ հղում կատարելով Առաքյալների կողմից Հիսուսի մարմինը գողանալու մասին բամբասանքներին»^[8], որոնք հենց իրենք էին հորինել։ Մատթեոս 28, 11-15 հատվածում, իրոք, պատմվում է, թե ինչպե՛ս քահանայապետները վճարեցին զինվորներին, որպեսզի նրանք հայտարարեին, թե քանի դեռ իրենք քնած էին, Հիսուսի աշակերտները եկել և գողացել են Նրա մարմինը։ Կան ոմանք, որ կարծում են, թե Մատթեոսի Ավետարանի այս հատվածը պատմական տեղեկություն չէ, այլ՝ Մատթեոսի կողմից ավելացված ջատագովություն է^[9], բայց լուրջ ուսումնասիրողներ հակադարձել են, որ ջատագովական քարոզչության նպատակներին կկարողանար ծառայել միայն այն դեպքում, եթե գերեզմանը պահպանող զինվորները արթուն մնացած լինեին։ (Եկեղեցու հին շրջանի Հայրերից շատերն էլ են հարց առաջ քաշել, թե՝ եթե պահակները քնած չէին, ինչո՞ւ չարգելեցին գողանալ մարմինը, իսկ եթե քնած էին, ի՞նչ գիտեն, թե ի՛նչ է կատարվել իրականում)։

Հրեա իշխանությունների կողմից ներկայացված մեղադրանքը, համենայն դեպս, տրամաբանական կերպով ենթադրում է, որ Քրիստոսի մարմինը փաստացի կերպով չէր գտնվել գերեզմանում։ Երուսաղեմում տեղի ունեցած դեպքերին ժամանակակից հրեական կամ հեթանոսական գրականության մեջ ոչ մի տողում արձանագրված չեն հերքումներ դատարկ գերեզմանի դեմ (և ո՛չ էլ՝ բացատրական ալտերնատիվ տեսություններ)։

Պատճառաբանություններից մյուսն այն է, որի համաձայն՝ գերեզմանն անկասկած դատարկ էր, որովհետև հակառակ դեպքում քրիստոնեական քարոզչությունն ինքնին որևէ հաջողություն չէր ունենա։ Տեքսասի Ֆոռթ Ուորթի Աստվածաբանական Ակադեմիայում Աստվածաբանություն դասավանդած Էդուարդ Իըռլ Էլլիսը (1926-2010), ով նաև հիմնադիրն է եղել Աստվածաշնչյան Ուսումնասիրությունների Ինստիտուտի, ընդունելով հանդերձ, որ տեսականորեն հնարավոր է, որ ինչ որ խումբ մարդիկ զրոյից հորինեին մարմնական հարության գաղափարը (թեև այդ հնարավորությունն անհնարին է կիրառել Քրիստոսի աշակերտների դեպքում, որոնք անգրագետ ձկնորսներ էին և գրեթե բոլորը իրենց կյանքի գնով վճարեցին իրենց կողմից տրված վկայության ճշմարտությանը), գրում է, որ «կասկածելի է, թե հետևորդներ կունենային։ Մարմնական հարություն առանց դատարկ գերեզմանի, նշանակալի կլիներ այնքան, որքան քառակուսի շրջանը»^[10]։

Եթե քրիստոնեական առաջին համայնքը կարողացավ գոյատևել և տարածվել, – թե՛ հրեաների մեջ և թե՛ հեթանոսների մեջ, – ենթադրում է, որ ոչ ոք չկարողացավ փաստել, թե Քրիստոսի մարմինը գտնվում էր գերեզմանում կամ ուրիշ որևիցէ մի տեղ։ Եթե կարողանային, հրեական կամ հռոմեական իշխանություններն անկասկած առաջին իսկ պահից կխեղդեին քրիստոնեական իրենց համար տաղտկացուցիչ այդ շարժումը, որ տակնուվրա արեց Երուսաղեմն ու ողջ տարածաշրջանը, շուտով նաև՝ ողջ կայսրությունը. բավական կլիներ ցույց տալ Քրիստոսի մարմինը գերեզմանում, կամ ուրիշ որևիցէ մի տեղում, և աշակերտներն այլևս չէին կարողանա վկայել ոչ մի բանի, և նորահավատներն էլ իսկույն կվերադառնային իրենց նախկին կրոններին։ Եթե չկարողացան դա անել, պատճառն այն է, որ Հիսուսի գերեզմանն իրոք դատարկ էր գտնվել։