Է) ՀՐԵԱ ԱՆՁԻՆՔ ՉԷԻՆ ԿԱՐՈՂ ՀՈՐԻՆԵԼ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ

''Ամենաուժեղ'' արգումենտներից մեկը համարվող և հարության պատմականության օգտին վիճակագրական տվյալների համաձայն ամենաշատը մեջբերվող արգումենտը բացահայտվում է Առաջին դարի հրեական մտքի ուսումնասիրությունից։

Առաջին դարի հրեայի համար անհնարին կլիներ հորինել Հիսուսի Հարությունը հրեական ենթահողի պատճառով, և ընդհանրապես՝ այդ գաղափարը նրա համար չափազանց դժվարընկալելի կլիներ։ Ո՛չ իրենք՝ առաքյալներն ու աշակերտները, ո՛չ էլ անձինք, որոնց նրանք ուղղում էին իրենց խոսքը։ Առանց ասելու, որ ոչ ոք ընդհանրապես չէր ակնկալում, որ Իսրայելի սպասած Մեսսիան կարող էր խաչվել և Աստծուց անիծված լինել՝ խաչափայտին գամվելով, իսկ փաստը, որ կարող էր մարմնով հարություն առնել ժամանակների վախճանից առաջ, դա ընդհանրապես հրեա մարդու մտքի ծայրով անգամ չէր կարող անցնել։

Երբեմն բնական է համարվում, որ Առաջին դարում կարող էր հոգեհարազատ լինել հարության գաղափարը, այնպես՝ ինչպես որ այն սովորական է մեր համար այսօր, այն բանից հետո, ինչ Քրիստոնեությունը երկու հազար տարվա ընթացքում ամեն Կիրակի օր տոնում է Քրիստոսի Հարությունը և քարոզում է այն։ Բայց մոռացվում է, որ առաջին քրիստոնյաները Երուսաղեմի ռաբբիներից, աստվածաբաններից, Հին Կտակարանի պաշտոնական մեկնաբանողներից կամ հրեական ա՛յլ իշխանությունների ու հեղինակությունների ներկայացուցիչներից չէին, այլ՝ գալիլեացի համեստ ձկնորսներից, մի քանի մաքսավորներից ու կանանցից բաղկացած մի փոքրիկ խումբ, որ սերում էր Գալիլեայի աղքատ ու աննշան գյուղերից։ Ամենայն հավանականությամբ՝ նաև անգրագետ էին։

Նրանցից ոչ ոք (և ընդհանրապես՝ ոչ ոք) չէր կարող ոչնչից հորինել հրեության և Սուրբ Գրքերի համար այսքա՜ն աննախադեպ մի բան, ինչպիսին Հիսուսի Հարությունն է։ Եվ նույնիսկ եթե, ինչ որ մի հրաշքով, կարողանային անգամ հորինել գաղափարական գետնի վրա, ո՞ւմ երբևէ կկարողանային համոզել։ Կարծես այսքանը բավական չէր, ինչպես արդեն տեսանք, ''հորինելուց'' ավելացրել են նաև մանրամասնություններ, որոնք է՛լ ավելի կասկածելի են դարձնում պատմությունը Առաջին դարի հրեաների համար (ինչպես կանանց կենտրոնական դերակատարությունը)։

«Հրեաների համար այդ քարոզչությունը – քրիստոնեական հավատքի դավանության սիրտը – անհեթեթ էր, վիրավորական և պոտենցիալ կերպով սրբապիղծ», գրել է Բառթ Դ. Էհռմանը։ «Եվ սակայն, հենց այն էր, ինչը որ Հիսուսի մասին քարոզում էր քրիստոնյաների փոքրիկ խմբակը 32 թվականից քիչ առաջ։ Գրեթե անհնարին է բացատրել այդ քարոզչությունն այդ վայրում, այդ դարաշրջանում, այդ ժողովրդի մեջ»^[1]։

Յոաքիմ Յերեմիասը երկար ժամանակ ուսումնասիրել է հին դարերի հրեական գրականությունը, եզրակացնելով. «Հին հրեության մոտ գոյություն չուներ հարության սպասումը որպես պատմության դեպք։ Անկասկած ճանաչված էին մեռելներից հարություն առնելու դեպքեր, բայց դրանք պարզապես վերակենդանացումներ էին՝ երկրային կյանքի վերադառնալու համար։ Հրեական գրականության մեջ ոչ մի տեղ չի գտնվում ինչ որ մի բան, որ կարող է համեմատվել Հիսուսի հարության հետ»^[2]։

Սա հաստատվել է նաև Նիքոլաս Թոմաս Ռայթի կողմից, ով նույնպես հեղինակն է մի ընդարձակ ուսումնասիրության՝ Առաջին դարի հրեական մտածողության շուրջ. «Ի տարբերություն հույների և հռոմեացիների, մահը հրեաների կողմից չէր դիտվում որպես ազատագրում նյութական աշխարհից, այլ՝ որպես մի ողբերգություն։ Հրեական վարդապետության համաձայն, լինելու էր բոլոր արդարների մարմնական հարություն այն պահին, երբ Աստված վերանորոգելու էր ողջ աշխարհը և մեջտեղից վերացնելու էր տառապանքն ու մահը։ Հարությունը, սակայն, աշխարհի նորոգման միայն մի մասն էր, և գաղափարը հարություն առած մի անհատի, քանի դեռ ընթացքի մեջ է պատմությունը, քանի դեռ աշխարհի մնացած մասը շարունակում է ճզմված մնալ հիվանդության, անկյալ վիճակի ու մահվան ներքո, անըմբռնելի էր։ Եթե ինչ որ մեկն ասեր Առաջին դարի հրեաներից մեկին. ''Հարություն է առել մեռելներից'', պատասխանը կլիներ. ''Գժվե՞լ ես։ Ինչպե՞ս կարող է պատահել։ Հիվանդությունն ու մահը արդեն վերացե՞լ են։ Ճշմարիտ արդարությունը վերստին հաստատվե՞լ է համայն երկրի վրա։ Գայլը հաշտվե՞լ է գառան հետ։ Ծիծաղելի ես''։ Անհատական հարության գաղափարն ինքնին տառացիորեն անհնարին կլիներ պատկերացնել ինչպես հրեաների, այնպես էլ հույների համար»^[3]։

Հրեաների համաձայն, Մեսսիան պարտության էր մատնելու Իսրայելի թշնամիներին, վերականգնելու էր Տաճարը, վերահաստատելու էր Դավթի գահը և կատարելու էր հրեական մարգարեությունները։ Խայտառակ ձևով մահվան չէր դատապարտվելու հրեական բարձրագույն Ատյանի կողմից իբրև սրբապիղծ, իբրև «Աստծուց անիծված»։

Հիսուսի խայտառակ մահապատիժը ցավալի հերքում եղավ հրեաների աչքին առ այն, որ Նա կարող էր լինել Իսրայելի սպասված Մեսսիան (Օծյալը, Արքան)։ Նա, մինչդեռ, ևս մի ձախողված հավակնորդ էր, որոնք այդ ժամանակներում նորություն չէին (հայտնի էր, օրինակ, Սիմոն Բառ Ջոռան)։ Նման հավակնորդների հետևորդները վերջում միայն երկու այլընտրանք էին ունենում. հրաժարվել, կամ գնել մի նոր Մեսսիա։

Հրեության խմբերից ոմանք պարզապես մի նոր Մեսսիա էին գտնում, երբ իրենց առաջնորդը սպանվում էր, «նախընտրաբար՝ նրա եղբայրը, նրա զարմիկը, նրա թոռը կամ նրա որդին», բացատրել է Քռեյգ Ալլան Էվանսը։ «Սկզբնական Եկեղեցու ամենահեղինակավոր գլուխը Հակոբոսն էր, Տիրոջ եղբայրը։ Քրիստոնյաների և հրեա իշխանությունների կողմից բավական հարգված կերպար էր, աղոթքի մարդ, գերազանց ուսուցիչ։ Բոլորը գիտեին, որ Հիսուսի ազգականներից մեկն էր, և սակայն ոչ ոքի մտքով չէր անցնում ասելու, թե Մեսսիան էր։ Սովորության համաձայն՝ պարտավոր էին այդպես վարվել, բայց եթե չարեցին, դա մի շատ լավ պատճառով էր. հավատում էին, որ Հիսուսն էր իսկապես Մեսսիան։ Իսկ միակ վավերական պատճառը՝ նման բան կարծելու համար մեկի վերաբերյալ, ով գամվել էր խաչին, այն էր, որ Նա իրոք հարություն էր առել մեռելներից»^[4]։

Խաչված Հիսուսին իբրև Մեսսիա դավանելու փաստն ինքնին անհեթեթություն էր։ «Հիսուսն ա՜յն աստիճան տարբեր եղավ Դավթի Որդու վերաբերյալ ունեցած բոլոր հրեաների ակնկալիքներից, որ Իր իսկ աշակերտները գրեթե անհնարին համարեցին Նրա վերաբերյալ կիրառել Մեսսիայի գաղափարը»^[5], գրել է Միլլառ Բառռոուսը (1889-1980), ով Մեռյալ Ծովի մագաղաթների մեծագույն մասնագետներից մեկն է եղել և դասավանդել է Յելի Համալսարանում։

Դոնալդ Հ. Յուէլն (1942-2003), ով Նոր Կտակարանի Ուսումնասիրման Ընկերության անդամներից է եղել, իր հերթին ընդգծել է, որ «խաչված Մեսսիայի գաղափարը միայն աննախադեպ չէ հրեական ավանդության մեջ. այն այնքա՜ն հակառակ է Դավթի սերնդի միջոցով ազատագրության վերաբերյալ աստվածաշնչյան ողջ մտահամակարգին, այնքա՜ն սակավ ներդաշնակ է աստվածաշնչյան տեքստերի համաստեղության հետ, որ ''գայթակղություն'' և ''անմտություն'' տերմինները միակ պատշաճ պատասխաններն են։ Հեգնանքը միակ միջոցն է՝ պատմելու համար այսպիսի մի պատմություն, այնքա՜ն որ այն հակաինտուիտիվ է»^[6]։

Պողոս Առաքյալն ինքը գիտակցում էր, որ խաչված և հարություն առած Հիսուսին իբրև Մեսսիա քարոզելը «գայթակղություն էր հրեաների համար, և անմտություն էր հեթանոսների համար» (1Կր 1, 21-22)։ Հեթանոսները նույնպես, ո՛չ միայն հրեաները, ամբողջովին մերժում էին մարմնական հարության գաղափարը։ «Հին հեթանոսությունը պարունակում է ամեն տեսակ տեսություններ», ընդգծել է Նիքոլաս Թոմաս Ռայթը, «բայց երբ ակնարկ կատարվեց հարությանը, պատասխանը կտրուկ կերպով բացասական եղավ. մենք գիտենք, որ դա տեղի չի ունենում»^[7]։

Այս խնդրի շուրջ արտահայտվել է նաև Բեն Ուայթռինգթընը, ով ապշած է մնացել առաջին քրիստոնյաների կողմից գործածված բառապաշարից. «Ինչո՞ւ մի համայնք, որ ցանկանում էր գրավել հեթանոսներին, պետք է հարության մասին պատմություն հնարեր, մինչև իսկ ընդգծելով մի մարմնական հարություն Հիսուսի համար։ Սույն հասկացողությունը բնավ մաս չէր կազմում անդենական աշխարհի մասին հեթանոսական կանոնական բառապաշարին։ Եվ իրոք, ինչպես հասկացվում է Գործք Առաքելոցի 17րդ գլխից, հեթանոսներն ավելի հակված էին ծաղրելու այդօրինակ գաղափարները»^[8]։

Պատմաբանները քաջ գիտեն, որ հրեա ձկնորսների խմբակը երբեք չէր կարողանա ոչնչից ստեղծել կամ անցյալի գրական երկերից քաղել – հեթանոսական լինեին դրանք, թե հրեական – ինչ որ մի ներշնչման կետ՝ Հիսուսի Հարության համար։ Դրա մասին գրել է նաև Բառթ Դ. Էհռմանը. «Հիսուսի մահն ու հարությունը եզակի իրադարձություն են, Մերձավոր Արևելքի հին աստվածությունների մեջ նման ոչինչ չի հանդիպում։ Յուրաքանչյուր ոք, որ մտածում է, թե Հիսուսի կերպարը կաղապարվել է՝ որպես մոդել վերցնելով այդ աստվածությունները, պետք է հիմնավորումներ ներկայացնի, – որևիցէ մի տեսակի, – որ պաղեստինաբնակ հրեաները ազդեցություն են կրել» այդ առասպելներից։ Ամեն դեպքում, «Հիսուսի և մահվան ու վերածննդի աստվածների միջև գոյություն ունեցող տարբերությունները փաստում են, որ Հիսուսը չի կաղապարվել նրանց բնորոշ հատկանիշներով, նույնիսկ եթե ընդունելու լինենք, թե Իր ժամանակներում կային անձինք, որ խոսում էին այդ աստվածությունների մասին։ [...] Հիսուսի մահն ու հարությունը պետք է նկատվեն որպես եզակի իրադարձություն։ Ինչպես նաև, [Նրա] մահը նկատվել է որպես [մարդկության] մեղքերի քավությանը փոխարինող իրականություն։ Մերձավոր Արևելքի հին աստվածությունների մոտ ոչ մի նման բան չի հանդիպում»^[9]։

Նաև Մարիանո Հեռռանց Մառքոն (1928-), ով Նոր Կտակարանի Մեկնություն և Սեմական ու Արևելյան Լեզուներ է դասավանդել Մադրիդի Թեմական Ակադեմիայում և իսպանական մեկնողական դպրոցի հեղինակավոր ներկայացուցիչներից մեկն է, նկատել է տվել, որ «հրեական մտահամակարգում մեռելների հարությունը սպասված էր որպես մի իրադարձություն, որ տեղի էր ունենալու ժամանակների վերջում. մեռելների հարությունը և աշխարհի վախճանը սերտորեն փոխկապակցված էին միմյանց»։ Մինչդեռ, ընդհակառակը, Հիսուսի մահից քիչ անց Առաքյալները սկսեցին քարոզել արմատապես տարբեր մի բան, այսինքն՝ որ «աշխարհն առաջ է գնում ինչպես մինչև հիմա, և, դրանով հանդերձ, այդ մարդիկ ավետում են, որ սկիզբ է առել մեռելների հարությունը, որ հանձինս Հարուցյալ Հիսուսի արդեն իսկ սկսվել է աշխարհի վերջն ու նոր արարչությունը»^[10]։ Հին դարերի գրականության մեջ «ունենք, այո՛, մեռելների հարության պատմություններ, ուր ննջեցյալը վերադառնում է այն կյանքին, որը մահվան պատճառով ընդմիջվել էր, բայց Առաքյալների կողմից քարոզված Հիսուսի Հարությունը արմատապես տարբեր է»^[11]։

Մինչ գերմանացի աստվածաշնչագետ Բեն Ուայթռինգթընը համարում է, որ «վավերական հիմքեր չկան մտածելու համար, որ [Հիսուսի Հարությանը հաջորդող] այս երևումների պատմությունները սերում են Հին Կտակարանից, որն հազիվ հազ ակնարկում է մեռելների հարության գաղափարին»^[12], նաև (լաիկ) աստվածաբան Գեռդ Լյուդմաննը ընդունում է, որ «պատմական քննությունը ճանաչել է տալիս աշակերտների զատկական հավատքի կտրուկ ծնունդը»^[13]։

Ջոն Դոմինիք Քռոսսանը Հին Կտակարանում հարության մի քանի ակնարկ է ուրվագծել հրեական փառավորման գաղափարի մեջ. «Հրեական ավանդության ներսում անկասկած եղել են սուրբ անձինք, որ երկինք են համբարձվել՝ երկրային գերեզմանին հանձնվելու փոխարեն, ինչպես Ենոքը Նահապետներից կամ Եղիան Մարգարեներից։ Հունա-հռոմեական հավասարազոր հասկացողությունը աստվածացումն էր [ἀποϑέωσις - ապոթեոսիս]. կայսերական մետաղադրամների վրա պատկերված է Հուլիոս Կեսարի հոգին, որ աստղի նման բարձրանում է դեպի վեր, տեղ գրավելով երկնային աստվածությունների շարքին։ Դրանք գրանցված միակ դեպքերն էին, առանց որևիցէ կապակցության՝ մյուս բոլոր մարդկանց ճակատագրի հետ։ Եթե աշակերտները սա ցանկանային ասել Հիսուսի վերաբերյալ, կգործածեին փառավորմանը, երկինք վերացմանը, աստվածացմանը հատուկ տերմիններ։ Ո՛չ թե՝ հարության»^[14]։

Անսովոր կերպով մեջբերենք նաև մի կարևոր մաթեմատիկոսի՝ Ջոն Ք. Լեննոքսի (1943-) խոսքերը, ով Օքսֆորդի Համալսարանի վաստակավոր դասախոսներից է։ Նա երկար ժամանակ հետաքրքրվել և փաստեր է հավաքել այս խնդիրների շուրջ, եզրակացնելով, որ «առաջին քրիստոնյաները դյուրահավատ անձանցից բաղկացած խումբ չէին, որ անգիտանում էին բնության օրենքները  և, հետևաբար, պատրաստակամ էին հավատք ընծայելու որևիցէ հրաշալի պատմության։ Հիսուս Քրիստոսի հարության մասին քրիստոնեական պատգամի դեմ ներկայացված առաջին ընդդիմությունը կատարվեց ո՛չ թե աթեիստների, այլ՝ հրեության սադդուկեցի քահանայապետների կողմից»։ Այդ բարեպաշտ հրեաները, շարունակում է բացատրել Լեննոքսը, «երբ առաջին անգամ լսեցին պնդումը, որի համաձայն՝ Հիսուսը հարություն էր առել, չհավատացին։ Նրանք հետևում էին մի աշխարհայացքի, որը մերժում էր ֆիզիկական հարության հնարավորությունը որևէ մեկի, առավել ևս՝ Հիսուս Քրիստոսի համար»^[15]։

Չմոռանանք հիշել, որ Հիսուսի Առաքյալներն էլ հեշտությամբ չհավատացին հարությանը։ Հայտնի է Թովմաս Առաքյալի կտրուկ խոսքը. «Եթե Նրա ձեռքերի վրա չտեսնեմ գամերի հետքերը և իմ մատները գամերի բացած ծակերի մեջ չդնեմ ու իմ ձեռքը նրա կողերի մեջ չխրեմ, չեմ հավատա» (Հվհ 20, 25)։

Եվս մի հաստատում կատարվել է Ուլռիխ Ուիլկքենսի (1928-2021) կողմից, ով Նոր Կտակարանի հեղինակավոր դասախոս է եղել Բեռլինի Համալսարանում. «Հրեական գրությունները ոչ մի տեղ չեն խոսում մի անհատի հարության մասին, արդարների վերջնական հարությունից առաջ. ոչ մի տեղ չի խոսվում այն բանի մասին, որ փրկությանը արդարների մասնակցությունը կախում ունի նրանց պատկանելությունից Մեսսիային, որը պետք է հարություն առներ նախապես, որպես ''երախայրիքը նրանց, ովքեր մեռած են'' (1Կր 15, 20)»^[16]։

Հրեաների համար հարությունը լինելու էր հոգևոր և տեղի էր ունենալու աշխարհի վախճանից հետո և Իսրայելի ժողովրդի բոլոր անդամների համար։ Աստված արդարներին հարություն էր տալու մեռելներից և նրանց ընդունելու էր Իր Արքայության մեջ։ Ընդհակառակը, Իր հրեա հետևորդների կողմից ավետված Հիսուսի Հարությունը մարմնական էր, կատարվել էր պատմության ներսում և վերաբերվում էր միայն մեկ անհատ անձի։

Ռուդոլֆ Բուլթմաննի աշակերտներից մեկը՝ Հենռիխ Շլայեռը (1900-1978), ով Նոր Կտակարանի դոցենտ է եղել Բոննի Համալսարանում, լքեց իր ուսուցչի սկեպտիկական դրույթները՝ համոզված կերպով հարելով Քրիստոսի աստվածությանը։ «Պատմությունը, որ Նոր Կտակարանը ներկայացնում է [Հիսուսի] հարության վերաբերյալ», գրել է նա, «ոչ մի առասպելական նկարագիր չունի, անհնարին է որևէ վավերական զուգահեռ անցկացնել՝ վերցված հին կրոններից ու դիցաբանությունից։ Ինչպես նաև, այն ոչ մի կերպ չի ներկայացվում որպես հրաշք։ Ավելի շուտ [...] նկարագրվում է որպես ընդհանուր գծերով իրական իրադարձություն՝ անսովոր ուժ և տարողություն ունեցող»^[17]։

Ոմանք առարկում են, թե Հիսուս Նազովրեցին Ինքն էլ մահից հարություն տվեց Հայրոսի դստերը (Մրկ 5, 22-24), Նաինի այրի կնոջ որդուն (Ղկս 7, 11-15) և, հատկապես, Ղազարոսին (Հվհ 11, 1-44)։ Հետևաբար, ասում են, չլսված բան չէր։ Խոսե Միգել Գառսիան պատասխանել է, որ ավետարանական այդ դրվագներն «արտահայտում են ակնհայտ կերպով, որ խոսքը վերաբերվում է երկրային կյանքի վերադարձին, հետևաբար՝ մի կյանք, որ տակավին ենթակա է մնում մահվանը»։ Ղազարոսի քույրն ինքը՝ Մարթան, այսպես պատասխանեց, երբ Հիսուսը նրան տվեց եղբոր հարության ավետիսը. «Գիտեմ, որ վերջին օրն հարություն կառնի» (Հվհ 11, 24)։ Գաղափար անգամ չուներ, ո՜ւր մնաց թե՝ հույս, որ եղբայրը հենց այդ պահին, քիչ հետո վերադառնալու էր կյանքի։ Երբ Հիսուսն Իր աշակերտներին ավետում է, որ հարություն է առնելու մեռելներից, նրանք մտածում են, թե ի նկատի ունի աշխարհի վերջում (հմմտ. Մրկ 9, 9-13)։ Սա՛ է այն, ինչին որ հավատում էին հրեաները։

Ջոն Փոլ Մեյեռը նույնպես ընդգծել է երևույթի եզակիությունը. «Հիսուսի սպեցիֆիկ հարությունը հիմնովին տարբեր է իր բովանդակությամբ. մտածված չէ երկրային կյանքի ''վերադառնալու'' իմաստով։ Այս հարցում Ավետարանները համաձայնվում են Պողոսի հետ. ''Քրիստոսը, մեռելներից հարություն առած լինելով, այլևս երբեք չի մահանալու, մահն այլևս իշխանություն չունի Նրա վրա'' (Հռմ 6, 9-10)։ [...] Ինչպես նաև, Իր հանրային գործունեության ընթացքում, Հիսուսն Ինքը եղել է գործող դերակատարը, որ ոմանց հարություն է տվել մահից։ Մինչդեռ, Նոր Կտակարանը Հիսուսի հարությունը վերագրում է Հայր Աստծո ներգործությանը»^[18]։ Գործածված գրական ժանրն էլ է տարբեր. «Զարմանալի կերպով, բացարձակ կերպով գոյություն չունի ոչ մի պատմություն Հիսուսի հարության մասին, դեպքը երբեք չի պատմվել ուղղակի կերպով։ Այս կետում կանոնական Ավետարաններն իրենց ժուժկալությամբ ընդգծված կերպով տարբերվում են ուշ շրջանի պարականոն ավետարաններից»^[19]։

Իտալացի ուսումնասիրող Մաուռո Պեշեն (1941-), ով մարդաբան և Քրիստոնեության Պատմության դասախոս է եղել Բոլոնյայի Համալսարանում, նկատել է տվել նաև, որ «պատմական, կրոնական կամ մարդաբանական տեսանկյունից դիտված՝ հստակ է, որ տեսանողը ''տեսնում է'' միայն այն, ինչը որ իրեն թույլ են տալիս տեսնել իր տրամադրության ներքո գտնվող մշակութային սխեմաները»^[20]։ Աշակերտների հրեական մշակութային սխեմաները չէին կարող արտադրել այն, ինչը որ ավետում էին։

Իրադարձություններից մեկ դար հեռավորության վրա Տերտուղիանոսը Քրիստոսի Հարության վերաբերյալ գրեց. «Հավատում եմ այդ բանին, որովհետև արտառոց փաստ է»։ Նա կիրառեց արիստոտելականության դասական փաստարկման մի ձև, որի համաձայն՝ այնքան ավելի մի դեպք անհավանական է, որքան նվազ հավանական է փաստը, որ ինչ որ մեկը դրան հավատա, առանց ակնհայտ փաստի միջամտության։ Գիտության փիլիսոփա Դեյվիդ Ք. Լինդբերգը (1935-2015), ով Գիտության Պատմության Ընկերության նախագահն է եղել, այդ առումով բացատրել է, որ «ա՛յլ խոսքերով ասած, մեռելների հարությունը մի այնքա՜ն անհավանական փաստ է, որ Առաքյալները հավատք չէին ընծայի Քրիստոսի Հարությանը, եթե հայտնված չլինեին մի այնքա՜ն անվիճելի ակնհայտության դիմաց, որ, խնդրո առարկա հանդիսացող դեպքում, անհավանականը տեղի էր ունեցել։ Այդ ճշմարտությունը Քրիստոսի Հարությունը դարձնում է ավելի հավանական ուրիշ որևէ իրադարձությունից, որի իրականությունը ընդունվել է սոսկ ընդհանուր հավանականության հիմքի վրա»^[21]։

Այս մտքի հետևողությամբ՝ Նիքոլաս Թոմաս Ռայթն ու Քռեյգ Ալլան Էվանսը բացատրել են. «Հիսուս Նազովրեցու մահապատժից հետո ոչ ոք երբևէ չէր հաստատի, թե Նա Մեսսիան էր, այդ դեպքից երկու օր, երեք օր, երեք շաբաթ կամ նաև երեք տարի անց, բացառությամբ՝ եթե ինչ որ մի արտասովոր բան կատարված չլիներ. ինչ որ մի բան, որ ի զորու էր համոզելու այն փաստին, որ Աստված Նրան ազատագրել էր. ինչ որ մի բան, որ ավելի կարևոր էր, քան սովորական երկինք գնալը՝ փառավորման ինչ որ մի վիճակում։ Սա այն է, ինչ հավատում էին, որ պատահում է մարտիրոսներին, և բազմաթիվ տարբեր եղանակներ կային դրա մասին խոսելու համար։ Գրեթե վստահաբար կասեին, հետևաբար, որ Հիսուսը մեռելներից հարություն էր առնելու ապագայում, բայց երբե՛ք՝ որ այդ բանն արդեն կատարվել էր»^[22]։

Արժե ամբողջությամբ մեջբերել նաև փիլիսոփա Ուիլլիամ Լեյն Քռեյգի խոսքերը. «Հիսուսին վերաբերվող փաստերի մեջ, որոնք պատմաբան ուսումնասիրողների կողմից ընդհանուր կերպով ընդունված են, գտնվում է աշակերտների հանկարծակի ու անկեղծ համոզվածության ձեռքբերումը, որ Հիսուսը հարություն էր առել մեռելներից, հակառակ այն բանի, որ նրանք ամեն տեսակ հակառակ նախատրամադրվածություններ ունեին, և հակառակ այն բանի, որ անդենական աշխարհի վերաբերյալ հրեական հավատալիքներն արգելում էին որևէ մեկին հարություն առնել փառքի ու անմահության մեջ՝ աշխարհի վախճանին մեռելների ընդհանուր հարությունից առաջ։ Եվ ո՛չ պայծառակերպության պատմությունը, ո՛չ էլ Էնդորի կախարդուհու աստվածաշնչյան պատմությունը, մեռելներից հարության պատմություններ չեն։ Քանի որ ճշգրիտ կերպով սրան է, որ առաջին աշակերտները հասան հավատալու, հարց է առաջանում, թե ի՞նչը նրանց հասցրեց հավատալու մի բանի, որն այդքա՜ն քիչ հրեական է և մեծապես արտառոց։ Ինչո՞ւ չպատմեցին, որ իրենց հայտնվել էր փառավոր կերպարանքով, ճիշտ ինչպես Եղիան ու Մովսեսը»^[23]։

Աշակերտները Հիսուսի մահից հետո տրամադրված էին սպասելու վերջին օրվան, երբ Իսրայելի բոլոր արդարները Աստծուց կանչվելու էին փառքի։ Մինչ այդ օրը կհասներ, ամենայն հավանականությամբ՝ մեծ հոգատարությամբ պահպանելու էին իրենց Վարդապետի դամբանը որպես սրբավայր, ուր տեղադրված էին մնալու Նրա մասունքները։ Ոչ ոք գաղափար չուներ և հեռավոր կերպով անգամ չէր կարող պատկերացնել, որ Նա երրորդ օրը հարություն էր առնելու մարմնով։