Բ. - Մի հարց, որից չենք կարող խուսափել

Միքելե Բրամբիլլա. Կա մի հարց, որին պետք է անդրադառնանք մյուս բոլոր հարցերից առաջ։ Մի հարց՝ ճշտելու համար, որ մեր այս խոսակցությունները սոսկ ակադեմիական զրույցներ, կամ առավելագույնը՝ անվնաս «մշակութային տեղեկություններ» չեն, և թե ինչո՛ւ այդպիսին չեն։ Սա այն հարցերից մեկն էր, – հիշեցնեմ, – որոնք դու ինքդ էլ անձամբ ուղղել ես Պապին։ Հարմարավետության համար՝ վերընթերցեմ այդ հարցի առաջին մասն այնպես, ինչպես շարադրել էիր ինքդ. «Բազմաթիվ մարդիկ, այսօր, կրթված – կամ շեղված – լինելով մի տեսակ պրագմատիկ օգտապաշտական մտայնությամբ, քրիստոնեական պատգամի վերաավետարանման առջև թվում է, թե պատրաստ են խոստովանելու նրա հմայքը, բայց վերջիվերջո կանգ են առնում այս հարցի դիմաց. ''Վերջին հաշվով, հավատալն ինչի՞ է ծառայում''...»։

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Խորհրդազգացը (միստիկը) գտնվում է հոգևոր աստիճանների ամենաբարձր կետում. նա այլևս կարիքը չունի «հավատալու», քանի որ «տեսնում է», «հպվում է», «հավաստում է»: Նրա համար հավատքը դադարում է գրազ լինել, որը միշտ ենթակա է կասկածի դավերին, և դառնում է շոշափելի, ու հետևաբար՝ անհերքելի փորձառություն:

 

 

Դե՜, ի՞նչ ասեմ. եթե ունենայինք արմատականությունը – իր մեջ թերևս մի քիչ սադիստական ձայներանգ պարունակող – Բլեզ Պասկալի, կկարողանայինք պատասխանել առանց չափազանց փափկանկատությունների. «Ասացե՜ք, ասացե՜ք նման բաներ. բայց ասացեք հիմա՛, քանի դեռ ողջ ու առողջ եք: Դուք ինքներդ էլ կհամոզվեք, թե սրանք վերացական թեմաներ էին, թե՝ ոչ, ժամանակ վատնողներին միայն վայելող, երբ դուք էլ – ինչպես պատահում է բոլորին. մահը միակ ապահով բանն է այս կյանքում – կմտնեք այդ խորհրդավոր ու անվերադարձ դռներից ներս և դեմառդեմ կկանգնեք Խորհրդի դիմաց: Մանավանդ թե՝ հենց այն Աստծո առաջ, որը – ինչպես ասում եք այժմ – ոչ մի առնչություն չունի ձեր կոնկրետ, ամենօրյա գոյության հետ: Եվ սակայն, ահա՛ դուք այնտեղ եք, և պետք է հաշիվ տեսնեք Նրա հետ ամբողջ հավիտենության ընթացքում: Որքա՜ն լրջությամբ եք մոտենում երկրային կյանքի – երկու անխուզարկելի առեղծվածների փակագծերի միջև ընկած այս կարճատև գոյության – վաղանցուկ փոքրիկ բաներին, և չե՞ք մտահոգվում այն բաներով, որոնք ձեզ վերաբերվում են ամբողջ հավիտենականության համար: Չե՞ք հավատում: Տեսնելո՛ւ եք: Բավական է ժամանակ տալ ժամանակին. սա, նաև ձեր համար, վերջանալու է և հայտնվելու եք այն տարածաչափության մեջ, ուր ո՛չ սկիզբ կա, ո՛չ էլ վերջ»:

Անողոք և ոմանց համար անտանելի են Պասկալի այս խոսքերը, որոնք նա արտասանել է այն համերաշխ մտահոգությունից մղված, որը բնորոշ է նրան, ով ցանկանում է զգուշացնել իր եղբայրներին, որոնց տեսնում է անդունդի եզրին հասած: Ինչպես նաև, քանի որ հավանականությունների հաշվարկը կանոնակարգող օրենքների ամենամեծ փորձագետն էր, հորդորում էր չափազանց ուշադիր լինել: Արդարև, – հաշվի առնելով կանոններն Անսահմանի հետ այն ողբերգական խաղի, որ կյանքն է, – հասնելով «այնտեղ», ավելի «chance»եր կան հանդիպելու Մեկին, քան թե ոչ ոքի կամ ոչնչի: Հավելում էր, Պասկալը, որ «մարդկանց մտահոգությունը փոքր բաների և անհոգությունը մեծերի նկատմամբ» (իսկ ի՞նչ կա ավելի «մեծ», քան հնարավոր հավիտենականությունը երանության կամ վշտի) իրեն թվում էր մի անտրամաբանական հակասություն այնպիսի չափերի, որ հենց այդ անհոգությունն ինքնին գալիս էր հաստատելու Խորհրդի գոյությունը. մի տեսակ կուրություն, որն անբացատրելի է սոսկ մարդկային աչքերով դիտված:

 

 

Համաձայն եմ, բնականաբար: Պասկալին բնորոշ էր դարձի եկածի ծայրահեղականությունը (որը, համենայն դեպս, անհրաժեշտ է՝ հավասարակշռելու համար ավանդությամբ ու սովորությամբ հավատացյալի «հանգստավետությունը»): Նա, չմոռանանք հավելել, իր ժամանակվա ամենափայլուն գիտնականներից էր և սովոր էր բանականությունն ու տրամաբանությունը մղել մինչև վերջին հետևանքները. մարդկանց իրենց վիճակի իրականությանը վերադարձնելու նպատակով չէր վարանում մի լավ թափ տալ նրանց, նրանց օձիքից բռնելով:

Չմոռանանք նաև, որ Աստված, – այնպես, ինչպես հասկանում են քրիստոնյաները, – Իր մեջ միավորում է արդարությունը և ողորմությունը. հարկավոր է զգուշանալ այն մակերեսային թեթևամիտներից, որոնք մոռանում են սրանցից առաջինը, բայց նաև խստասիրտներից, որոնք մոռանում են երկրորդը: Աստված, անկասկած, չի ծաղրվում. բայց ո՛չ էլ մի տեսակ սադիստ բռնակալ է, մահվան դռների ետևում դարանակալած, որի միակ մտահոգությունը մեզ «դաս տալ»ն է: Պատահում է այնպես, որ յուրաքանչյուր դարաշրջան ենթարկվում է դեպի այս կամ այն ծայրահեղությունը հակվելու ռիսկին: Անտարակույս է փաստը, որ Պասկալի օրոք (և իր ժանսենիստական միջավայրում) շեշտը դրվում էր հատկապես արդարության վրա:

 

 

Անխարդախ հավատքը հենց հավասարակշռության, հակառակ բևեռների համատեղ ներկայության խնդիր է: Սրա մասին կխոսենք ավելի երկար և մեկից ավելի անգամներ, ինչպես որ արժանի է: Այժմ կենտրոնանանք Պասկալի և մեր սկզբնական հարցին նրա կողմից տրված պատասխանի վրա. «Ինչի՞ է “ծառայում” հավատալը: Ինչո՞ւ պետք է զբաղվեմ կրոնական հարցերով»:

Որոշ ձայներանգներից ու շեշտադրումներից անդին, ինձ թվում է, որ այդ մեծ քրիստոնյան համենայն դեպս իրավացի էր, երբ հավասար աչքով էր նայում «հավատացյալներին» ու «անհավատներին»: Յուրաքանչյուրին, այսինքն, ով սեղանի վրա, ուր խաղի է դրված կյանքը, ընտրում է հօգուտ այս կամ այն վարկածի. «Կա՛մ Աստված գոյություն ունի, կա՛մ Աստված գոյություն չունի: Այս երկու հնարավորություններից ո՞ր մեկի վրա ես ցանկանում գրազ գալ»: Եվ ով որ նրան պատասխանում էր, թե ճիշտ պատասխանը «ո՛չ այս, ո՛չ էլ այն կողմի վրա գրազ չգալն էր», այդ անողոք գիտնականը հետևյալ պատասխանն էր տալիս, ինչպես որ գիտես. «Սխալվում ես: Այս հարցի շուրջ գրազ գալը բնավ ազատ ընտրության հարց չէ: Քանի որ դրվել ես – առանց նախապես դա խնդրած լինելու – կյանքի ճանապարհի վրա, որն անտարակույս ավարտվելու է անհայտի խավարի մեջ, դու նույնպես – բոլորի նման – խաղի մեջ ես: Դու էլ պետք է գրազ գաս: Չե՞ս ուզում: Քո գործն է. իմացիր, սակայն, որ այդպես վարվելով էլ արդեն գրազ ես գալիս: Բայց “ո՛չ”ի օգտին ... »:

Համենայն դեպս, սիրելիդ իմ, ուշադիր դիտելու դեպքում տեսնում ենք, որ տակավին այսօր մեր կարծեցյալ «անհավատ» զրուցակիցներն են ինքնին (հատկապես նրանք, ովքեր առավել անտարբերություն են ի ցույց դնում), որ ցույց են տալիս, – գործնական գետնի վրա, – թե որքա՜ն իրավացի էր Պասկալը, թեև արտահայտվում էր մեր համար գրեթե անհանդուրժելի տրամաբանությամբ. մեր, որ այսքա՜ն նրբաճաշակ ենք դարձել: Որովհետև այսօր էլ է տակավին տեղի ունենում այն, ինչ տեղի է ունեցել միշտ. «կրոնի» նկատմամբ հետաքրքրությունն աճում է տարիքի ու հիվանդությունների առաջխաղացման հետ միասին: Հիսուն-վաթսուն տարեկանի սեմն անցնելով, մինչև իսկ ամենակարծր կերպով «լաիկ» մտավորականները, նրանք, ովքեր – գոնե հասարակության դիմաց – զբաղվում էին միմիայն «լուրջ» բաներով (հետևաբար՝ քաղաքականությամբ, տնտեսությամբ, հասարակագիտությամբ, առավելագույնը՝ հոգեբանությամբ), սկսում են ուրիշների և իրենք իրենց առջև դնել հարցել, որոնք անսովոր են իրենց աշխարհի համար: Ընդգծելով, բնականաբար, (գերառատորեն ցույց տալով փնտրտուքն այն բանի, ինչը որ հին բարոյագետներն անվանում էին «մարդկային հարգանք») որ իրենց այդ հետաքրքրությունը սոսկ «մշակութային» է: Երբ ապա հասնում է այն, ինչը որ իսպանացիներն անվանում են «la hora de la verdad», «ճշմարտության ժամը», որոշակի գաղտնապահությամբ – հաճախ և սիրահոժար կերպով – կանչում են քահանային:

Կասեմ քեզ, որ զարմանալի ոչինչ չեմ տեսնում այս «վերջնական անհետևողականության» մեջ. այն լիովին մարդկային է: Գոնե նվազագույն ապահովություն ու երաշխիքներ է ներշնչում նրան, ով այն գործադրում է, բայց հատկապես՝ ևս մի հաստատում է նաև մեր համար, որ հավատում ենք ճշմարտացիությանն այն բաների, որոնք ասում է Աստվածաշունչը: Որն, ի դեպ, չի հոգնում պնդելուց և ուսուցանելուց, որ «initium sapientiae, timor Domini», «սկիզբն իմաստության՝ երկիւղ Տեառն», իմաստության սկիզբը Աստծո երկյուղն է:

Նպատակն Աստծո սերն է, – անշուշտ, – բայց չմոռանանք այն «mix»ը, խառնուրդը ողորմության, բայց նաև արդարության, որին ակնարկում էինք. մի պտղունց ողջամիտ, տրամաբանական, արդարացի տագնապն ու մտահոգությունը – ուշադրություն դարձրու այն բանի վրա, որ խոսվում է «երկյուղի», և ո՛չ թե «վախի» մասին – կարող է մի գերազանց գրգիռ ու թելադրանք լինել՝ ճիշտ ճանապարհի վրա քայլել սկսելու համար. կամ, առնվազն, վերջին կայարանին ողջամիտ կերպով հասնելու համար: Իսկ ով համաձայն չէ, իր բողոքները թող որ մեզ չներկայացնի, այլ՝ Աստվածաշնչին: Եվ, ուղղակիորեն, Հայր Աստծուն, ով մեզ ստեղծել է այս կերպ և որոշել է, Իր անքննելի ծրագրի համաձայն, որ այսպես պետք է լինի իրականությունը:

Քանի որ, ամեն դեպքում, իբրև լրագրողներ, մենք նույնպես հետևում ենք դպիրների ընկերակցության հիմնական օրենքներին («խոսել այն շատի մասին, որ չգիտենք, և լռել այն քչի մասին, որ գիտենք»), և ինքներս մեզ գրեթե միշտ արգելում ենք հրապարակել նման տեսակի լուրեր, կամ էլ՝ դրանց անդրադառնում ենք հպանցիկ կերպով, որպես ոչ մի կարևորություն չունեցող բանի. նաև երբ խոսքը վերաբերվում է ազգային ու միջազգային համբավ վայելող անձնավորությունների, որոնց նվիրվում են «կոկորդիլոսի արցունքներ» թափողների սյունակնե՜ր ու սյունակնե՜ր:

 

 

Ինձ պատահել է, որ ստիպված եմ եղել պաշտպանվել մինչև իսկ դատական գործ հարուցելու սպառնալիքներից, որոնք ինձ ուղղել էին ընտանիքի անդամները – և հետևորդները – մի հայտնի «vip»ի, որը նախկինում շատ էր գլուխ գովում իր ժայռապինդ անհավատությամբ: Վրաս հարձակվեցին սոսկ ճշմարտությունը գրած լինելուս համար (ճշմարտություն, որ մեծապես մխիթարական էի գտնում իր համար). փաստն, այսինքն, որ անվերադարձ ճամփորդությունը սկսելուց առաջ կանչել էր տվել այն միակ քահանային, որին ճանաչում էր, որից հետո նաև խնդրել էր մի Վարդարան դնել իր ձեռքին, դագաղի մեջ: Բայց առանց դրա մասին որևէ մեկին որևէ մի բան ասելու:

Եվ սա բացառություն չէ, սա կանոնն է: Ինձնից ավելի լավ գիտես, որ մեր ընթերցողները բավական կզարմանային, եթե իմանային, որ գրեթե բոլոր «լաիկ»ները, նաև ամենածայրահեղները, – և ո՛չ միայն մեր երկրում, այլ՝ ամենուր, – մահվան անկողնում դուրս են եկել իրենց «անտարբերությունից», որը ժամանակին լի էր նաև արհամարհանքով, օգնության կանչելով հենց այն «կրոն»ին, որով զբաղվելը – «առաջ» – չափազանց ձանձրալի, մինչև իսկ որակազրկող էին նկատում:

Նշանավոր միայն մի անուն հիշելու և վերջերս պատահած դեպքերից սոսկ մեկը մեջբերելու համար, որին միջազգային «media-system»ը չկարողացավ չանդրադառնալ. Ֆրանսիայի նախագահ Ֆրանսուա Միտթերանը, այդ երկրի մասսոնական Մեծ Օթյակի Մեծ Վարպետի եղբայրը, այդ համառ հակակղերականը, «pur et dur» - մաքուր ու կարծր անգիտապաշտը, ով այն աստիճան էր հավատում միայն քաղաքական իշխանության և միայն քաղաքական ուժի մտահամակարգին, որ արժանացել էր «le Florentin», «Ֆլորենցիացին» մականվանը, հղում կատարելով – ակնհայտ է – Մաքիավելլիին: Բնականաբար, հազիվ տարիքն ու հիվանդությունը ստիպեցին ճանաչել իրենց անգութ, բայց և անխուսափելի իրավունքները, Միտթերանը – բոլորի, կամ գրեթե բոլորի նման – գնաց բախելու «Անարգի» դուռը, ինչպես որ իր Վոլտերն էր անվանում Կաթոլիկ Եկեղեցուն: Եվ ցանկացավ մահանալ՝ ստանալով այն Խորհուրդները, որոնց վերաբերյալ (իր իսկ խոսքերն են) չգիտեր, թե – բայց, բնականաբար, «առաջ» – ծիծաղե՞ր, թե՞ զայրանար: Իսկ կյանքի վերջին օրերում շարադրված կտակի մեջ, հուղարկավորության արարողությունների համար գրեց. «une Messe est possible», «մի Պատարագ հնարավոր է»: Ինչպես տեսնում ես, «կրոնի» կարիքը, բայց մի ընդգծված – ինչպե՞ս ասեմ – «ամոթխածությամբ». « ... est possible ... »: Մատուցեք Պատարագը, խնդրում ու հանձնարարում եմ, բայց այնպես, որ կարծես թե ես ինքս խնդրած չլինեի:

Քաղաքական գործիչներից չհեռանալով – և հարգելու համար քաղաքական մրցակցության կանոնները. մի ձախակողմյանից հետո նաև մի աջակողմյան ... – անկասկած ծանոթ ես «Ֆաշիզմի Դուքսի և Կայսրության Հիմնադրի» դեպքը: Այո՜, այո՛, սոցիալիստական երիտասարդություն ապրած սրբապիղծ ու աստվածանարգ Բենիտոն (կուսակցական հավաքների ժամանակ բեմից մարտահրավեր էր նետում Աստծուն, Նրան ժամացույցի մի րոպե ժամանակ տալով, որպեսզի շանթահարեր իրեն, եթե կարող էր). այդ աթեիստը, որ Հիսուսի մասին արհամարհանքով գրել է. «Երբեք գոյություն չի ունեցել: Իսկ եթե գոյություն է ունեցել, չնչին ու թշվառ մարդ է եղել». և որ, իր հաղթանակի տարիներին, կարեկցանքով էր նայում Ավետարանի «ստրուկներին ու կանանց վայելող բարոյականությանը», ցանկանալով այն փոխարինել Նիցշեյի Զարաթուստրայի «առնական» կերպարով:

Մուսսոլինին, ուստի, որ – Հուլիսի 25ի պարտությունից անմիջապես հետո – բանտապահներից խնդրում էր, որ իրեն «Քրիստոսի Կյանքը» գրքի օրինակներից բերեն, և մի քահանա կանչեն՝ խոստովանանքի համար: Իր կյանքի վերջին ամիսներին, հենց այս լճի ափին, ուր մենք էլ այժմ զրուցում ենք, փորձեց ետ բերել կորցրած ժամանակը՝ նվիրվելով հոգեկանության գրքերի ընթերցանությանը: Իսկ Միլանի Արքեպիսկոպոսի հետ ունեցած իր վերջին զրույցի ժամանակ, հավիտենական հաշվետվության սեմին կանգնած, պարծանքով հայտարարեց իրեն կաթոլիկ քրիստոնյա և մի վերջին անգամ ներում ու արձակում խնդրեց Կարդինալից:

Բայց անհնարին է շարունակելը, թեև հիշողությանս մեջ խռնվում է մի ամբողջ շարք նաև վերջերս տեղի ունեցած դեպքերի. նման կլիներ քաղաքի հեռախոսահամարների մատյանը ընդօրինակելուն, ամենանշանավորներից սկսած մինչև ամենաանհայտները:

 

 

Բնականաբար, անշուշտ: Հիսուսն Ինքն էլ ասել է, որ հատուկ կերպով սիրում է նրանց, – նրանց գրկաբաց ընդունելով – , ովքեր Իր դուռը բախում են վերջին ժամին, խստորեն հանդիմանելով այն աշակերտներին, ովքեր Իրեն մեղադրում էին անարդարության մեջ. «Մի՞թե իրավունք չունեմ իմ ունեցածի հետ վարվելու այնպես, ինչպես կամենում եմ: Կամ թե նախանձո՞ւմ ես, որ ես առատաձեռն եմ: Այսպես, վերջինները լինելու են առաջին, իսկ առաջինները՝ վերջին» (Մտթ 20, 15-16):

Սքանչելի նախազգուշացում բոլոր ժամանակների «արդարադատապաշտ»ներին, «յակոբիններին»: Ինչ վերաբերվում է մեզ, հիշելով նաև Ավետարանի այս խոսքերը, ամեն օր աղոթում ենք, որպեսզի այս փրկարար մտափոխումները բազմապատկվեն ու շատանան:

Ուզում ենք միայն հիշել, որ ամեն բան փոխված է թվում, աշխարհում. բայց բնավ չի փոխվել վատ ու տգեղ սովորությունը՝ մահանալու: Այնպես որ, – այսօր, ինչպես միշտ, – այս արկածախնդրությունից, որ կյանքն է, մեզնից ոչ ոք կենդանի դուրս չի գալու: Եվ քանի որ ոչ մի «հմուտ փորձագետ» ոչ մի կերպ չի լուսաբանել «հետո»ի առեղծվածը, ահա՛ և փաստը, որ մենք հեռու չենք Տասնիններորդ դարում կամ Քսաներորդի սկզբում տիրող իրավիճակից: Երբ, այսինքն, այսպես կոչված «èsprits forts» - «ուժեղ հոգիներ»ը, ինչպես իրենք էին իրենց անվանում, պահակ էին կանգնում այն սենյակի դռան առաջ, ուր իրենց ընկերներից մեկը մոտ էր իր վերջին շունչը փչելուն. հաստատ գիտեին, անշուշտ, որ «ուժեղը» տեղի էր տալու «տկարությանը» և Եկեղեցու ու նրա քահանայի միջամտությունն էր հայցելու՝ ստորագրելու համար մի ապահովագրություն Խորհրդի դիմաց, այժմ, որ հայտնվել էր դրա շեմին: Հետևաբար նրանք, ովքեր տակավին «ողջ ու առողջ» էին, – սպասելով, ակնհայտ է, որ վաղ թե ուշ կհասներ նաև իրենց հերթը, – կանգնում էին դռան առաջ, որպեսզի չթույլատրեին քահանայի մուտքը, որին անպայման կանչում էին կա՛մ մահամերձն ինքը, կա՛մ նրա ազգականները: Այս վերջիններն էլ թերևս կարծում էին իրենց «այլևս հասուն և կղերական մանկամիտ սնահավատություններից ազատված». և սակայն, Մեծ Հարցական Նշանի մեջ ոստումի դիմաց, որն իրենց հարազատը պատրաստվում էր կատարել, շտապում էին անել այն, ինչն իրենց իդեոլոգիական համակարգն արգելում էր, բայց սիրտը թելադրում էր անլռելի կերպով:

Փոխվել է միայն այն, որ հիմա այլևս գործի չեն դնում ֆիզիկական արգելքը (թեև շարունակում է մնալ հոգեբանական դիմադրությունը) շնորհիվ այն «պաշտպանական օղակի», որին մաս էին կազմում նրանք, ովքեր տակավին ողջ ու առողջ էին: Բայց որ այդպիսին էին ժամանակավոր կերպով. մենք բոլորս էլ ժամանակավոր ազատության մեջ գտնվող հիվանդներ ենք: Անխտիր բոլորի ապագան անցնում է հիվանդանոցի ու «morgue»ի ճանապարհով, իսկ վերջում «մի քանի բահ հող գլխիդ, ամեն բան ընդմիշտ վերջացնելու համար», ինչպես ասում էր այդ անբարեկիրթ ու կոպիտ, մարդկանց տոնական տրամադրությունը փչացնող Պասկալը: Նա, որ ա՛յլ տհաճ բաների շարքին (երբեք մի՛ ասա, թե ի՛նչ վիճակում են իսկապես գտնվում իրողությունները, եթե պատրաստ չես կրելու դրա հետևանքները. «veritas odium parit», «ճշմարտությունն ատելություն է ծնում»), նա, ուրեմն, որ գրել է նաև այս խոսքերը. «Մարդիկ, չկարողանալով դեղ ու դարման ճարել հիվանդության ու մահվան դեմ, երջանիկ լինելու համար որոշեցին չմտածել դրանց մասին»: Կամ էլ մտածել, այո՛, բայց «in extremis», «վերջին պահին»:

 

 

Բնականաբար: Եվ բնավ ամոթալի չէ սա, քանի որ Նապոլեոնն ինքը, որ ոչնչից չէր վախենում, վախեցավ վերջին քայլից: Մինչև իսկ խնդրեց, – այն Պապից, որին նախապես ցանկացել էր ոչնչացնել երկրի երեսից, կամ առնվազն՝ իր հլու հպատակներից մեկը դարձնել Փարիզի իր արքունիքում, – մի կորսիկացի քահանա ուղարկել իր մոտ՝ Սուրբ Էլենա, այդ վերջին քայլին լավագույն կերպով նախապատրաստվելու համար: Ասելով իր հավատարիմներին, որոնք նույնպես իրենց «èsprits forts» էին կարծում. «Ի՞նչ կա զարմանալու: Չգիտե՞ք, որ անվախ քաջերը մարտի են նետվում այն վտանգների դեմ, որոնք ճանաչում են, բայց միմիայն տխմարներն են մարտի նետվում Խորհրդի դեմ»: Նա էլ, ինչ որ մի կերպ, պասկալյան էր:

Թերևս պասկայլան չէր, բայց հաստատ իրապաշտ էր Ժորժ Քլեմանսյոն, արմատական (ռադիկալ) ու հակակղերական (անտիկլերիկալ) ձախակողմյանների գլուխը, ֆրանսիական կառավարության կորովի ղեկավարը (նրան «le Tigre» – «Վագր» էին անվանում) Առաջին Համաշխարհային Պատերազմի ամենադժվարին փուլում: Դեպի ճակատ կատարած իր այցելություններից հետո, այդ վաղեմի հակաեկեղեցականը մտածկոտ հարցնում էր. «Ո՞ւր է կորել մեր լաիկ Ֆրանսիան: Աթեիստներ չկան այլևս, և ո՛չ իսկ ագնոստիկներ, խրամատներից ոչ մեկում»: Իր հասարակական կերպարը թույլ չտվեց իրեն անձամբ մերձենալ կրոնին: Սակայն, երբ հասավ նաև իր ժամը, հիվանդանոցի իր անկողնու մոտ հերթապահող միանձնուհուն դիմեց՝ ասելով (մի նախադասությամբ, որ ցանկանում էր թաքցնել զգացած ամոթը). «Քույր, ես ձեզ չեմ արգելում աղոթել իմ համար»: Իր հեռավոր հաջորդ Միտթերանի ոճով, այսինքն:

Ասում էին հները. «Յոթն են մարդու ընկերները. քաղցը, ծարավը, տաքը, ցուրտը, հոգնությունը, հիվանդությունը, մահը»:

Մենք, առնվազն, ճարպակույտ փարթամությամբ ճոխացած Արևմուտքում, գրեթե հրաժեշտ ենք տվել այդ տհաճ ընկերներից առաջին հինգին: Մանավանդ թե, բժշկության հրաշալի առաջադիմության շնորհիվ որոշակի չափով ազատվել ենք նաև վեցերորդից՝ հիվանդությունից: Մնում է, այսպիսով, միայն այն մյուսը, որին Պողոս Տարսոնացին արդեն անվանում էր «վերջին թշնամին»: Մահը, որ պարադոքսային կերպով ամենաարդյունավետ խթանն է կյանքի մասին մտածելու համար, այսինքն՝ կյանքի իմաստի մասին: Ինչպես ասում էր իր ավարտին հասնող այս դարի թերևս ամենափայլուն մտածողը՝ Լյուդվիգ Վիթգենշթայնը. «Անվանում եմ “Աստված” ուրիշ ոչինչ, քան միայն՝ կյանքի իմաստը»:

 

 

Թույլ տուր, ուրեմն, որ հաստատեմ այս նախադասությամբ, որ վերցրել եմ Հավատքի Վարդապետության Սուրբ Ժողովի Նախագահ, ո՛չ միայն Կարդինալ, այլ նաև ժամանակակից մեծագույն աստվածաբաններից մեկը հանդիսացող Յոզեֆ Ռաթցինգերից^[1]. «Ով հավակնում է խուսափել հավատքի անորոշությունից, պետք է հաշվի նստի – ամեն օր, ամեն ժամ – անհավատության անորոշության հետ: Երբեք չի կարող վստահ լինել, որ ճշմարտությունը չի կայանում հենց այն հավատքի մեջ, որն ինքը մերժում է»:

Բայց արի շատ չշտապենք և սկզբից ևեթ չասենք այն, ինչ ասելու ենք հետո. այստեղ հիշենք միայն փաստը, որ ոչ մի ջանք երբևէ չի կարողացել – և երբեք չի կարողանալու, սրանում կասկած չկա – «ապացուցել», թե հավատացյալը սխալվում է: Եվ, Պասկալի պարադոքսներին վերադառնալու համար. «Նախընտրում եմ սխալվել՝ հավատալով մի Աստծո, որ գոյություն չունի, քան թե սխալվել՝ չհավատալով մի Աստծո, որ գոյություն ունի»: Որովհետև, հավելում էր իրեն բնորոշ պրագմատիզմով, «եթե ոչինչ չկա, հետո, ակնհայտ է, որ դա երբեք չեմ իմանա, քանի որ մահվամբ կընկղմվեմ հավիտենական ոչնչության մեջ. բայց եթե ինչ որ մի բան կա, եթե Ինչ-Որ-Մեկը կա, պետք է հաշիվ տամ մերժելուս, զլանալուս ու չընդունելուս համար»: