Ե. - «Ե՛վ-և՛»ի օրենքը. Աստծո գաղտնիքներից մե՞կը

Միքելե Բրամբիլլա. Մինչև այժմ մեր ուշադրությունը կենտրոնացրեցինք սահմանագծային իրավիճակների վրա, ցավի, վշտի, մեր և մեր սիրելիների մահվան ողբերգությունների վրա, «վախճանաբանության», «վերջին իրականությունների» վրա, որովհետև միայն կրոնը կարող է տալ մի իմաստ, ընծայելով մեզ մի պատասխան, որ կարող է փրկել մեզ վհատությունից ու վերջնական հուսահատությունից:

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Լա՜վ, լա՛վ: Սկսենք, ուրեմն, խոսել «և՛-և՛»ի (լատիներեն «et-et») օրենքի մասին: Որքան ավելի եմ մտածում, այնքան ավելի եմ համոզվում, որ սա Աստծո «գաղտնիքներից» մեկն է: Աստծո, ինչպիսին Նրան ընկալում ու հավատում են քրիստոնյաները (մանավանդ թե՝ կաթոլիկները, ինչպես կտեսնենք. և սա Աստծո միակ ընկալումն է, որ մեզ հետաքրքրում է, այն պարզ ու վճռորոշ պատճառով, որ միակն է, որին հավատում ենք): Կտեսնես, որ ստիպված ենք լինելու անդադար դիմելու այս «օրենքին», որպեսզի կարողանանք հասկանալ, թե «ի՛նչ է» և «ի՛նչ է ուզում» մեր այս Աստվածը:

Առայժմ մեզ հետաքրքրում է հասկանալ, թե «ինչի՛ է ծառայում» հավատքը. բայց, այս քայլը ևս կատարելու համար, հարկավոր է նախևառաջ հասկանալ, թե որոնք են այն մնայուն, անփոփոխ կետերը, որոնց վրա այս հավատքը հիմնվում է:

Եվ ահա՛, քրիստոնեական ողջ տրամաբանությունը հիմնվում է հակադիր բևեռների միության պարադոքսի վրա. «compositio oppositorum», եթե լատիներենով ասենք, կամ «union de deux contraires», եթե ասենք Պասկալի ֆրանսերենով: «Ե՛վ-և՛»ը, այսինքն. «այս և այն», «մեկը և մյուսը» իմաստով:

Տեսնենք մի փոքր, թե արդյոք աշխատո՞ւմ է այս օրենքը. և թող որ քեզ չթվա մի տեսակ սոսկ հետաքրքրաշարժ թվարկում, կամ ընդհակառակը՝ բյուրոկրատական ծայրահեղ աստիճանի բծախնդիր ցանկ: Կրկնում եմ. որքան որ ինձ թվում է, ո՛չ միայն հասկանալով, այլ նաև գործնական կոնկրետ փորձառությամբ, սա իսկապես մի տեսակ «ծածկագիր» է, որին Աստված Ինքը կարծես թե որոշել է հարմարվել, այն հենց Ինքը հաստատած լինելուց հետո:

Լիովին հետևողական է, ի դեպ, փաստը, որ այն պարադոքսը, որ Քրիստոնեությունն է (Պողոս Առաքյալի «գայթակղությունն ու խելագարությունը», որի մասին խոսել ենք), հիմնվում է պարադոքսի վրա զույգ իրականությունների, որոնք անհաշտ ու անհամատեղելի են թվում և, մինչդեռ, պետք է գոյակցեն դիալեկտիկ տևական լարվածությամբ:

Եվ այսպես, խնդրում եմ, որ լսես մի փոքր համբերությամբ. կաթոլիկի համար Աստված Մեկ է և Եռանձն. Հիսուսը ճշմարիտ Աստված է և ճշմարիտ մարդ. Եկեղեցին Քրիստոսի միստիկ Մարմինն է և մարդկային հաստատություն. տեսանելի է և անտեսանելի. նրանում գոյակցում են ազատությունը և հնազանդությունը. Աստվածաշունչը բովանդակում է Հին և Նոր Կտակարանները. արդյունքն է աստվածային ներշնչման և մարդկային խմբագրման. մարդը բաղկացած է հոգուց և մարմնից, ոգեղեն է և նյութական. Մարիամը կույս է և մայր. Հավատամքի աղբյուրը Աստվածաշունչն է և Ավանդությունը. փրկությունը ձեռք է բերվում հավատքով և բարի գործերով. ունենք ընդհանուր Պապը և տեղական Եպիսկոպոսներ. կղերականներ և աշխարհականներ. քրիստոնեական հավատքը հիմնվում է բանականության և հայտնության վրա. նրա իմաստի խորքերը ներթափանցելու համար հարկավոր է տիրապետել փիլիսոփայությանը և աստվածաբանությանը. հետևաբար՝ Երուսաղեմ և Աթենք. հարկավոր է «հասկանալ՝ հավատալու համար» և «հավատալ՝ հասկանալու համար». հավատքի մեջ գոյակցում են լույսը և ստվերը, վստահ համոզմունքը և գրավադրությունը. մարդկային վիճակը կրում է իր վրա մեղքի կնիքը և ստացել է փրկության դարմանը. յուրաքանչյուր մարդու ապագայում լինելու են մահը և հարությունը. Աստծո մեջ գոյակցում են արդարությունը և ողորմությունը. եկեղեցականները կանչված են ծիսական շքեղությանը և անձնական աղքատությանը. հրեշտակների մեջ կան սուրբ ու բարի հրեշտակները և պիղծերն ու չարերը (դևերը, սատանաները):

Ու էլի, գրեթե պատահական մտաբերմամբ թվարկելով. դրախտ և դժոխք. կանոնական իրավունք և մարգարեություն. գաղափարական և իրապաշտություն. արական և իգական կրոնական միաբանություններ. ապաշխարության և տոնական օրեր. հայեցողություն և գործունեություն. կուսություն և ամուսնություն. և այլն, և այլն:

Կարող էինք շարունակել. չկա հավատքի (և հավատքից բխող ու մեզ առաջարկվող վարքագծերի) տեսանկյուններից մեկը, որ հիմնված չլինի այս հակասական իրականությունների վրա, որոնք պետք է գոյակցեն միմյանց հետ: Թեև ո՛չ միշտ է հեշտ:

Ինչպես կտեսնենք շուտով, «և՛-և՛»ին հանդիպելու ենք նաև այն հարցերում, որոնք վերաբերվում են մեր փնտրտուքի կենտրոնական առարկային. Աստված, որքանով որ թվում է, կամեցել է տալ մեզ լույս և ստվեր. պատճառներ՝ Իրեն ընդունելու և ա՛յլ պատճառներ՝ Իր գոյությանն իսկ կասկածելու համար. հանձինս Հիսուսի Նա հայտնվել է և միաժամանակ թաքնվել. կամեցել է, որ Իր Եկեղեցին լինի տեսանելի և անտեսանելի, և թույլատրել է, որ լինի միաժամանակ սուրբ և մեղավոր:

Մի խոսքով, կաթոլիկը կանչված է, ամենո՛ւր, կատարելու մի պարադոքսալ համադրություն:

 

 

Ես, մինչդեռ, պնդում եմ ճշգրտմանս վրա: Ասում եմ «կաթոլիկ», որովհետև ընդհակառակը՝ «հերետիկոսության օրենքն» է «aut-aut»ը, «կա՛մ-կա՛մ»ը: Ստուգաբանությունը, ինչպես գիտես, հաճախ լուսաբանող է. «հերետիկոս» եզրը (հունարեն «αἱρετικός») նշանակում է «նա, ով ընտրում է»: Մինչդեռ – միշտ ստուգաբանության համաձայն – «կաթոլիկ» նշանակում է «ընդհանրական»: Մանավանդ թե, և է՛լ ավելի նշանակալի է, «katà-holon», «ըստ ամենայնի», «ամբողջի համաձայն»:

«Կաթոլիկը», մի օր հիշեցրեց ինձ Ժան Գուիտտոնը, Ֆրանսիական Ակադեմիայի անդամ փիլիսոփան, «նա է, ով ուզում է ամեն բան և դրա հակառակը, ով չի ուզում հրաժարվել ոչնչից»:

Մտածիր, մինչդեռ, բողոքականության մասին, որն ամբողջովին ու հստակ կերպով հիմնված է «միայն»ի, «կա՛մ-կա՛մ»ի վրա. միայն Քրիստոսը, միայն հավատքը, միայն Աստվածաշունչը («solus Christus, sola fides, sola Scriptura»):

Որքանով որ վերաբերվում է ի մասնավորի մեր այս զրույցի առարկային, մտածիր բողոքականների «կա՛մ-կա՛մ»ի մասին. բանականություն կամ Հայտնություն. փիլիսոփայություն կամ աստվածաբանություն. մարդու խոսքեր կամ Աստծո Խոսք: Մի «ընտրություն». հետևաբար, ստուգաբանորեն, մի «հերետիկոսություն»: Մեր այս «բաժանված եղբայրները» չեն ուզում ամբողջը. ընտրում են կա՛մ մեկը, կա՛մ մյուսը:

Մենք, մինչդեռ, ուզում ենք և՛ մեկը, և՛ մյուսը. ուզում ենք, ի տարբերություն բողոքականների, Աստվածաշունչը, բայց նաև Ավանդությունը. Հիսուսին, բայց նաև Մարիամին ու Սրբերին. Քրիստոսին որպես Եկեղեցու Գլուխ, բայց նաև Իր տեսանելի փոխանորդին երկրի վրա, Քահանայապետին. աշխարհականի ազատությունը, բայց նաև Նվիրապետությունը. Հայտնությունը, բայց նաև բանականությունը. անձնական աղոթքը, բայց նաև ծիսական հանդիսավոր արարողություններն ու թափորի ամբոխը. կուսակրոն քահանան, բայց նաև ընտանիքի հայրը. գործունյա մարդը, բայց նաև մենության մեջ բնակվող վանականը. և այլն, և այլն:

Կառլ Բարթը, Քսաներորդ դարի բողոքական թերևս մեծագույն աստվածաբանը, ասում էր. «Կաթոլիկության մահացու հիվանդությունն իր դիվային «et»ն է, իր անիծյալ «etiam»ը, ''նաև''ը՝ ''միայն''ի արմատականության դեմ»:

Առավել քան արդարացի նկատողություն է սա, որ գալիս է հաստատելու այն, ինչ ասում էի. թեև, բնականաբար, ''և՛''ն ու ''նաև''ը ո՛չ դիվային են, ո՛չ էլ անիծյալ շեղումներ են աստվածային կամքից, այլ ընդհակառակը՝ հարկավոր հարմարեցումներ են, Իր խորհրդավոր ծրագրին հետևելու համար:

Չեսթերթոնը, որն այս հարցերից լավ էր հասկանում, անձնական ուղղակի փորձառությամբ, քանի որ չափահաս տարիքում, անձնական համոզմամբ դարձի էր եկել անգլիկան տեսակի բողոքականությունից կաթոլիկության, ասում էր. «Հերետիկոսությունը այն ճշմարտությունն է, որն անտեսում է մյուս ճշմարտությունները: Միայն Կաթոլիկ Եկեղեցին է վայրը, ուր բոլոր ճշմարտությունները ժամադրվում են և կարողանում են գոյակցել, մշտապես անհավասարակշռության սպառնալիքի ներքո մնալով հանդերձ»:

Քրիստոսը – որ միաժամանակ մարդ է և Աստված, որ մարգարեացվել է Հին Կտակարանում և ավետարանվել է Նորում, որ մահացել է և հարություն առել, միմյանց միավորելով պարտությունը և հաղթանակը, ստորացումը և փառքը, որ կոչ է անում տալու Աստծուն և Կեսարին, բանականությանը և հայտնությանը – չի եկել «կործանելու համար, այլ՝ ամբողջացնելու», չի եկել «բաժանելու համար, այլ՝ միավորելու»: Մեզ թվում է, մի խոսքով, որ որևէ անհավասարակշռություն, որևէ բացառում մաս չի կազմում նման Աստծո ծրագրերին:

 

 

Կաթոլիկ առաքելության մշտական իրականությունն է, որն, իմիջիայլոց, վերահաստատվել է մեր դարի Սրբերից մեկի կողմից, ընդդեմ այն քրիստոնյաների, որոնք կցանկանային խեղդել ավետարանման ընդհանրականությունը՝ ընտրություն կատարելով «դասակարգերի» միջև և խոսելով «նախընտրելի տարբերակների» մասին, որոնք չափազանց հաճախ ներշնչված են քաղաքական իդեոլոգիաներից ավելի, քան թե ավետարանական մտածելակերպից: Հիշեցնում էր, հետևաբար, Աստծո այդ այրը. «Հարյուր հոգիներից՝ ինձ հետաքրքրում են հարյուրը. Երրորդ Աշխարհի հովվի հոգին այնքան, որքան Ուոլլ Սթրիթի բանկիրինը»:

Սա մի «և՛-և՛» է, որ վավերական չէ – ակնհայտորեն – միայն սոցիալական դաշտում, այլ՝ տարածվում է մարդկային էակների միջև գոյություն ունեցող բոլոր տարբերությունների վրա:

Մանավանդ թե, համարձակվում եմ մտածել (ամեն պատասխանատվություն իմ վրա վերցնելով), որ թերևս այս պատճառով է, որ հասարակական կյանքում կաթոլիկը բնազդաբար «չափավոր» մեկն է, կենտրոնամետ մեկը: Մեկն է, ով արմատացած է մնում Ավանդության մեջ, բայց և միաժամանակ հավատում է զարգացմանն ու առաջընթացին այն պատմության, որն ընթանում է դեպի իր կատարումը (կաթոլիկը «retro et ante oculatus» է, այսինքն՝ աչքեր ունի առջևում և ետևում, ինչպես ասում է հնագույն ասույթներից մեկը). մեկն է, ով կանչված է բնազդաբար միջնորդելու ամեն տեսակ «բացառումների» ու «անհավասարակշռությունների» միջև, աջից կլինեն դրանք, թե ձախից: Այսպիսով նա պաշտպանվում է մոլեռանդությունից (ֆանատիզմից), որն հետևում է «կա՛մ-կա՛մ»ի օրենքին և ծայրահեղություն է (էքստրեմիզմ), «ըստ ամենայնի»-«ամբողջի համաձայն» չէ. հետևաբար, կաթոլիկ չէ:

Ինչպես տեսնում ես, «հակադիրների միության» պարադոքսը (որն առաջին հայացքից կարող է թվալ, թե հակառակվում է տրամաբանության հիմնական՝ «չհակասելու» օրենքին) իրականում ներկայանում է որպես գերագույն իմաստությունը:

Կարծում եմ, որ արտահայտվելու համար կաթոլիկին ամենահոգեհարազատ ձևը պետք է որ լինի այն մեկը, որն իր հունական անվանաձևով կոչվում է «օքսիմորոն» և կայանում է (մեջբերում եմ բառարանից) «երկու հակադիր եզրերը միևնույն արտահայտության մեջ միավորելու մեջ. եռման սառույց, պերճախոս լռություն, ոչնչով լի»: Հետաքրքիր ստուգաբանություն ունի այս եզրը, քանի որ «oxýmoron» հունարենում նշանակում է «սրամտություն՝ անմտության տեսքի ներքո». ինչը որ, ինձ թվում է, քրիստոնեական ընդհանուր աշխարհընկալման հոյակապ սահմանումը կարող է լինել:

Անշուշտ. որքան որ հարստացնող է, այնքան էլ դժվարին է, «և՛-և՛»ի հավասարակշռությունը միշտ վտանգի տակ է, ինչպես որ փաստում է Եկեղեցու պատմությունը, որն հաջորդական ցանկն է շեղումների, սայթաքումների դեպի «կա՛մ-կա՛մ»ը, հետևաբար՝ դեպի հերետիկոսությունը: Իր կենդանի օրգանիզմի հակամարմինները, սակայն, մշտապես հակազդել են՝ վերականգնելու համար այն հավասարակշռությունը, որն հարկավոր է պահպանել ի գին ամեն ինչի, որովհետև թվում է, թե էական կերպով մաս է կազմում Աստծոյ իսկ ծրագրերին: Մանավանդ թե, ինչպես ասում էի, թերևս Իր «ծածուկ խորհուրդներից» մեկն է, որն հավատքի շուրջ խորհրդածությունը (և կյանքի փորձառությունը) կարողանում է նշմարել. կամ, առնվազն, կանխազգալ:

Կասկածից դուրս է, – հիշի՛ր զայրացած արտահայտությունները ոմն Բարթի, հանձինս որի հնչում է «մաքուր ու կուռ» բողոքականության ձայնը, – որ սա գերազանցորեն «կաթոլիկ սկզբունք» է: Հետևաբար, մեր պարտքը պետք է նկատենք սրանից չհրաժարվելը, համոզված լինելով, որ քրիստոնեական մյուս դավանանքների, բայց նաև ա՛յլ կրոնների (կամ ոչ-կրոնների) հետ ճշմարիտ – ո՛չ թե բարդույթների զոհ դարձած կամ ծպտված – երկխոսության նախադրյալը դա մյուսի հանդեպ հարգանքն է. մյուսի, որն ամեն ինչի առաջ և ավելի՝ իրավունքն ունի իմանալու, թե մենք ո՛վ ենք և ինչպե՛ս ենք մտածում: Այստեղ ևս, եթե ուզում ես, կարող ենք նկատել «և՛-և՛»ի հերթական կիրառումը. գոյություն չունի բացվածություն, ունկնդրություն, փոխըմբռնում, մերինից տարբեր հավատք ունեցողի նկատմամբ հարգանք, եթե ոչ միայն՝ վերաբացահայտելով և ընդգծելով սեփական ինքնությունը. հետևաբար, սեփական տարբերությունը: Խոնարհությամբ և համոզմունքով, հարգանքով և հաստատակամությամբ. մի խոսքով, ճշմարտությամբ և սիրով: Ինչը որ, իրականում, այն ծրագիրն է, որը Պողոս Առաքյալը պարտադրել էր ինքն իրեն և պատվիրում է յուրաքանչյուր քրիստոնյայի:

 

 

Որովհետև միմիայն նման՝ ճիշտ հասկացված հավատքից ներշնչված տեսանկյունից դիտելով է, որ կարող է ծնվել մի բարերար հավասարակշռություն. կյանքի համար, այնպես՝ ինչպես որ մտքի համար, որը կյանքին նախորդում է և առաջնորդում:

Բլեզ Պասկալն անվստահությամբ, երբեմն նաև ուղղակի հակաճառությամբ է գրում Միշել դը Մոնտենի մասին: Եվ սակայն, ինձ թվում է, որ երկուսից ավելի «կաթոլիկ»ը Մոնտենն է. իրոք, Պասկալի մոտ երբեմն հանդիպում ենք «կա՛մ-կա՛մ»ի հերետիկոսական փորձությանը, չնայած այն բանի, որ հենց ինքն է հորդորում դավանել երկու հակադիր բևեռների միությունը («faire profession de deux contraires»): Պատահական չէ, իմիջիայլոց, իր penchant - հակումը դեպի յանսենականություն: Որն, արդարև, մի «ընտրություն» է, հետևաբար՝ մի հերետիկոսություն. աստվածային արդարությունն առանց ողորմության. Քրիստոս դատավորի խոժոռադեմ հայացքն առանց այն Հիսուսի, որն Իրեն նմանեցնում է «ճուտիկներին իր թևերի տակ հավաքող թխսմորը». խստակրոնությունն առանց ժպիտի. ապաշխարությունն առանց տոնակատարությունների. խստությունն առանց կարեկցանքի ու ըմբռնումի. գործի լծվելն առանց հանգստի ու լիցքաթափման. «մերկ ու անպաճույճ» հավատքն առանց բարեպաշտության նշանների մարդկայնության. նախասահմանումն առանց ազատ կամքի. և այլն:

Մի փոքր արմատականացնում եմ յանսենիստական դիրքորոշումները՝ խնդիրն ավելի լավ հասկանալու համար. այդուհանդերձ, իսկապես այսպիսին էր տրամաբանությունն այդ աստվածաբանության, որը մեկնարկել էր խստակրոնության ու ժուժկալության ազնիվ նպատակներով, բայց հետո վերջացել էր փարիզյան գերեզմանոցներում գերեզմանների վրա գալարվելու միջոցով սեփական զգացմունքներն արտահայտելով: Յանսենիստական մնացորդներն, համենայն դեպս, պատահական չէ, որ վերջացան բողոքականության մայր գետի հունի մեջ, ուր գտնվում են նրանք, «ովքեր ընտրում են», նրանք, «ովքեր չեն ուզում ամբողջը»:

Իսկ ասում էի, ընդհակառակն, «կաթոլիկ» Մոնտենի մասին. նա, որ իր գրադարանի մուտքին իտալերեն լեզվով գրել էր տվել. «Senza inclinare da un lato» - «Առանց այս կամ այն կողմ թեքվելու»: Որը, եթե լավ մտածես, «և՛-և՛»ի հնարավոր թարգմանություններից մեկն է:

 

 

Ինչ վերաբերվում է դրան, թերևս բավական կլիներ մտորել այն փաստի շուրջ, որ Քրիստոսի հանդեպ հավատքի խորհրդանշանն ինքնին – Խաչը – «և՛-և՛»ի օրենքի, հակադիր բևեռների միության («compositiones oppositorum») ամենահին, ամենաընդհանրական, ամենապերճախոս խորհրդանշանն է: Մի ուղղահայաց թև և մի հորիզոնական թև. մի թելադրանք՝ հայելու Երկրին և միաժամանակ Երկնքին:

Ինքնին Խաչն է, հետևաբար, որ մեզ տալիս է ճիշտ պատասխանը. Հավատքը «ծառայում է», «պետք է», «օգնում է», «անհրաժեշտ է», «հարկավոր է» արմատական կերպով լրջորեն վերաբերվելու համար պատմությանը և ձգտելու հավիտենական կյանքին. սիրելու ներկա գոյությունը և չվախենալու մահվանից, որն հարկավոր դուռն է անմայրամուտ Կյանքին հասնելու համար:

Այս հավատքը, որի համադրությունը Խաչն է, արդարև «հարկավոր է» սեփական ողջ ուժերով գործի լծվելու համար, որպեսզի բարեփոխվի ու զարգացվի այս աշխարհը (հիշիր, անթիվ ու անհամար օրինակների միջից, Տասնիններորդ դարի Թուրինում գործող «սոցիալական Սրբերի» այն արտակարգ խումբը. Քոթթոլենգոյից մինչև Դոն Բոսկո), և միաժամանակ՝ գիտակից լինելու համար, որ այս աշխարհի պատմությունը սահմանված է ավարտվելու. կամ, առնվազն, արմատապես փոխակերպվելու՝ Քրիստոսի վերադարձին: Հենց Դոն Բոսկոն է, որ տվել է սույն համադրությունն այն նշանաբանով, որ մտահղացել և իրագործում էր իր երիտասարդների համար. «Հաց և Դրախտ»:

Հավատքը «հարկավոր է» բոլորին հարգելու համար, որովհետև բոլորը Աստծո զավակներ և Քրիստոսի քույրեր ու եղբայրներ են, և միաժամանակ՝ ապաառասպելականացնելու համար բոլորին, սկսելով ինքներս մեզնից, որովհետև բոլորը մեր նման են, իսկ մենք՝ բոլորի. այսինքն՝ սահմանափակ արարածներ ենք, սխալական, մեղքի կնիքը մեր վրա կրող, փրկության կարիքն ունեցող:

«Հարկավոր է», որպեսզի ճանաչենք մեզ որպես բոլորի ծառաները, և միաժամանակ՝ որպեսզի բոլորից ազատ լինենք:

«Հարկավոր է», որպեսզի սիրենք մեր հայրենիքը, և միաժամանակ՝ որպեսզի սիրենք յուրաքանչյուր ուրիշի, որևէ ցեղի ու երկրի էլ որ նա պատկանելու լինի:

«Հարկավոր է», որպեսզի ունենանք այն զգացումը, որը Միգել դե Ունամունոն անվանում էր «կյանքի ողբերգական զգացումը», և միաժամանակ՝ որպեսզի մշակենք և սնուցենք հումորը, զվարթությունը, բարենպաստ հեգնանքն ու ինքնահեգնանքը:

«Հարկավոր է», որպեսզի կարողանանք միևնույն անձի մեջ միավորել աղոթքի մարդուն և գործող մարդուն. «աղավնու նման միամիտ» մարդուն և «օձի նման խորագետ» մարդուն. սկզբունքների հարցում խստապահանջ, հարկ եղած դեպքում անտեղիտալի, և միաժամանակ՝ պատրաստակամ բոլորի նկատմամբ կարեկցանքի ու ներողամտության, իր սեփական անձը ներառյալ, որովհետև գիտակից, որ իրականության և գաղափարականների միջև ընկած տարածքն ու հեռավորությունը մաս է կազմում երկրային վիճակին:

«Հարկավոր է», որպեսզի կարողանանք սնուցել ամենաարմատական խոնարհությունը, և միաժամանակ՝ միակ և եզակի լինելու գիտակցությունը, իբրև մեկը, ում Աստված կամեցել է «ի հավիտենից» («ab aeterno»), իբրև մեկը, որ Նրա կողմից փրկվել է Խաչի վրա մահվան գնով («Հոգևարքիս ժամանակ ես քո մասին էի մտածում, [...] արյանս կաթիլներից մի քանիսը հենց քո համար է, որ հեղել եմ [...] »), որ Նրա կողմից սահմանվել է հավիտենական կյանքին, ուր իր համար – ի հավիտենից և հավիտյան – հատկացված է մի տեղ, հենց անձամբ իր համար:

«Հարկավոր է», որպեսզի գնահատենք (և գործածենք) իմացականությունը, և միաժամանակ՝ պատվենք պարզերի «ակադեմիական» և «գրքային» մշակույթի պակասը (և հիանանք դրանով):

«Հարկավոր է», որպեսզի սիրենք արվեստը (Կաթոլիկ Եկեղեցին դարերի ու հազարամյակների ընթացքում եղել է գեղեցկության ամենամեծ պատվիրատուն), և միաժամանակ՝գնահատենք ամենաանզարդ ու անշուք ժուժկալությունը:

«Հարկավոր է», որպեսզի մեր անձնական կյանքում տեղ տանք Չարչարանքների Ավագ Ուրբաթ օրվան, և միաժամանակ՝ Հարության Զատիկի Կիրակի օրվան. հետևաբար՝ արցունքներին և ծիծաղին:

Վերադառնալով, ուստի, այն խնդրին, որից սկսեցինք այս քննարկումը. մեր հայացքը սևեռված պետք է պահենք հավիտենության վրա, որը սպասում է մեզ, և պետք է լրջորեն աշխատենք մեր ամենօրյա կյանքում. աղոթենք և աշխատենք. գործի լծվենք այնպես, կարծես ամեն բան կախում ունի մեզնից, և գիտակից լինենք, որ սոսկ «անօգուտ ծառաներ ենք», որովհետև ամեն բան կախում ունի Աստծուց:

«Ճշմարիտ [քրիստոնյա] հավատացյալները նրանք են», գրել է հոգևոր կյանքի մեծ ուսուցիչներից մեկը, «որոնց ապագա կյանքը չի հեռացնում երկրային կյանքից, ո՛չ էլ երկրային կյանքն է հեռացնում ապագա կյանքից»: