Զ. - Մի անհիմն բարոյականություն

Միքելե Բրամբիլլա. «Quid prodest?» - «Ինչի՞ է ծառայում» հարցի ուղղությամբ շարունակելու համար՝ կառաջարկեի մի քայլ առաջ կատարել. հստակ է, որ հավատքը նաև սոցիալական անդրադարձներ ունի: «Հակադիր բևեռների միությունը», որին կանչված է անհատ քրիստոնյան, չի կարող հետևանքներ չունենալ նաև ողջ հասարակության վրա։ Հիրավի, քրիստոնյան կանչված է ապրելու մի անձնական բարոյականություն, և միաժամանակ՝ մի հասարակական բարոյականություն (էթիկա)։

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Հասարակությունը այն վերացական, անանձնական, անանուն հասկացողությունը չէ, որի մասին խորհում են իդեոլոգները. մարդկությունը, ցեղը (ռասսան), դասակարգերը, պետությունները, ազգերը, ժողովուրդները, կուսակցությունները, և այլն: Զանգվածներ, որոնց նա, ում ձեռքում այդ պահին գտնվում է իշխանությունը (իսկ վատագույնները բնականաբար նրանք են, որոնք ասում են, թե «գործում են հանուն ժողովրդի»), իր քմահաճույքի համաձայն գործածում է ի ծառայություն իր սխեմաների, եթե ոչ՝ իր շահերի: Հասարակությունը, մինչդեռ, անհատ անձերի ամբողջությունն է, որոնցից յուրաքանչյուրը մի դեմք ունի, մի անուն, մի պատմություն, մի նկարագիր, մի ճակատագիր: Ամբողջության «բարոյականությունը» կախում ունի անհատների «բարոյականության» համագումարից. անհատներ, որոնք իրենց բարոյականությունն ապրում են իրենց ամենօրյա կոնկրետ կյանքում:

Արդ. այդ բարերար «և՛-և՛»ից անդին, իր հասարակական հնարավոր հետևանքներով հանդերձ (սկսած որևէ ծայրահեղականության մերժումով, որոնք միշտ «այս կամ այն կողմ թեքվել» են նշանակում, առաջացնելով մի անհավասարակշռություն, ինչ որ մի բանի «ընտրություն» ի վնաս մի ուրիշ բանի), հասնում ենք հնարավոր պատասխաններից մեկին այն հարցի, թե ի՞նչ «բարեպատեհություն, նպաստավորություն» ունի հավատքը (թեև դա, մեր համար, սոսկ բարեպատեհություն չէ, այլ՝ «անհրաժեշտություն»): Քրիստոնեական հավատքը «հարկավոր է» առաջադրելու համար այն միակ բարոյականությունը, որն ի վիճակի է անխափան գործելու, աշխատելու կոնկրետ կյանքում, և ո՛չ թե միայն ճարտասան հռետորների մաղթանքներում և լաիկության «ուսուցիչների» անզոր, հաճախ կեղծավոր կոչերում:

Ամբողջ ասելիքս միանգամից ասելու համար. այսպես կոչված «ռացիոնալ բարոյականությունը» բնավ ռացիոնալ (բանական) չէ: Ի վիճակի չէ (և երբեք ի վիճակի չի լինելու) տրամաբանական կերպով պատասխանելու ողջմտության այս պարզ ու հասարակ հարցադրմանը. «Ինչո՞ւ, ընտրության առաջ հայտնվելով, պետք է գործեմ բարին և ո՛չ թե չարը, նաև այն դեպքում, երբ բարու ընտրությունից ոչ մի շահ չեմ ստանում ես ինքս, կամ մանավանդ թե՝ դրանից ուղղակի, կոնկրետ վնաս եմ կրում»:

Այստեղ մեզ թույլ ենք տալիս, սփոփանքի հոգոց հանելով, շրջանցել սովորական, նույնիսկ ախորժելի վիճաբանությունը, իսկույն հասնելու համար միակ ռացիոնալ, բանական եզրակացությանը, որ հետևյալն է. գոյություն չունի ոչ մի բարոյականություն (էթիկա), որ կարող է հարգվել, – (եթե ոչ միայն, թերևս, և միայն որոշ դեպքերում, «գեղեցիկ հոգիների» ինչ որ մի ընտրանու [էլիտի], «լաիկ մտքի» արիստոկրատների կողմից, բայց ի գին իրենց ռացիոնալության մերժման), – եթե այն չի կապակցվում «ինչ որ մի բան»ի, որ գտնվում է մարդկայինից դուրս, եթե այն չի գտնվում մարդկայինից վեր և նրան չի գերազանցում: Եթե ոչ ոք չի սահմանում խաղի կանոնները, արդարացի է, որ խաղացողներն իրենք անեն դա, յուրաքանչյուրն իր շահերի համաձայն: Եթե չկա մի դատավոր, որ հսկում ու առաջնորդում է անվիճարկելի հեղինակությամբ, միակ անխուսափելի կանոնը դառնում է այն, որի համաձայն գերակշռում է ամենաուժեղը կամ ամենախորամանկը:

Առաջարկել մի բարոյականություն առանց «մետաֆիզիկական» հիմքի (ինչպես փորձում են անել Արևմուտքում արդեն մի քանի դար շարունակ) նման է պատից մի նկար կախել ցանկանալուն առանց նախապես գամը խփելու: Սա շատ հստակ շեշտադրմամբ կրկնում է նաև այլախոհ աստվածաբաններից ամենահայտնին՝ Հանս Քյունգը, որին ոչ ոք երբևէ չի կարող կասկածել ջատագովական կողմնակալության մեջ. «Մարդկայինը պաշտպանություն է գտնում միայն այն դեպքում, երբ հիմնվում է աստվածայինի վրա: Միմիայն Բացարձակը կարող է պարտադրել մեզ բացարձակ կերպով»:

Սա ակնհայտ իրականություն է, միաձայն ճանաչված և ընդունված, մի՛շտ, բոլո՛ր մշակույթների կողմից: Եվ սակայն, հետքրիստոնեական մտավորականությունը չի հանձնվում, չի համակերպվում, փորձում է ճարտասանության ծխով հիմնավորել անհիմնը: Հասկանալի է, անշուշտ. այս կետում, արդարև, բացվում է մի անդունդ, որը ոչ մի կերպ չգիտեն, թե ինչպես կարող են փակել:

Եվ այս ամենը սոսկ տեսական ընդգծումներ չեն. բավական է դիտել մեր շուրջբոլորը, տեսնելու համար, թե ի՛նչ վիճակի են հասել այսպես կոչված «ապակրոնականացված» հասարակությունները, որոնք արդյունքն են այն «գիտակների», որոնք մեզ երաշխավորում էին, թե միշտ ավելի լավ աշխարհ ենք ունենալու, եթե թոթափենք մեզնից կրոնական “խավարամտությունն” ու փոխարենը զարգացնենք կրթությունը, զարկ տանք աշխատավարձի, արդարության, հավասարության, ժողովրդավարության աճին: Գիտենք, թե ինչպիսի արդյունքներ գրանցվեցին և դեռ շարունակվում են գրանցվել. երիտասարդների մեջ (և ո՛չ միայն երիտասարդների) հանցագործությունների, ապօրինի գործերի, վանդալիզմի, ամեն տեսակ շեղումների ու այլասերումների ցուցանիշները – չխոսելով անգամ այն խնդիրների մասին, որոնք կապված են թմրամոլությանն ու սեռական հիվանդություններին – ուղիղ համեմատական կերպով բարձրանում են այնքան, որքան բազմապատկվում են դպրոցները, սոցիալական աշխատողները, հիվանդանոցները, աշխատավարձերը, քաղաքացիական և սեռական դաստիարակության դասընթացները, «քաղաքացիական բարոյականության» կոչերն ու «քաղաքակրթության ու զարգացման» գովազդները:

Միայն ողջամտությունը («the common sense») չէ, որ հուշում է այս ամենը. ողջամտությունը՝ մտքի ու բանականության այս խոնարհ, ամենօրյա դեմքը, որը սակայն այսքա՜ն արհամարհվում ու դրժվում է «ռացիոնալ» սխեմաների կողմից: Այս ամենը փաստվում է նաև արդի ժամանակների ողբերգական փորձառությամբ, որով կրկին ու կրկին հաստատվում է այն, ինչը որ քրիստոնյան միշտ իմացել է: Հետևյալն, այսինքն. միակ բարոյականությունը, որ գործադրվելու հնարավորությունն ունի, որին հետևելն իրոք տրամաբանական (լոգիկ) և բանական (ռացիոնալ) է, նաև այն դեպքում, երբ մեզնից պահանջվում է ինչ որ մի չափի զոհողություն կատարել կամ ինչ որ մի չափի վնաս կրել, դա բարոյական այն համակարգն է, որն առաջարկվում է կրոնական մտահամակարգի ներսում: Մի մտահամակարգ, այսինքն, որը զուրկ չէ «կախման կետից», պատին խփված այն «գամից», որ Աստված Ինքն է, որ Իր առաջադրած բարոյականությունն է (էթիկան), որը – քրիստոնյայի համար – նաև մի հրաման է (պատահական չէ, որ կոչվում են Տասը Պատվիրաններ), պարգևատրմամբ կամ պատժով երաշխավորված:

«Հարկավո՞ր է», թե՞ ո՛չ, ուրեմն, այս «կրոնը», որը – միակը – կարողությունն ունի ապահովելու անհատի բարոյականությունը և, անհատի հետ միասին, նաև հասարակական ողջ համակարգի բարոյականությունը:

 

 

Աստծո՜ սիրույն, ի՞նչ «խիղճ», ի՞նչ «խղճի» մասին է խոսքը: Վերջ տվեք, մեկընդմիշտ, այդ կեղծ-մխիթարական ու սրտաճմլիկ-պաթետիկ հռետորաբանություններին: «Խիղճ»-«conscientia» գոյականը առաջացել է «cum-scire» - ինչ որ մեկի «հետ իմանալ» բառակապակցությունից: Իսկ «ո՞ւմ հետ» գիտես, եթե ոչ՝ Ինչ-Որ-Մեկի «հետ», Ով գտնվում է քեզնից դուրս և քեզնից վեր, և որ «գիտի», թե ո՛րն է քո համար ճիշտ ճանապարհը:

Անշուշտ, իդեոլոգը – մարքսիստ կլինի, թե նացիոնալ-սոցիալիստ – իր բարոյականությունը որպես հետևանք եզրակացնում է իր կուսակցության գաղափարախոսությունից, «գիտի» իր կուսակցական-մշակութային խմբավորման շահի ու նպատակների «հետ»: Հետևանքներին քաջ ծանոթ ենք: Ապա թե ո՛չ, «ո՞ւմ հետ» գիտի: Մատերիայի՞, պատահականությա՞ն, մութ ու խավար ենթագիտակցությա՞ն, որին հոգեվերլուծությունը (պսիխոանալիզը) ցանկանում է մակերես դուրս բերել՝ արդարացնելու համար, որևէ «հանցանքի զգացում», որևէ «խղճի խայթ» վերացնելու համար, որն որակավորում է սոսկ իբրև հիվանդագին (պաթոլոգիկ) ազդակ, որն հարկավոր է հաղթահարել և մոռանալ:

Իսկ հետո, ի՞նչ է թելադրում «խիղճ»ը: Մնանք, ինչպես միշտ, կոնկրետ հարթության վրա, առանց տեսությունների ու դաստիարակչական մաղթանքների մեջ խրվելու: Այս հարցում ևս վավերական է պասկալյան իրապաշտությունը. «Եզակի է մարդկանց բարոյականությունը, որն իրեն իբրև սահման ունի գետերը: Մի բան ճշմարտություն է նկատվում Պիրենեյներից այս կողմ, իսկ այն կողմում նկատվում է որպես սխալ: [...] Գողությունը, զավակների կամ ծնողների սպանությունը, ամեն բան տեղ է գտել մարդկանց առաքինի գործերի շարքում»:

Գործնական (պրակտիկ) գետնի վրա ամբողջովին անարդյունավետ է ենթադրյալ «խղճի» վրա հիմնված «ռացիոնալ բարոյականությունը», «համընդհանուր էթիկան»: Բայց այն գոյություն չունի և ո՛չ իսկ տեսական (թեորիկ) գետնի վրա: Մարդիկ չեն ուզում համակերպվել ազատարար ճշմարտության աղաղակին, որին ձայն է տվել Դոստոևսկին. «Եթե Աստված գոյություն չունի, ամեն բան թույլատրելի է»:

Տե՛ս, որ, բնականաբար, բնավ չեմ ժխտում այն, ինչը որ տեսանելի է ամեն օրվա իրականության մեջ. կան բազմաթիվ հավատացյալներ, որ վարվում են կատարյալ սրիկաների նման, և կան բազմաթիվ թերահավատներ, նույնիսկ կարծեցյալ ու ինքնակոչ աթեիստներ, որ գերազանց անձինք են, հաճախ ընտիր ու պարկեշտ, պատվավոր անձինք: Հավաստում եմ: Բայց հավաստում եմ նաև, որ այս երկու դասակարգերը միմյանց միացած են անհետևողական վարմունքով: Անհետևողական է նա, ով ասում է, թե հավատում է, բայց դրանից հարկ եղած կոնկրետ ու անհրաժեշտ հետևանքները չի քաղում: Բայց անհետևողական է նաև նա, ով ասում է, թե հավատում է միայն իր բանականությանը, իսկ հետո բարիք է գործում նաև այն դեպքում, երբ խելացի կլիներ այդպես չվարվել: «Լաիկ բարոյականությունը» դա փորձառության ոլորտին պատկանող իրողություն է (նույնիսկ եթե իր բովանդակությունը գրեթե միշտ Քրիստոնեությունից վերցված սկզբունքներն են, պարզապես առանց Քրիստոսի): Բայց այդ «բարոյականությունն» ի վիճակի չէ հիմնավորվելու, արդարանալու, մատնանշելու իր համար մի որևէ հիմնակետ:

Այս կետում, սակայն, պարտավոր ենք մի զգուշացում, մի ճշգրտում կատարել. մետաֆիզիկական բոլոր «գամ»երը, Աստվածության վերաբերյալ բոլոր հասկացողությունները հավասարազոր չեն, և դրանցից անխտիր բոլորը կամ մի քանիսը չէ, որ կարող են երաշխավորել մի բարոյականություն, որն իրոք մարդկային է: Միայն մի օրինակ հիշելու համար. ացտեկներն անդադար պատերազմում էին, բայց ո՛չ թե ռազմական, այլ՝ կրոնական նպատակներից դրդված. նրանց «խղճի գլխավոր պարտականությունը» բազմաթիվ գերիներ գերեվարելն էր, որովհետև իրենց կուռքերը չէին ցանկանում խունկ կամ ծաղկեփնջեր, այլ միայն ու միայն մարդկային բաբախող սրտեր, որոնք իրենց քուրմերը զոհերի կրծքավանդակից արագ դուրս էին հանում ծիսական դաշույնների օգնությամբ:

Դասական Օլիմպոսի կարոտախտով տառապողներին – որոնք երբեք չեն պակասել, բայց այսօր հասարակության մեջ ներկայանում են բացահայտ կերպով – կուզենայի հիշեցնել, որ ռոմանտիցիզմի հեղինակների կողմից իրենց երևակայական վիպասանություններում այդքա՜ն վայելչագեղ նրբությամբ ներկայացվող այդ աստվածությունները երաշխավորներն էին հասարակական մի կարգի, ուր – սոսկ մի օրինակ հիշելու համար – ստրուկը նկատվում էր որպես «instrumentum vocale» - «ձայնով օժտված գործիք», մի «շարժական ապրանք», որ կարելի է գնել և վաճառել, և որի սպանությունը կա՛մ ընդհանրապես չէր պատժվում, կա՛մ էլ պատժվում էր շա՜տ ավելի մեղմ կերպով, քան «ազատ» հարևանի հորթը կամ ոչխարը առանց իր համաձայնության մորթելը: Մուսուլմանների Ալլահն ինքն էլ, մինչև այսօր իսկ, երաշխավորում է ստրկատիրությունը, որն իր անփոփոխելի «խոսքը»՝ Ղուրանը, արտոնում է ու կանոնակարգում:

Ո՛չ բոլոր «կրոնի քննադատություններն» են, ուստի, անհիմն. կան կրոններ, որոնց ընդդիմանալը բանականության պահանջներից մեկն է, ուղղակի պարտականություն: Բոլոր «աստվածաբանությունները» չէ, որ մեծարանքի արժանի են. ո՛չ բոլոր «ավանդությունները», որքան էլ որ հին լինեն, հարկավոր է պահպանել և պաշտպանել: Պատահական չէ, որ մեր զրույցի սկզբից ևեթ ընդգծեցինք, որ մեզ չի հետաքրքրում «ինչ որ մի աստծո» մասին ճառելը ընդհանուր իմաստով, այլ՝ որ մեզ հետաքրքրողը միմիայն մեր քրիստոնեական «Աստծո» մասին խոսելն է:

Այսօր, նաև քրիստոնյաների մեջ, մի տեսակ սիրալիր հայացքով է դիտվում այսպես կոչված «Welt-Ethik»ի՝ «Համաշխարհային Բարոյականության» գաղափարը, եթե ցանկանանք գործածել գերմանական աստվածաբանության կողմից գործածվող այս արտահայտությունը. գերմանական դպրոցի, որն ամենահամառն է – և հաճախ ամենաագրեսիվը – հերթական ուտոպիայի ետևից ընկնելու գործում: Բայց վերցրու, օրինակի համար, ինքնասպանության խնդիրը. սա պատահական օրինակ չէ, քանի որ ուղղակիորեն վերաբերվում է մարդկային կյանքին և, հետևաբար, Աստվածության ինքնությանը, որից այդ մարդկային կյանքը սերում է: Դասական աշխարհի մշակույթների մոտ ինքնասպանություն գործելը կարող էր նկատվել որպես անձնական արժանապատվության պահպանման առաքինի մի գործ. ասիական մշակույթներում, տակավին այսօր էլ, հաճախ նկատվում է որպես պատիվը պահպանելու պարտականություն (հասարակությունն ուղղակի ակնկալում է, որ որոշ դասակարգերի պատկանող մարդիկ պարտավոր են դիմել այդ քայլին, ինչպիսիք են, օրինակի համար, ինչ որ մի կերպ անհավատարմություն գործած պետական աշխատակիցները կամ պարտված զինվորները. Ճապոնիայում, օրինակի համար). տարաշխարհիկ ուրիշ երկրների մշակույթներում մի տեսակ օրենքի թելադրանք է ինքնասպանությունը, որին պարտավոր են ենթարկվել բոլոր նրանք, ովքեր ինչ որ մի կերպ բեռ են համարվում հասարակության համար:

Բայց, եթե քննության վերցնենք նաև մեր «արմատը», եբրայականը, կտեսնենք, որ Հին Կտակարանը, որ կանոնակարգել է գրեթե ամեն բան, բարեպաշտ իսրայելացուն փակելով հարյուրավոր պատվիրանների վանդակի ներսում, ոչ մի օրենք չի պարունակում ինքնասպանության վերաբերյալ: Եահվեին կյանքի տեր և տիրակալ հռչակելով հանդերձ՝ հրեական Սուրբ Գիրքը չի արտահայտվում ինքնասպանության բարոյական գետնի վրա դրական կամ բացասական որակավորման շուրջ, երբ պատմում է մի քանի անձանց մասին, որոնք ինքնակամ վերջ են դրել իրենց օրերին:

Մինչդեռ միշտ, և իսկույն, քրիստոնեական մտահամակարգն ամբողջական ու անմնացորդ կերպով դատապարտել է կյանքին վերջ դնելը, այն աստիճան, որ ինքնասպանին բացառել է ո՛չ միայն հոգեհանգստյան աղոթքներից, այլ նաև կրոնական թաղումից, հասնելով մինչև իսկ մերժելու բազմաթիվ եկեղեցական իրավունքներ – որոնք ճանաչված են յուրաքանչյուր ա՛յլ մկրտված անձի համար – ինքնասպանության փորձ կատարած անձանց: Այստեղ, ուշադրություն դարձրու, արժեքային գնահատական չեմ տալիս. սահմանափակվում եմ ինքս ինձ պարզապես հարցնելով, թե ո՞ւր է առասպելական «Welt-Ethik»ը:

 

 

Քրիստոնեությունը դա «փրկության պատմություն» է. պատմությունն է, այսինքն, մի «փրկագործման», ազատագրման, որն անհրաժեշտ է՝ ազատելու համար մեզ սկզբնական անկումից, «ադամական մեղք»ից: Քրիստոնեական ողջ հավատքը ամփոփվում է այս երկու անունների մեջ. Ադամ – Հիսուս Քրիստոս:

Սկզբնական մեղքի հետևանքների մեջ (որոնց մնացորդները փրկագործությունից հետո էլ շարունակում են զգալի լինել) կա բազմությունը մեղքերի, որոնք յուրաքանչյուր մարդ, առանց բացառության, գործում է: Իսկ այդ մեղքերի հետևանքների մեջ կա, նախևառաջ, հենց խղճի մթագնումը: Նրա ձայնը կարող է խեղդվել, կամ էլ՝ կարող է սխալ լինել: Բնավ բավական չէ հորդորելը՝ «հետևելու սեփական խղճին». անկասկածելի է փաստը, որ Հիտլերը նույնպես հետևել է իր խղճի ձայնին, ինչպես փաստում է իր «քաղաքական կտակը», որը գրի է առել բունկերում, մահվանից մի քանի ժամ առաջ: Մահվան դիմաց գտնվելով, գրելով մի «Աստծո» ներկայության, որին ասում է, թե հավատում է, ոչ մի բանի համար չի զղջում, ոչ մի բանի համար ներողություն չի խնդրում. ամեն ինչ, ընդհակառակն, վերահաստատում է, ցավելով միայն այն բանի համար, որ անհաջող ու չար բախտը իրեն խանգարել է համաշխարհային հաղթանակի հասցնել այն ծրագրերը, որոնց վերաբերյալ համոզված էր, թե գործում էր որպես «նախախնամական գործիք»: Նրա «խղճի ձայնը», նրա «համոզված հավատքը» անհերքելի են. և սակայն ... :

Աստվածային անկասկածելի, թեև գաղտնածածուկ, «կնիքը», որ դրված է յուրաքանչյուր մարդու ներաշխարհում, ես կտեսնեի ո՛չ այնքան բարոյականության «բովանդակությունների» մեջ, որոնք շա՜տ հաճախ փչացած ու ապականված վիճակում են գտնվում, այլ ավելի՝ գիտակցության մեջ, – որն իսկապես ներկա է բոլոր ժողովուրդների մեջ, – որ բարոյականության ինքնին գոյությունը ո՛չ միայն օրինավոր է ու օգտակար, այլ՝ որ անհրաժեշտ է և պարտավորեցնող: Մշակութային յուրաքանչյուր ավանդություն իր ձևով է լցրել բարոյականության (էթիկայի) «տոպրակը», բայց ոչ մեկը երբևէ չի կասկածել, որ բարոյականությունն ինքնըստինքյան պետք է գոյություն ունենա և որ մարդիկ պարտավոր են հնազանդվել նրա պահանջներին, որովհետև դրանք գալիս են Ինչ-Որ-Մեկից, որ գտնվում է մարդուց դուրս և մարդուց վեր: Միշտ, հետևաբար, լինի անհատական, թե հասարակական վարքը ուղղակի կերպով կապակցվել է կրոնին. սա՛ է, կարծում եմ, այն անջնջելի «հետքը», որ Արարիչը թողել է Իր արարչության մեջ և որ գոյատևել է հակառակ ամեն տեսակ այլասերումների: