Թ. - Մի պարադոքս, որ կոչվում է Երրորդություն / 1

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Ճիշտ այդպես:

Ինչ վերաբերվում է գոյությանը («Կա՞, Գոյություն ունի՞»), Եկեղեցին հաստատում է, որ բավական է «բնական լույսը», բավական է մարդկային «բանականությունը», թեև զանազանություններ կատարելով, որոնք սկսեցինք տեսնել և որոնց քննարկմանը վերադառնալու ենք հետո, ավելի լավ հասկանալու համար:

Ա՛յլ բան է, երբ խոսում ենք էության մասին («Ո՞վ է, Ինչպիսի՞ն է»): Այստեղ անհրաժեշտ է այն, ինչը պատահական չէ, որ կոչվում է «Հայտնություն»: Ասում է Ավետարանը. «Ոչ ոք չի ճանաչում Հորը, այլ միայն Որդին, և նրանք, որոնց Որդին կամեցավ հայտնել»:

Եթե Նա Ինքը մեզ հայտնած չլիներ Իր ներքին, անձնական գաղտնիքը (որը նախևառաջ – պետք է մանրամասն խոսենք սրա մասին – «Հայր» լինելն է և երրորդութենական նկարագիր ունենալը), մենք երբեք չէինք հասնի մեր սեփական ուժերով: Իսկ եթե մտածեինք, թե կարող ենք հասնել մեր սեփական ուժերով, «խելագար»ներ կլինեինք: Այս կարծիքն է հայտնում Դանթեն, Քավարանի երրորդ գլխում. «Խելագար է նա, ով հույս ունի, թե / մեր բանականությունը կարող է կտրել անցնել այն անսահման ճանապարհը, / որով մի Գոյացությունը պահվում է երեք Անձերի մեջ»:

Գտնվում ենք, ինչպես տեսնում ես, իսլամական մտածելակերպի ճիշտ հակառակ դիրքում: Մահմեդականի համար խելագար է նա, ով չի ճանաչում և չի ընդունում Ղուրանի առարկայական ճշմարտությունը, որն համարվում է անհերքելի, որովհետև իրենց կարծիքով ակնհայտ է: Քրիստոնեության համաձայն, մինչդեռ, խելագար է նա, ով հավակնում է ճանաչել և ընդունել տալ Ավետարանական Հայտնությունն առանց հավատքի սկզբնական լույսի, որն Աստծո կողմից տրվող կամ մերժվող պարգև է Իր անքննելի ծրագրի համաձայն:

Քրիստոնեական Հայտնությունը (մի՞թե իսկույն չընդգծեցինք սա հենց սկզբում) «գայթակղություն ու խելագարություն» է աստվածային օգնությունից զուրկ մարդկային մտքի համար: Եթե այդ օգնությունը գալիս է մեզ լուսավորելու, ահա այդ ժամանակ ամեն բան փոխակերպվում է «իմաստության» (ինչպես միշտ՝ Պողոս Առաքյալի խոսքով), և «խելագարությունը» բացահայտում է իր «ողջմտության» զարմանահրաշ դիմագծերը: Սա ընդգծում եմ, որպեսզի մեր ուշադրությունից չվրիպի «և՛-և՛»ի ամենուր ներկա տրամաբանությունը. Ավետարանին հավատացողը «խելագար» է և միաժամանակ «իմաստուն»: Գերագույն աստիճանի ցնորախոհությունը, ուտոպիան գոյակցում է գերագույն աստիճանի իրապաշտության, ռեալիզմի հետ: Ցնորամիտ, զառանցող թվացող հավատացյալը իրականում նաև ամենագործնականապաշտ, ամենապրագմատիկ մարդն է:

 

 

Այո՛, այո՜. Աստծո գոյությանը հավատալուն առաջնորդող «ճանապարհների» (կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ հետքերի և նշանների) վերաբերյալ հարցադրումներ կատարելուց առաջ, լավ կլինի մի քանի ընկղմում կատարենք Նրա էությանը վերաբերվող հարցերի մեջ:

Բայց լիովին տրամաբանական է սա. քրիստոնեական մտահորիզոնում «Ո՞վ է» հարցը նախորդում է «Գոյություն ունի՞» հարցին, որին կարող է պատասխանել նաև սոսկ մարդկային իմաստությունը: Որը, սակայն, անգամ լավագույն դեպքում հասնում է մի «Աստծո» գաղափարին, որը զերծ չի մնում խնդիրներից ու առարկություններից, որոնց մենք, մինչդեռ, կարծում ենք, որ կարող է պատասխանել Աստվածաշնչի կողմից ներկայացված «identikit»ը՝ ինքնության նկարագրությունը: Դեռ ավելին. Նրա «գոյությունը», եթե բաժանում ենք Նրա «էությունից», Նրա «ինքնությունից», խորքում մեր համար քիչ կարևորություն ունի, կամ կարող ենք ասել, որ ընդհանրապես չի հետաքրքրում մեզ:

Սկսում ենք այս կետից, ուրեմն, Նրա «բնորոշ հատկանիշներից»: Հավատքի հիմքում իսկ բախվում ենք գերագույն պարադոքսին (ինչը որ տրամաբանական է, քանի որ այստեղից է ամեն ինչ բխում) «և՛ մեկը, և՛ մյուսը» սկզբունքի, «հակադիրների միության». Մեկ և Երեք, Միություն և Բազմություն միևնույն Իրականության մեջ: Հավատքի խորհուրդներից ամենամեծն է և, հետևաբար, նաև Քրիստոնեության «ինքնության կնիքը»: Այն Քրիստոնեության, որի մեջ մուտք ենք գործում այն Մկրտությամբ, որը (Հիսուսի իսկ կամքով) մատակարարվում է հենց «հանուն Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու»:

Ուշադրություն դարձրու, իմիջիայլոց, ծածուկ ճշգրտությանը այս խոսքերի, որոնք Մատթեոս Ավետարանիչը (28, 19) վերագրում է Հարուցյալ Քրիստոսին, որը քիչ ժամանակ անց համբառնալու էր Երկինք. «հանուն», ո՛չ թե «հանուններ»: Երեք Անձինք, բայց միայն մեկ անուն մի Աստծո համար, որի ամենապատշաճ ու ամենահարմար անունն է «Ամենասուրբ Երրորդություն». Աստված «միակ», բայց ո՛չ «միայնակ»:

Այս իրականության հիմնարար նկարագրի հաստատման օգտին ահա՛ մեջբերենք այստեղ «Կաթոլիկ Եկեղեցու Նոր Քրիստոնեականը». «Երրորդության խորհուրդը քրիստոնեական հավատքի և կյանքի կենտրոնական խորհուրդն է: Աստծո իսկ խորհուրդն է Ինքն Իր մեջ: Հետևաբար, հավատքի մյուս բոլոր խորհուրդների ակունքն է. լույսն է, որ լուսավորում է մյուս բոլոր խորհուրդները: Ամենահիմնական և ամենաէական ուսմունքն է “հավատքի ճշմարտությունների նվիրապետության” մեջ»:

Ինչպես տեսնում ես, չի խնայում այնպիսի արտահայտություններ, որոնց նպատակն է նախևառաջ այս կետի վրա կենտրոնացնել ուշադրությունը նրա, ով ցանկանում է ճանաչել – և ապրել – քրիստոնեական ուսմունքը:

 

 

Հետազոտությունները մի կողմ, եթե մեզ քննում ենք անկեղծորեն, նկատում ենք, որ վտանգը կա, որ այդպես կարող է լինել նաև նրանց համար, ովքեր, մեր նման, կկամենային հարել գիտակից և «ամբողջական» հավատքի:

Իսկապես բացառիկ բան է. Եկեղեցու կյանքի առաջին դարերը լի են մի վիթխարի ճիգով՝ ճշգրտելու կամ, առնվազն, նախազգալու, նշմարելու մեկ և միաժամանակ եռանձն Աստծո դիմագծերը, առանց անշուշտ հավակնելու, թե կարող են լիովին հասկանալ և հասկացնել խորհրդի ողջ տարողությունը: Գիտակցում էին, որ գտնվում էին Հիսուսի կողմից բերված Հայտնության վճռորոշ կետի դիմաց: Գումարվել են տեղական և տիեզերական ժողովներ, գրանցվել են հերձվածներ, հնչել են փոխադարձ նզովքներ, տեղի են ունեցել ընդհարումներ (երբեմն նաև ո՛չ սոսկ մտավորական ... ) աստվածաբանական ամենանրբին մտքի հսկաների միջև: Չկա Եկեղեցու մեծ Հայրապետներից մեկը, որ հոգու կրքի, մտքի կրթության և սրտի հայեցողության իր ողջ կշիռով մտած չլինի «երրորդութենական խնդրի» մեջ: Այդ չլսված, նորալուր խորհուրդը նկարագրել փորձելու համար ստեղծվում են նոր եզրույթներ, իսկ հին եզրույթներին (օրինակ, լատիներեն «persona» - «անձ» բառին) տրվում են նոր նշանակություններ:

«Persona» եզրի վերաբերյալ. քաջ գիտես, որ հեթանոսական աշխարհում այս եզրը գործածելով մատնացույց էին անում սոսկ այն դիմակը, որը թատերաբեմի վրա կրում էին դերասանները (արդի լեզուներում դրա հիշատակը մնացել է «personaggio» - «պերսոնաժ, կերպար» եզրում): Հենց երրորդութենական խորհրդի ճշմարտությունը նշմարելուն նպատակաուղղված երկունքի մեջ է, որ հասանք «անձ» եզրի այն նշանակությանը, որն աշխարհը որդեգրել և դարձրել է իրենը. մարդկային անհատը, այսինքն, միակ ու անկրկնելի, բացարձակ արժեքով օժտված, ինչպիսին էլ որ լինեն տարիքի, ցեղի, հարստության, մշակույթի իր հանգամանքները:

Եվ մի՛ մոռացիր, որ հենց «անձի» այս հասկացողությունը (որը մեզ ակնհայտ ու անառարկելի է թվում, բայց միայն այն պատճառով, որ մեր ուսերի ետևում ունենք քրիստոնեական մտքի զույգ հազարամյակները) եղավ ավետարանական այն կեռը, որով կամաց կամաց քանդվեց դասական աշխարհի հանգիստ ապահովությունն այն հարցի շուրջ, որ իբր «բնական» էր տարբերակումը «ճշմարիտ» մարդկանց (ազատ քաղաքացիների) և այն մյուսների միջև, որոնց անվանում էին, ինչպես արդեն հիշատակել ենք, «խոսող գործիքներ» (ստրուկները): Մյուս կողմից, կենսաբանական ցեղապաշտությունը (ռասսիզմը) – որն անհայտ ու անհասկանալի բան է քրիստոնեական ավանդության մեջ – առանց իրեն սպասել տալու կրկին ի հայտ եկավ հենց այն ժամանակ, երբ Արևմուտքն ուրացավ Ավետարանը և տրվեց նոր պաշտամունքների, որոնցից մեկն է Գիտության կուռքը: Իսկ ցեղապաշտության հետ միասին, հետ-քրիստոնեական մշակույթի մեջ վերադարձավ նաև ստրկատիրությունը. իմ համար միշտ խոսուն և նշանակալի է եղել փաստը, որ Վոլտերը (ով բուռն և իր մտահամակարգի հանդեպ հետևողական կերպով, հակասեմական է եղել) արքունի մտավորականի իր բարձր եկամուտների մեծ մասը ներդրել է հենց ստրուկներ փոխադրող նավային ընկերության մեջ, որն ապահովում էր աֆրիկյան ստրուկների փոխադրումը դեպի Ամերիկա:

Սա ընդամենը մի ակնարկ էր՝ հիշեցնելու համար, թե ինչե՜ր ենք պարտական Եկեղեցու հենց այդ երկարատև, համառ հանձնառությանը՝ հասնելու գոնե նշմարելու, թե ի՛նչ կարող է նշանակել Աստծո գաղափարը, որ մեկ ու միակ է, բայց միաժամանակ՝ «երեք Անձերով, որոնք միմյանց հավասար են և միմյանցից զատ ու անջատ»:

 

 

Իրո՛ք այդպես է: Բայց, Քրիստոնեականի ջանքերին չնայած, չեմ կարծում, թե հուսալիք շատ բան կա կրոնական ներկա որոշ «trend»երից (միտումներից): Ընդհակառակը: Ամբողջը միանգամից ասեմ. Երրորդությունը «գայթակղության վեմ» է, որը ոմանք կարծես թե ուզում են հարթեցնել, սուր անկյունները տաշել, գոնե լռությամբ, կամ էլ՝ աստվածաբանական այնպիսի բանաձևումներով, որոնք դիտավորյալ կերպով անհասկանալի են ու խրթին: Երրորդութենական դոգման խանգարում, նեղություն է պատճառում ոմանց: Ներկա որոշ հոսանքների կողմից – թերևս ինքնին Եկեղեցու ներսում նաև – նկատվում է որպես մի «եզակիություն», որն հարկավոր չէ չափազանց շատ ընդգծել: Պատահական չէ, որ քրիստոնեական աստվածաբանական որոշ միջավայրերում ևս չի խոսվում – կամ միայն հպանցիկ ձևով է հիշվում – «հավատքի մյուս բոլոր խորհուրդների ակունքի» մասին: Ո՛չ, ես իսկապես կարծում եմ, որ պատահական չէ:

 

 

Շատ լավ գիտես, թե ես որքան հեգնալի դիրքորոշում ունեմ նրանց հանդեպ, ովքեր ամենուր տեսնում են «դավադրություններ», «որոգայթներ», «նենգ մեքենայություններ», «մութ ու խավար ծրագրեր»: Բայց նման դիրքորոշմանս պատճառը մարդկանց հանդեպ չափազանց վստահությունս չէ. ընդհակառակն, նրանց հանդեպ անվստահությունս է. սկսած, թող պարզ ու հստակ լինի, ինքս ինձնից: Ճանաչելով միջակությունը, շարունակական հավակնումը բաների, որոնք վեր են սեփական ուժերից, մտքի սակավ հստակությունը, ինչ որ մի բան գաղտնի պահելու անկարողությունը, այս բոլոր հատկությունները, որ բնորոշ են մեզ բոլորիս՝ անփետուր երկոտանիներիս, սովորաբար հակված չեմ անգամ ենթադրելու, թե կարող են գոյություն ունենալ «մեծ տիկնիկավարներ», «բարձրակարգ անհայտներ», «մաքիավելլիական ուղեղներ», – և նրանց հրամաններին կուրորեն ենթարկվող, հավատարիմ, հմուտ, կամակատար ծառաների բանակներ, – որոնց գոյությանը մինչդեռ հավատում են որոշ մտասևեռվածներ:

 

 

Ո՛չ միայն չեմ գրաքննում և մի կողմ չեմ դնում սա, այլ՝ հաստատում և պնդում եմ, որ խավարալի այս առեղծվածը «հավատքի պատճառներից» մեկն է: Ոչինչ այնքան վնասակար չի եղել մարդու համար, որքան թվացյալ «ազատականացումը», որի սկզբնածին առաջին քայլը սատանայի գոյության հերքումն է: Սատանային մեջտեղից վերացնելով, աշխարհում ներկա ողջ բացասականությունը, բոլոր հանցանքները բարդվեցին միայն մեր ուսերի վրա: Հռչակելով, թե սատանան գոյություն չունի, թե սոսկ սնապաշտական ու խավարամիտ առասպել է, սկսվեց – ամբողջովին հետևողական ու կանխատեսելի կերպով – մարդկանց սատանայացումը, մարդկանց դիվայնացումը:

Արդի ժամանակների պատմությունը դա մի յուրօրինակ Խաչի Ճանապարհ է, որի ամեն քայլափոխը լի էր և դեռ լի է բռնություններով ու ջարդերով, նաև այն պատճառով, որ անտեսանելի սատանայի հանդեպ հավատքը տեղափոխվել է տեսանելի, միս ու արյուն ունեցող «դևերի» վրա, որոնց հարկավոր է արմատախիլ անել հասարակությունից, հասարակությունը «չարիքի սկզբունքից» մաքրելու համար: Այդպիսով, սկսած այն առաջին «արդիության մարմնացումից», որ է «Grande Rèvolution»ը՝ Ֆրանսիական Հեղափոխությունը, սատանայական և դիվային դարձան արիստոկրատները յակոբինների համար. ապա, քայլ առ քայլ, քահանաները՝ մասսոնների համար, բուրժուաները՝ կոմունիստների համար, կոմունիստները՝ ֆաշիստների համար (և փոխադարձ), հրեաները՝ նացիստների համար, օտարազգիները՝ նացիոնալիստների համար, արբեցողները՝ պրոհիբիցիոնիստների համար, ծխողները՝ սալուտիստների համար, քաղաքական կաշառված գործիչները՝ ջուստիցիալիստների համար, շինարարական ընկերությունները՝ բնապահպանների համար, կաշվեգործներն ու որսորդները՝ անիմալիստների համար, տղամարդիկ՝ ֆեմմինիստների համար, և այսպես շարունակ ... :

Արդի հասարակության կեղծ «հանդուրժողականությունը» փարվում և ընդունում է բոլորին, բացառությամբ որոշ դասակարգերի, որոնք միմյանց հերթափոխում են պահի նորաձևությունների համաձայն, որոնց վրա հարկավոր է լինում ուղղել բացառելու, խտրականացնելու, արհամարհելու, պատժելու հավիտենական կարիքը: Եվ, հատկապես, կարիքը դիվահալածումի (էքզորցիզմի), ճիշտ ինչպես միշտ արվել է սատանայի հետ:

Ինչ էլ որ մտածելու լինեն հռետորներն ու ուտոպիկ գեղեցկությունների մեջ ճախրող հոգիները, սիրելու կարիքի կողքին կա, մեզնից յուրաքանչյուրի հոգու խորքում, առանց որևէ մեկի բացառության, կարիքն ընդդիմանալու, ատելու, իր գաղտնի, ծածուկ արմատով, որը մենք տեսնում ենք սկզբնական (ադամական) մեղքի մեջ:

Երբ այլևս ուղղված չէ սատանայի և իր «արտադրանքի»՝ մեղքի դեմ, մարդկանց ատելության կարողությունը տեղափոխվում է ուրիշ մարդկանց վրա: Այն ժամանակվանից, ինչ այլևս չեն հավատում սատանային, այլևս փրկություն չկա նրա համար, ում այդ պահի իդեոլոգիական մտասևեռումը որակավորում է որպես գերագույն աստիճանի «մեղավոր»: Դրանց համար այլևս գոյություն չունի սատանայի նենգությունների կողմից փորձության ենթարկված և հաղթված մարդկային տկարության մեղմացնող հանգամանքը. մեղմացնող հանգամանք, որն առաջնորդում է դեպի քրիստոնեական կարեկցանքն ու ներումը. առանց այդ մեղմացնող հանգամանքի մնում են միայն «մարդադևեր», որոնց հարկավոր է ոտնակոխ ճզմել:

Քրիստոնեական մտահորիզոնում, մինչդեռ, ամենասոսկալի ոճրագործն անգամ, եթե հրաժարվում է սատանայից և նրա գործերից (ապաշխարում է, դարձի է գալիս), և «լվացվում», «մաքրվում է» Ապաշխարության Խորհրդի մատակարարմամբ (խոստովանություն և արձակում), վերագտնում է Եկեղեցու զավակը լինելու, ի Քրիստոս եղբայր կամ քույր լինելու իր արժանապատվությունը, որին հարկավոր է ո՛չ միայն կրկին ետ ընդունել, այլ մինչև իսկ մատնացույց անել որպես հոգեշահ օրինակ: Ցեղակրոն ռասսիստի համար, մինչդեռ, “հրեան” կարող է նաև ուրանալ իր արմատները, իր կրոնը, իր լեզուն, իր մշակույթը, բայց դրանով ոչինչ չի փոխվի. «դև» է և «դև» էլ կմնա ռասսիստի համար, որը կշարունակի որսալ նրան: Եվ այսպիսին կլինի մյուս բոլոր հերթական «դևերի» պարագան, մշակույթներում, որոնք իրենք իրենց կարծում և անվանում են «լուսավորված» (իլլումինատ, կամ իլլումինիստական): Նման բաներից ևս կարելի է հասկանալ, – (բաներ, որ գլխիվայր շրջում են արդի կոնֆորմիստների աներևակայելի մակերեսայնությունը. « ... այդ խավար դարաշրջաններն», ասում են, «երբ հավատում էին սատանայի գոյությանը ... »), – թե «ինչի՛ է ծառայում» հավատալը. բայց հավատալը «ամբողջական» իմաստով, ընդունելով Հավատամքն ամբողջությամբ:

Դու, սակայն, այնպիսի խայծեր ես նետում առջևս, որոնք կուլ եմ տալիս և շեղումներ եմ կատարում և մանրամասնությունների մեջ եմ խորասուզվում թույլ տրվածից ավելի: Որտե՞ղ էինք կանգ առել: