Թ. - Մի պարադոքս, որ կոչվում է Երրորդություն / 2

 

Եվ ես ընդունում եմ, որ դու իրավացի ես. ինչպես միշտ, երբ խաղի է դրված հավատքը Նրա հանդեպ, Ով Իր առաքելության սկզբում երեք անգամ փորձության ենթարկվեց սատանայի կողմից և Ով եկավ հենց սատանայի իշխանությունից մեզ ազատելու համար, կարող են խնդրի մեջ ներգրավված և աշխատանքի լծված լինել ուժեր, որոնք ավելի անդին են գտնըվում, քան սոսկ տեսանելի և մարդկային հարթության վրա ճանաչելի ուժերը: Հատկանշական է փաստը, որ ինչ որ մի խնդրի լուծման համար արդի լաիկ քաղաքացին կպահանջի օրենսդիրներից մի «շտկում», մի «բարենորոգում», մի «ռեֆորմ» (սա էլ է արդի աշխարհի սրբազան, հրաշագործ բառերից մեկը), կամ, համենայն դեպս, կկազմակերպվի՝ այդ խնդիրը միայն մարդկային ուժերով լուծելու համար: Հավատացյալ քրիստոնյան նույնպես գործի կլծվի իր ուժերի ներածի չափով (հիշենք ասացվածքը. «Օգնիր ինքդ քեզ, որպեսզի Երկինքն էլ օգնի քեզ»), բայց իր ջանքերը գործադրելուց առաջ և գործադրելու ընթացքում չի մոռանա և զանց չի առնի աղոթքը: Սկսած այն միակ աղոթքից, որն Հիսուսն Ինքը սովորեցրել է Իրեններին, և որն ավարտվում է հենց այդ խնդրանքով. « ... փրկիր մեզ չարից»:

Եկեղեցու ամենակարևոր գործերից մեկը, Հիսուսի իսկ օրինակին հետևելով, դիվահալածումն է: Կարծում եմ, որ այս կետում ևս պետք է հակազդենք մի տեսակ Քրիստոնեության գաղափարին, որը ոմանք վերածել են գեղեցիկ խորհուրդների հանգստացնող ու ռացիոնալիստական փաթեթի, որի շուրջ պետք է որ համաձայն գտնվեն բոլորը: Իրոք, գլուխներս թափահարել է տալիս – և լավ նշան է սա – հիշելը, որ սրբության պատմությունը (որն ա՛յլ բան չէ, եթե ո՛չ միայն՝ լրջորեն ընդունված և լրջորեն ապրված Հավատքը) բերնեբերան լի է մտահոգիչ դրվագներով, լույսի ու խավարի միջև ողբերգական պայքարներով, հարձակումներով ու նենգ խաբեություններով այն գերագույն Թշնամու կողմից, որը – այսքա՜ն հաճախ – կրում է կասկած չհարուցող դիմակներ:

Սա հիշելուց և ճանաչելուց հետո, գալով Քրիստոնեության երրորդութենական հիմքի մասին լռելու ներկա փորձությանը. թերևս, այս կետում գտնվում ենք այն դեպքերից մեկիդիմաց, – որոնք հաճախակի են պատահում վերջին տասնամյակներում, – երբ Հավատքի անաղարտությունը վտանգի է ենթարկվում ո՛չ միայն և ո՛չ նախևառաջ «թշնամիների» կողմից (որոնք, սակայն, չեն էլ բացառվում), այլ նաև «ընկերների» կողմից: Այսինքն, նրանց կողմից, ովքեր – ինքնին Եկեղեցու ներսում իսկ – ասում են, թե իրենց նպատակն է աշխատել, լավագույն դիտավորություններից մղված, ի շահ ամենավեհ դատերից մեկի. այս դեպքում, ի շահ համամիութենության (էկումենիզմի):

 

 

Դա այնքան լավ գիտեմ, որ կաշխատեմ իսկույն բացատրել:

Հարկավոր է նախևառաջ ասել, որ իր ծննդյան առաջին իսկ պահից սկսած, Քրիստոնեությունը ստիպված է եղել պայքարել երկու հակադիր դիրքորոշումների դեմ:

Մի կողմից՝ եռաստվածությունը, այսինքն կարծելը, թե Նոր Կտակարանի Աստվածը բաղկացած է երեք տարբեր Անձերից, որոնք ունեն տարբեր Գոյացություն, Բնություն, Կամք, Միտք. այսինքն, երեք Աստվածներ: Ինչ որ մի բան, ըստ եռաստվածյանների, որ անշուշտ ավելի բարձր և ավելի վեհ է, բայց էապես համանման է հնդկական Տրիմուրտիին. Բրահմա, Վիշնու, Շիվա. կամ բաբելոնյան և կամ եգիպտական Տրիադին. Ամոն, Ռահ, Փհթա. և այլն:

Եռաստվածությանը (որը, խորքում, Քրիստոնեության համար եղել է ժամանակի և տարածքի մեջ բավականին սահմանափակ մի հերետիկոսություն) ընդդիմանում են շա՜տ ավելի տարածված և տևական դիրքորոշումները, – մեկը մյուսից բավական տարբերվող տեսակետներով, – որոնք կարող ենք մատնանշել որպես արիոսականություններ:

 

 

Պատահական չէ, որ «պատմական» արիոսականությունը, որ առաջ էր եկել եգիպտացի քահանա Արիոսի գաղափարների հիմքի վրա, Չորրորդ դարում, քիչ էր մնացել, որ դառնար Եկեղեցու պաշտոնական ուսմունքը: Այդ հավատքին դարձի եկան, իմիջիայլոց, բարբարոսների ամբողջ ժողովուրդներ, որոնք առաջին անգամ լինելով հանդիպեցին քրիստոնյա միսիոներների: Եվ խոսքը չի վերաբերվում ինչ որ մի բանի, որ կատարվել է հեռավոր երկրներում ապրող և մեզ անհայտ ժողովուրդների հետ. այս իսկ վայրը, ուր հիմա զրուցում ենք, եղել է արիոսական բնակավայր, որովհետև այդպիսին էին Լոնգոբարդները, որոնք իրենց անունն են տվել այժմյան Լոմբարդիային:

Արիոսի գաղափարներից ներշնչված ճգնաժամը ամենաողբերգականներից մեկն է եղել Եկեղեցու պատմության մեջ: Այն աստիճան, որ «երրորդութենականների» հաղթանակը (այսինքն նրանց, ովքեր դավանում էին Հիսուսի աստվածային բնությունը, Հոր և Սուրբ Հոգու հետ համահավասար) կարող է նկատվել «հավատալու պատճառներից» մեկը՝ այն Նախախնամությանը, որը նրբանկատությամբ, բայց անխափան կերպով, առաջնորդում է Եկեղեցուն: Այդ հաղթանակը մարդկայնորեն անհնարին էր թվում. ամեն բան և գրեթե ամեն ոք հակառակ էր, կայսրերից սկսած մինչև ամբողջական տարածաշրջանների եպիսկոպոսների ժողովները, մինչև իսկ պարզ ողջմտությունը:

Մերօրյա «հավատքի պահապանը»՝ Կարդինալ Ռաթցինգերը վերջերս հիշեցնում էր, որ այդ դարաշրջանի Եկեղեցում արիոսականությունը նկատվում էր իբրև ապագան, «ամենահառաջադիմյալ» աստվածաբանությունը, «արդիականությունն ու զարգացումը», ինչպես կասեինք այսօր: Ինչպես արդեն ասացինք, նոր ժողովուրդները, որ Արևելքից լցվում էին այլևս փլուզվող Կայսրության տարածքները, մի՞թե հեշտորեն և զանգվածաբար չէին ընդունել Արիոսի մեկնաբանությամբ հասկացված Քրիստոնեությունը: Մի՞թե չպետք է կանգնենք, միշտ և ամեն դեպքում, «երիտասարդների» կողքին: Եվ, մինչդեռ, ի վերջո հաղթանակեց երրորդութենական ուղղափառությունը, որն այդ ժամանակվա «պրոգրեսսիստների» կողմից նկատվում էր իբրև անցյալի ժամանակավրեպ սնապաշտություն:

Բնականաբար, Հավատքի Ուսմունքի Ժողովի Նախագահն այս ամենը հիշեցնում էր մի քիչ հեգնանքով, խրատելու համար այսօրվա որոշ անհանգիստ աստվածաբանների, որ հարկավոր չէ սխալ կանխատեսումներ կատարել, կարծելով, թե արդեն նշմարել են Եկեղեցու «ապագան», «պատմության ուղղությունը», դեպի որն է հարկավոր քայլել: Կարող է պատահել, որ ճանապարհին գլխիդ կթափվեն Բեռլինի պարսպի ծեփերը, և «առաջամարտիկների» հետ գտնվելու փոխարեն կհայտնվես պատմության աղբանոցում: Բավական է չափից ավելի չգրգռվել, և խուսափել «դարակազմիկ անվերադարձ շրջադարձերի» մասին խոսելուց. բավական է սպասել յոթանասուն տարի (որն ընդամենը մի ակնթարթ է, պատմության «երկար տևողության» հետ համեմատած) և բոլոր Լենինգրադները կվերադառնան կոչվելու Սուրբ Պետրոսի քաղաքներ: ...

Համենայն դեպս, հարկավոր է – կարծում եմ – գիտակցել, որ այդ հերետիկոսության դեմ «պաշտոնական» հաղթանակը – հերետիկոսություն, որ ուր որ է դառնալու էր տիեզերական Հավատամքը – բնավ չնշանակեց արիոսական փորձության վերջնական հաղթահարում:

Փաստացի, «արիոսական» դիրքորոշումը թվում է ամենաինքնաբուխը, ամենաբնականը, ամենաբանականը. ուստի, տևական սողանք է Քրիստոնեության համար, նրան ընկերակցում է հաճախ ո՛չ տեսանելի, բայց շարունակական կերպով: Եվ ներկայումս տագնապալի կերպով տպավորիչ «revival», վերադարձ, վերածնունդ է ապրում: Ո՛չ միայն «նոր կրոնների» մոտ, ինչպիսիք են, օրինակի համար, Եհովայի Վկաները, որոնք իրենք իրենց «քրիստոնյա» են անվանում, բայց իրականում ետ են վերադառնում հրեականության գիրկը, սոսկ մարդկային բնության տեր Մեսսիայի նրանց սպասմանը, նրանց գայթակղված մերժմանը՝ ընդունելու կամ գոնե հասկանալու մի միաստվածություն, որը միաժամանակ կուռ միաստվածություն է և երրորդութենականություն:

Հիսուսն իբրև «Աստծո Որդի՞», ասում են նոր արիոսականները: Համաձայն ենք, ասում են, բայց փոխաբերական իմաստով, Աստծո կողմից ներշնչված, առաքված, Իր երկնային կամքը մարդկանց ավետարանելու առաքելությունը ստացած լինելու իմաստով: Հիսուսը, հետևաբար, իբրև «մեծ ինիցիատ», իբրև «մարգարե», իբրև «գերագույն բարոյախոս», և այլն: Կարճ ասած, եկեք չչափազանցնենք. միթե անընդունելի մոլեռանդություն չէ՞ Նրան Աստծո հետ հավասար փառքի բարձրացնելու ցանկությունը: Նրան «Աստծո Որդի» նկատելը բառիս ամենաուղղակի և բուն իմաստով:

Կարծես թե այս հարցերն են լսվում ժամանակակից որոշ աստվածաբանների աշխատությունների տողատակում, որոնք (առանց, բնականաբար, հին հերետիկոսապետի անունը հիշատակելու) իրենց խոսքերով ու մտքերով թվում է, թե համակրանք են ցուցաբերում ծերուկ Արիոսի նկատմամբ:

 

 

Դե, ի՞նչ կա որ, նման հատվածները պարզապես որակավորվում և հայտարարվում են իբրև «առասպելական», նկատվում են իբրև «կեղծված», մեկնաբանվում են իբրև «ծիսական հավելումներ», իբրև «խմբագրական ուշ շրջանի հպումներ», որոնք «բացատրման և մեկնաբանման կարիք ունեն»: Այդպես են վարվում, օրինակի համար, Թովմաս Առաքյալի խոսքերի հետ, որոնք նա, որ նախապես թերահավատ էր, արտասանում է Հարուցյալի առաջ. «Տեր իմ և Աստված իմ» (Հվհ 20, 20):

Ինչ վերաբերվում է Սուրբ Հոգուն, համոզված են, որ ինչ որ թյուրիմացության – կամ ո՞վ գիտի ինչ «հելլենիստական վարակի» – պատճառով է Աստվածային «Անձի» տեղ դրվել. իրականում, ասում են, ա՛յլ բան չէ, քան «հոգին» հասկացված որպես ուժը, զորությունը, որպես էներգիան, որ բխում է միակ Աստծուց, որն անշուշտ «երրորդութենական» չէ:

Չմոռանանք, որ աստվածաբաններն ու բիբլիստները (Աստվածաշնչի “մասնագետները”) երբեք իրենց նմանը չեն ունեցել Աստվածաշունչն իրենց քմահաճույքի համաձայն ձեռնածելու գործում, հնարավոր լավագույն կերպով հարմարեցնելով կամ անվավեր հռչակելով Աստվածաշնչի այն հատվածները կամ մինչև իսկ գրքերը, որոնք չեն համապատասխանում իրենց սխեմաներին:

Գիտես, որ չեմ խոսում ուրիշներից լսածի համաձայն, այլ՝ սեփական ուղղակի ծանոթությամբ, քանի որ տարիներ շարունակ “ճամփորդել եմ” աստվածաշնչյան մեկնիչների ու մեկնությունների աշխարհում, նյութեր հավաքելով մի քանի գրքերի համար, որոնք հետագայում գրել ու հրատարակել եմ այդ խնդրի վերաբերյալ:

Մտածիր, հազարավոր դեպքերի միջից, Մարտին Լութերի յուրահատուկ կերպով անհարմար ու ամոթալի օրինակի շուրջ, որը – Հակոբոս Առաքյալի Ընդհանրական Նամակի դեմ ծայր աստիճան զայրացած, քանի որ այն հակառակվում էր «միայն հավատքով» փրկության իր տեսությանը, հիշեցնելով և պնդելով, որ «հավատքն առանց գործերի մեռած է» – մի կողմ նետեց ողջ Ավանդությունը, որը մինչև այդ պահը միաձայն ընդունել էր Հակոբոսի Նամակը որպես կանոնական, և այն հռչակեց պարականոն, կեղծ, գուցեև հենց սատանայի կողմից ներշնչված: «Ծղոտե նամակ է: Հրեական գործ է, Քրիստոնեության մեջ ապօրինի սողոսկած, որ պետք է դուրս նետել քրիստոնեական Կանոնից», գոռում էր նրանց վրա, ովքեր համարձակվում էին իր ուշադրությունը հրավիրել այն փաստի վրա, որ իր ամենահիմնական ուսմունքի դեմ խոսում է հենց այն Աստվածաշունչը, միմիայն որի վրա էր նա, իբրև թե, ուզում հիմնվել ... : Իմիջիայլոց, յուրահատուկ կերպով հետաքրքրական է Աստվածաշնչից Հակոբոսի Նամակի վտարումը սոսկ այն պատճառով, որ չէր համապատասխանում, չէր համաձայնվում լութերական սխեմային, որի համաձայն՝ գործնական, կոնկրետ սերն անօգուտ է փրկության համար (և Լութերի աշակերտ Նիկոլաուս ֆոն Ամսդորֆը, որը նոր հավատքի առաջին եպիսկոպոսը եղավ Գերմանիայում, լութերական այդ ուսմունքը հասցրեց իր տրամաբանական ամենավերջին հետևանքներին, հորդորելով քրիստոնյաներին ամենայն զգուշությամբ հեռու մնալ «բարի գործեր» կատարելուց, քանի որ ո՛չ միայն անօգուտ, այլ՝ մինչև իսկ վնասակար էին հավիտենական փրկության համար ... ): Հետաքրքրական է, ասում էի, քանի որ – Աստվածաշնչի բազմաթիվ, նաև այժմյան ուսումնասիրողների կարծիքով – այդ Նամակը Նոր Կտակարանի գրքերից առաջինն է, որ գրի է առնվել, և հենց Երուսաղեմում: ...

Այս հայտնի, մանավանդ թե՝ դասական դեպքը հիշում եմ միայն վերահաստատելու համար, որ երբ ինչ որ մեկը մի սեփական տեսություն ունի պաշտպանելիք, Աստվածաշնչին կարող է ասել տալ այն, ինչ ինքն ուզում է: Լավ մեթոդներով կամ վատ մեթոդներով: Տե՛ս (հազարավոր օրինակներից մի ուրիշը) բողոքական եկեղեցիների ո՛չ միայն աստվածաբանների, այլ նաև պաշտոնական ղեկավարների այժմյան ջանքը՝ մեջտեղից վերացնելու կամ առնվազն «վերամեկնաբանելու», լրիվ իմաստափոխելու (թեև Աստվածաշնչում այդ իմաստը հստակ ու միանշանակ է) այն, ինչը որ և՛ Հին, և՛ Նոր Կտակարաններն ասում են այն բանի մասին, որն անվանում են «սոդոմականություն»: Այստեղ ևս, նախ դրվում է մարդկային սխեման, հետո նոր միայն այն, ինչը տակավին անվանում են «Աստծո Խոսք», որը ծառայեցնում են տվյալ պահին մոդայիկ դարձած նախապաշարումներին:

Կարևորը գիտակից լինելն է, որ նման բան պատահում է և պատահելու է, այնպես՝ ինչպես որ միշտ պատահել է: Զգուշացված լինել, առանց գայթակղվելու: Ես, առնվազն, չեմ գայթակղվում. մանավանդ թե՝ կարծում եմ, որ Աստվածաշնչի «անորոշություններն» էլ, այն տարբեր ձևերով մեկնաբանելու հնարավորությունն էլ մաս է կազմում ազատության աստվածային մարտավարությանը. ազատություն, որ միշտ և ամեն կերպ տրված է մարդկանց: Մի՞թե Նոր Կտակարանը մեզ չի հայտնում, որ հարկավոր է, որ ի հայտ գան և՛«գայթակղություններ» («սկանդալներ»), և՛ հերետիկոսություններ: Այս հարցին դեռ կանդրադառնանք շուտով: Այստեղ էլ վավերական է «մթնշաղ»ի տրամաբանությունը, որի համաձայն՝ ճշմարտությունն առաջարկվում է բավարար հստակությամբ, առանց սակայն բացառելու մերժման և սխալ ըմբռնման հնարավորությունը:

Սովորական գործելաոճն է Աստծո, որ կարծես թե պահմտոցի է խաղում մեր հետ: Նա, թերևս, չի կամեցել, որ Իր Խոսքն էլ մի տեսակ վանդակ դառնա, որը մեզ կստիպի ընդունել – առանց հնարավոր տարբերակումների – պաշտոնական մեկնաբանությունը այն հաստատության, որը – մեր համար – Իր Եկեղեցին է: Չմոռանանք, որ կաթոլիկի համար կարևորը Աստվածաշունչ ընթերցելը չէ, այլ՝ հասկանալը. էականը Սուրբ Գիրքը չէ (նյութական իմաստով), այլ՝ նրա իմաստը: Եվ հենց սրա համար է, որ աստվածային ծրագիրը նախատեսել է «Եկեղեցու Վարդապետության» գոյությունը:

Այսպիսով, թեև սա գայթակղեցնում է ոմանց, Աստվածաշնչից ավելի կարևոր է Քրիստոնեական Վարդապետության հատորը. – առնվազն մեր՝ սովորական կաթոլիկներիս, սովորական հավատացյալներիս համար: Քրիստոնեական Վարդապետությունն, արդարև, Աստվածաշնչի իմաստն է՝ նրա նշանակությունը մատնանշող «հովիվների» ուսուցման լույսի ներքո:

Բայց, այս հարցի վերաբերյալ նույնպես, կարող ենք միայն մի քանի հպանցիկ հասկացողություն հիշատակել, առանց շատ կանգ առնելու. դա կանենք, կարծում եմ, երբ կխոսենք Եկեղեցու մասին:

 

 

Քրիստոնեության հենց այդ «բնականոնացումն» է նպատակը ոմանց, ովքեր աշխատում են խցկվել համամիութենական (էկումենիկ) շարժման մեջ: Չեմ ասում բոլորի, այլ՝ միայն ոմանց, որովհետև համամիութենական շարժումն ինքնին արժանավայել իրականություն է: Բայց այդ ոմանք, համամիութենության նեղ իմաստը, որ կայանում է քրիստոնյաների մեջ միության վերահաստատմանն ուղղված ջանքերի մեջ, վերադարձի իղձը առաջին դարերի ավետարանական միասնականությանը, այնպիսին, ինչպիսին որ էր բաժանումներից՝ հերձվածներից ու հերետիկոսություններից առաջ, այսօր ցանկանում են տարածել ավելի ընդարձակ հորիզոնների վրա, ինչպիսին կարող է լինել բոլոր կրոնների միջև ո՛չ միայն երկխոսությունը, համագործակցությունը, այլ՝ մինչև իսկ փոխադարձ ներթափանցումը, միախառնումը, եթե ոչ՝ լիակատար միաձուլումը: Սկսած, ինչպես որ տրամաբանական է, հրեականությունից ու մահմեդականությունից:

Հետևաբար, քրիստոնեական Աստծո ներքին ու անհամեմատելի «էության» մասին լռելով է (կամ, առնվազն, շատ չպնդելով, կարծես երկրորդական հարց լիներ), որ կարող է հնարավորություն ստեղծվել խոսելու «Աբրահամի բոլոր զավակներին միավորող մեկ միևնույն Աստծո» մասին: Մանավանդ թե, ամբողջ մարդկության. երևութապես բազմաթիվ անուններ են, ասում են, բայց իրականում մեկ միակ պատկերացում ունեն Աստվածության մասին:

Մինչդեռ այդպես չէ, միայն այդպես չէ. քրիստոնեական Աստվածը մեկ է, բայց – ի տարբերություն ուրիշ որևէ, նաև սեմական արմատ ունեցող աստվածաբանության ընկալումների – միայնակ չէ: Հանձինս Նրա, արմատական միությունը համատեղվում է հավիտենական ու անզեղչելի բազմակիության հետ: Սովորական տրամաբանության համաձայն, Աստվածը, որին հավատում ենք, նույնն է, որին հավատում են նաև մյուսները, և միաժամանակ՝ նույնը չէ: Սա ո՛չ մեր արժանիքն է, ո՛չ էլ մեր հանցանքն է, մենք ոչինչ անել չենք կարող. երբ խոսքը գնում է Հայտնությունն ընդունելու մասին, կա՛մ պետք է ընդունենք ամբողջը, կա՛մ չընդունենք դրա ոչ մի մասը: Այն է, ինչ որ է, նույնիսկ եթե կարող է տհաճ լինել ոմանց ներկա նկրտումների համար:

 

 

Ինչ վերաբերվում է հրեաներին, որոնց ավանդության մեջ են խրված մեր արմատները. շատերն այսօր սիրում են անվանել նրանց «մեր ավագ եղբայրները»: Բայց այդ «եղբայր» տիտղոսը նրանք չեն կարող ընդունել (և իրավացիորե՛ն, եթե գիտակից են իրենց հավատքին). այդ անվանումը, մանավանդ թե, գայթակղեցնում է նրանց, և սա նույնպես իրավացիորեն. ո՛չ, առարկում են, դուք մեր ընտանիքի անդամը չեք:

Մենք ինքներս ենք մեր ազատ կամքով և գիտակից կերպով դուրս եկել այդ ընտանիքից, ընդունելով մի չլսված Հայտնություն և, դրա արդյունքում, աստվածացնելով մի Մարդու, բարձրացնելով Նրան և հավասարեցնելով Ամենակալ Աստծուն, և կարծես թե այդ «Զույգը» բավական չէր, հասել ենք մինչև իսկ մի «Երրորդ Անձ» ևս դավանելու:

Եվ սա վավերական է նաև մահմեդականության դեպքում, որը նույնքան վճռակամ է Աստծո միաձույլ միությունը պաշտպանելու հարցում և նույնքան համոզված է, թե Քրիստոնեությունը դա մի շեղում է Աբրահամի հավատքից դեպի բազմաստվածություն: Երուսաղեմում, այն վայրում, ուր մի ժամանակ վեր էր խոյանում հռոմեացիների կողմից Քրիստոսից հետո յոթանասուն տարի անց կործանված Տաճարը, մահմեդականները կառուցել են իրենց ամենահարգված երկու մզկիթներից մեկը. այդ վայրից, նրանց համաձայն, Մուհամմեդը բարձրացել է երկինք: Եվ ուրեմն, այդ մզկիթի գմբեթների շուրջբոլորը գտնվող խճանկարներում արձանագրված են գրություններ, որոնք զգուշացնում են նրանց (քրիստոնյաներին), ովքեր համարձակվում են անարգել Ալլահին, ինչ որ մի մարդու բարձրացնելով Նրա մակարդակին: Հենց այդ սրբազան վայրում մահմեդականությունը ցանկացել է ընդգծել իր անգերազանցելի տարբերությունը Աստվածության վերաբերյալ ունեցած մեր պատկերացումներից:

Հետևաբար, պետք է հեռու մնանք նման “եղբայրություններից”, և չպետք է կարծենք, թե կարող ենք նրանց ուսին թփթփացնելով ասել. «Ինչո՞ւ շարունակենք մնալ այս թյուրըմբռնման մեջ, կարծելով, թե միմյանցից բաժանված ենք, մինչ, խորքում, բոլորս էլ հավատում ենք միևնույն Աստծուն»:

Միևնո՞ւյն Աստծուն: Ճիշտ է, բայց միաժամանակ՝ ճիշտ չէ: Չմոռանանք. եթե միայն ճիշտ լիներ, ուրեմն Աստծո մասին մեր ըմբռնումներում ևս այլևս տեղ չէր լինի Հիսուսի համար: Ինչպես որ Նրա համար բնավ տեղ չկա «Աբրահամի զավակների» մյուս երկու ընտանիքների աստվածաբանության մեջ (եթե հաշվի չառնենք, որ առավելագույնը նկատվում է իբրև հը-րեա ռաբբի կամ իբրև նախավերջին մարգարե, նախքան վերջինի ու վերջնականի՝ Մեքքայի մարդու հայտնվելը):

Հարկ եմ համարում կրկնել, քանի որ խաղադրույքը ճակատագրական կարևորություն ունի. երրորդութենական ուսմունքի լքումը կամ մոռացումը կամ նույնիսկ սոսկ թուլացումը հանգեցնում է Քրիստոնեության վախճանին: Եթե Քրիստոնեություն ասելով, բնականաբար, հասկացվում է դրա լիակատար իմաստը. այսինքն, Հիսուսը ո՛չ թե սոսկ մեծարված (ինչպիսին որ է Մովսեսը հրեաների, կամ Մուհամմեդը՝ մահմեդականների համար), այլ՝ պաշտված, երկրպագված:

Այո՛, պաշտվա՛ծ ու երկրպագվա՛ծ, որովհետև հանձինս Նրա չի հայտնվել առանձնաշնորհյալ մարդը, մարգարեն, և ո՛չ իսկ Մեսսիան այն իմաստով ու նշանակությամբ, որով նրան սպասում էր Իսրայելը: Այլ՝ Աստված Ինքն է, որ ապրել և այլևս հավիտյան ապրում է այդ Մարմնի մեջ: Սա է Հավատամքի մեջ արձանագրված հավատքը, որ հաստատվել է առաջին դարերում, երբ Եկեղեցին տակավին անբաժան էր:

Տակավին այսօր էլ, Եկեղեցիների Համաշխարհային Խորհրդին անդամակցելու համար – Խորհուրդ, որը 1949 թվականից սկսած Ժնևում համախմբում է բողոքականությունից ծնված անթիվ անհամար հարանվանությունների և արևելյան օրթոդոքս ավանդության ինքնավար (ավտոկեֆալ) բազմաթիվ Եկեղեցիների ներկայացուցիչներին – հարկավոր է հայտարարել, որ տվյալ համայնքը ճանաչում և ընդունում է Հիսուսի Աստվածությունը և, հետևաբար, Ամենասուրբ Երրորդության դոգման. սա, հետևաբար, անհրաժեշտ հիմքն է, որպեսզի «Քրիստոնեություն» լինի:

Վերադարձը «պարզ» միաստվածության անշուշտ կարող է թվալ, թե դարձնում է հարցերը – ինչպե՞ս ասեմ – ավելի հեշտ ու հանգիստ. հրեաներ, մահմեդականներ, քրիստոնյաներ, բոլորը միևնույն Աստծուն երկրպագողներ, թեև տարբեր ավանդությունների համաձայն: Հրեաները, որ պաշտում են Նրան ըստ Թորայի, մահմեդականներն՝ ըստ Ղուրանի, քրիստոնյաներն՝ ըստ Ավետարանի: Երեք գրքեր են, լա՜վ, համաձայն ենք. բայց դրանք, եթե ուշադիր նայենք, նույն բաներն են ասում. համենայն դեպս, միայն մի նահապետ ունենք, Աբրահամը, և միայն մեկ, միակ, նույն Աստվածը: Ի՞նչ խնդիրներ կան այլևս: Ի՞նչ է, ուզում եք անտաշ, ժամանակավրեպ, արհամարհելի «ինտեգրալիստների» անուն հանե՞ք: Թե՞ դուք էլ նրանցից եք, ովքեր ավելի ուշադրություն են դարձնում այն բաներին, որոնք մեզ բաժանում են, քան թե այն բաներին, որոնք մեզ միավորում են: ... ... ...

 

 

Անշուշտ. մոռանալով, սակայն, որ քրիստոնյան մեկն է, ով չի կարող խոսել՝ դավանելու համար իր հավատքը, եթե նախապես չի լսել այդ հավատքի բովանդակությունը: Եթե չի լսել, այսինքն, ձայնը այն Հայտնության, որին հավատացել է: Եթե ընդունել է այդ Հայտնությունը, դարձել է, այսպես ասած, այդ Հայտնության գերին:

Ասում էի և կրկնում եմ. ոչինչ անել չենք կարող, եթե մեզ հայտնվել է, որ Աստված միայն մեկ է և միաժամանակ Երեք Անձ է Մեկ Բնության մեջ. հայտնվել է այն Նոր Կտակարանի կողմից, որի մեջ – այսպես ենք մենք հավատում – Աստված Ինքն է խոսում. և եթե դա մեզ հաստատվել է այն Ավանդության կողմից, որը – սա էլ ենք մենք հավատում – Աստվածաշնչի վավերական և ճշմարտացի մեկնաբանն է:

Հպա՞րտ ենք: Ընդհակառակը: Մարդիկ ենք, ովքեր առաջ չեն քաշում իրենց անձնական կրոնական մտքերն ու բանաձևումները, այլ՝ խոնարհաբար խոստովանում և դավանում են այն, ինչ ուսանել են Աստծուց, Ով բարեհաճել է հայտնել Ինքն Իրեն. և խոստովանում ու դավանում են առանց և ո՛չ իսկ հավակնելու, թե այդ Հայտնության բովանդակությունը կարող են հասկանալ լիակատար կերպով: