Թ. - Մի պարադոքս, որ կոչվում է Երրորդություն / 4

 

Ես կասեի, որ ավելի շուտ մեր սովորական թոթովանքներն են, փոքրիկ արբանյակներ, որ փորձում ենք արձակել անսահման առեղծվածի անհունության մեջ:

Բայց, այս հարցի վերաբերյալ, լսիր այս տողերը մի հեղինակի, որն առնվազն գիտեր մեզնից ավելի լավ թոթովել, լինելով մի մեծ աստվածաբան, որ հետո դարձավ Կարդինալ. Ժան Դանիելուն: «Բոլոր մարդկանց համար սերը ներկայանում է որպես գերագույն արժեքը: Բայց, այդպիսի դեպքում, անհեթեթ կլիներ մտածելը, թե Աստված սեր չէ, քանի որ, եթե Աստված սեր չլիներ, զուրկ կլիներ այն բանից, որը մեր համար գերագույն արժեքն է (Իր իսկ կողմից մեր մեջ հեղված համոզման համաձայն, հաշվի առնելով համատարած նկարագիրը, որով այն բնորոշվում է)»:

Այս տողերում, իմիջիայլոց, կարող ես նշմարել Սբ. Անսելմոս Աոստացու հայտնի «փաստարկ»ի արձագանքը. «Եթե Աստված գոյություն ունի, Նա այն Էակն է, որից ավելի մեծ և ավելի կատարյալ ոչինչ չի կարող մտածվել: Նման Էակի գաղափարը մեր մտքում կա, բայց պետք է գոյություն ունենա նաև իրականում: Որովհետև, եթե այդպես չլինի, հնարավոր կլիներ ենթադրել ավելի մեծ և ավելի կատարյալ մի Էակ, քանի որ գոյություն կունենար ո՛չ միայն տեսականորեն, այլ նաև իսկապես»:

Հետևաբար, խուսափելու ճանապարհ չկա. Աստծո մասին մտածելը արդեն իսկ նշանակում է հաստատել Նրա գոյությունը, Նրա մասին գաղափար ունենալն արդեն իսկ Նրա գոյությունն ընդունել է նշանակում, հակառակ դեպքում ընկնում ենք ինքնահակասության մեջ:

 

 

Հաշվի առ, սակայն, որ Անսելմոսի փաստարկը չնչին մտքերի շարքից չէ. բանաձևվել է 1077 թվականին և մինչև օրս քննարկվում է: Քանթը այն մերժել է, այնպես՝ ինչպես մերժել է – որպես մեկնակետ ունենալով ինտելեկտուալների նախապես սահմանված սխեմաները, և, հատկապես, բողոքականի իր նույնքան ապրիորիստական մտածելակերպը – որևէ ա՛յլ «փիլիսոփայական փաստարկ»: Բայց իր ո՛չ նվազ հեղինակավոր կոլեգաները, օրինակ Դը Քարթը և Լայբնիցը, ճանաչել և ընդունել են սույն փաստարկի տրամաբանական ուժը: Եվ ինձ թվում է, որ սիրո մասին Դանիելուի խոսքը նույնպես ցույց է տալիս, որ հեշտ չէ խուսափել սույն փաստարկի ազդեցությունից, ինչպես որ կհաստատեմ քո համար՝ տալով այդ մեջբերման շարունակությունը:

Համենայն դեպս, մեր համար, որ փիլիսոփայական վիթխարի ուղեղներ չենք, մեր համար, որ ուշադրություն ենք դարձնում կոնկրետ խնդիրներին, ինձ թվում է, որ կարող է վավերական լինել Պասկալի դիտարկումը: Նա չի մերժում նմանատիպ փաստարկների տեսական արժեքը, – ինչպիսիք են Անսելմոս Աոստացու կամ Թովմա Աքվինացու փաստարկները, – բայց կասկածում է դրանց կոնկրետ արդյունավետությանը. «Աստծո վերաբերյալ փիլիսոփայական այս փաստարկներն այնքա՜ն հեռու են սովորական մարդկանց մտածելակերպից, որ քիչ են տպավորում նրանց: Եվ նույնիսկ եթե ոմանց դեպքում ազդու են լինում, գործում են միայն այն պահին, երբ նրանք լսում են դրանց բացատրությունը: Մի ժամ հետո, սակայն, նրանք վախենում են, որ թերևս խաբվել են»:

Նման «փաստարկների» դիմաց հայտնվելով, մենք մեր առաջ դնում ենք դրանց արդյունավետության, նպաստավորության, կարողության խնդիրը՝ տեղից շարժելու – մտքի ու բանականության հետ միասին – նաև զգացմունքն ու կամքը, մեր՝ այսօրվա «միջին կարգի» մարդկանց: Համենայն դեպս, հրաժարվում ենք հայտարարել, թե այն անհիմն է սոսկ այն պատճառով, որ դրա հեղինակը հին գրքերից բացի ուրիշ ոչինչ չճանաչած պրոֆեսոր է եղել, և որ երբեք չի հեռացել պրուսական իր Քյոնիգսբերգ կոչվող հեռավոր ավանից: Լինելով խեղճ մահկանացուներ, լի՝ սահմանափակումներով, նախապաշարումներով, կարճատեսություններով, չենք ընդունում (և երբեք չենք ընդունելու) ոչ մի տեսակի «ipse dixit», «այսպես է ասել» այսինչը կամ այնինչը. նույնիսկ եթե ասողը ոմն Իմմանուել Քանթն է կամ իր նման ուրիշ որևիցէ մեկը, որին ոմանք, մեկընդմիշտ, հռչակել են «փարոսներ», «ուսուցիչներ», «առաջնորդներ», «երևելի մտածողներ»:

 

 

Ահա՛ այն. «Աստված կարող է սեր լինել միայն այն դեպքում, եթե ունի ինչ որ մեկը, ում կարող է սիրել ի հավիտենից: Աստծո մեջ սիրո գոյությունը ենթադրում է Անձերի հավիտենական զանազանում Նրա մեջ: Վարկածը մի Աստծո, որ – լինելով սեր և Ինքն Իրենից բացի սիրելու ուրիշ ոչինչ չունենալով – ստեղծում է աշխարհը, որպեսզի սիրելու ինչ որ մի բան ունենա, ներկայանում է որպես ակնհայտ հակասություն, որովհետև նշանակում է, որ եղել է մի ժամանակ, երբ Աստված, չունենալով ինչ որ մեկին, որին կարող էր սիրել, փաստացի զրկված է եղել Իր համար էական մի բանից: Մի էակ, որ զուրկ է իր համար էական մի բանից, չի կարող Աստված լինել, քանի որ Աստված հենց Նա է, Ով ունի էական բոլոր հատկությունների լիությունը»:

Ինչպես տեսնում ես, շրջանակը փակվում է. այնտեղ, որտեղ սովորականի նման համատեղ գոյակցում են բանավորությունն ու պարադոքսը, իմաստությունն ըստ Ավետարանի և խենթությունն ըստ աշխարհի: Քրիստոնյան (մնում է իբրև հավաստի փաստ) միաժամանակ ողջամիտ է և խենթ ... :

Համենայն դեպս, լավ է այսպես: Վերադառնանք նվազ արտասովոր խոսակցությունների (եթե անշուշտ, նման հարցերում, կան բաներ, որոնք կարող են որակավորվել իբրև «սովորական»): Այնքանով, որքանով որ կարող ենք հասկանալ, – բայց մեզ օգնության է հասնում նաև, թերևս՝ հատկապես, միստիկների վկայությունը, – «Երրորդությունը» նշանակում է, որ Աստծո էությունը Անձերի միջև հարաբերությունն ու հաղորդությունն է ամենաբարձր ուժգնությամբ, հասնելով անչափելիության, աննկարագրելիության:

 

 

Մի քիչ վարանում եմ՝ գործածելու այդ եզրը, որը Եկեղեցու ներսում վերջին տարիներին մաշեցվել է չարաչար գործածման պատճառով, գործածվելով որպես մոգական բանաձև, ի զորու՝ լուծելու որևիցէ խնդիր, որևիցէ իրավիճակում: Եվ սակայն, մինչև Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովը, այդ եզրը լիովին անհայտ է կաթոլիկ Ավանդության մեջ. չկա գոնե մի անգամ, որ այն գործածված լինի նախորդ Տիեզերական քսան Ժողովներից որևէ մեկի վավերագրերում, պապական Կոնդակներից կամ եկեղեցական փաստաթղթերից որևէ մեկում: «Նախադեպերի» բոլոր փնտրտուքները, ցավոք սրտի, ավարտվել են առանց որևէ արդյունքի ... :

Այն, ինչը կարող էր գերազանց միջոց լինել, մի արժանավայել մեթոդ՝ առաքելության համար, դարձել է ինքն իրենով սահմանափակվող նպատակ. հաճախ «երկխոսում են» այն իմաստով, որ յուրաքանչյուր ոք լսում է մյուսին, բայց հետո՝ վերջ, ոչ մի փոփոխություն չի գրանցվում, ամեն ոք մնում է այնտեղ, ուր որ էր: Հետաքրքրաշարժ է, իմիջիայլոց, որ «երկխոսությունն» իրենց նշանաբանն են դարձրել հենց նրանք, ովքեր առավել շռնդալի կերպով պահանջում են, հանուն «հասուն» հավատքի, «վերադարձ Աստվածաշնչին»: Ասում եմ հետաքրքրաշարժ է, քանի որ ամբողջ Աստվածաշնչում (ինչպես նաև ողջ Ավանդության մեջ, ինչպես ասում էինք) «երկխոսություն» եզրը – որ հունարեն բառ է և իրեն ճշգրիտ կերպով համապատասխանող եզրեր չունի եբրայեցերենում – երբեք չի գործածվում. դրանով արտահայտվող հասկացողությունն անգամ չի գտնվում. Հիսուսի համար աշակերտի պարտականությունն է «ավետելը», «քարոզելը», «ուսուցանելը», «ազդարարել-զգուշացնել-հորդորել-խրատելը», «մկրտելը»: Լավ կլինի, անշուշտ, եթե դա արվի «երկխոսելով», թեև միշտ չէ, որ նման գործելաոճի արդյունքը կարող է ապահովված լինել. համենայն դեպս, առանց «երկխոսության» վրա կանգ առնելու: Մի խոսքով, դա պետք է լինի առաքելությունն առավել արդյունավետ դարձնելու միջոց, ո՛չ թե առաքելությունից հրաժարվելու պատրվակ:

Ինչ որ է, լա՛վ, գործածենք այդ եզրը. «երկխոսությունը», երբ իրական ու վավերական է, պետք է լինի «մի “ես”, որ բացվում է դեպի մի “դու”, կազմելու համար մի “մենք”»: Սա փոքրիկ, անբավարար սահմանում է, որը սակայն կարող է օգնել մեզ՝ նշմարելու «այն, ինչ կատարվում է» Գերագույն Իրականության մեջ:

Նմանապես, մեզ որոշակի բաներ նշմարել է տալիս նաև Հիսուսի խոսքը. «Որդին ոչինչ չի կարող անել ինքնուրույն» (Հվհ 5, 19): Այս խոսքից կառչում են նրանք, ովքեր հակառակվում են Երրորդության գաղափարին, առանց հասկանալու, որ այստեղ բնավ չի ակնարկվում Հոր նկատմամբ Հիսուսի մի տեսակ «ենթակայությանը», այլ ընդհակառակը՝ հաստատում է, որ Աստծո իրականության մեջ, որից ներս Հիսուսի մարդկային բնությունը ևս մուտք է գործել, Անձերից յուրաքանչյուրը գոյություն ունի միմիայն ամբողջական հարաբերության մեջ գտնվելով աստվածային մյուս Անձերի հետ: Հարաբերությունը, երկխոսությունը, այս դեպքում, այո՛, գտնվում են իրենց ամենաարմատական կերպի մեջ:

Հարաբերություն, բայց նաև հաղորդություն. այստեղ ևս, կարող ենք հիմնվել Հիսուսի իսկ խոսքերից մեկի վրա, սա նույնպես Հովհաննեսի Ավետարանից: Ամենապերճախոս խոսքերից մեկն է, որ հասկանալ է տալիս մեզ այն խորհուրդը, որի սահմանման ու բանաձևման համար մի քանի դար պահանջվեց և վիթխարի ջանք ու աշխատանք: Ահա՛ այն. «Ես և Հայրը մի ենք» (Հվհ 10, 30):

 

 

Մեր համար, այստեղ՝ երկրի վրա, խորհրդապատկեր է, այլաբանություն, բայց նշանակալի, որովհետև պատկերն է Բնօրինակի, որից սերում է նաև մարդկային սերը:

Իրոք որ, երբևէ մտածե՞լ ես, որ մեր համար կարծես սովորական ու պարտադիր բան է գոյությունն այն իրականության, որին անվանում ենք սեր, որը, սակայն, շատ հանգիստ կարող էր նաև գոյություն չունենալ: Եթե Աստված լիներ տիեզերքի սոսկ Կազմակերպողը, Կանոնակարգողը, կամ Ժամագործը, կամ Ճարտարապետը, այնպես՝ ինչպես կարծում են դեիստական կամ մասսոնական սառնաշունչ փիլիսոփայությունները, ինչո՞ւ պիտի մարդկային կյանքը, սերնդագործությունը, վերարտադրությունը կապակցված լինեին սիրո հետ: Եվ ինչո՞ւ, ընդարձակվելով դեպի սիրո մյուս բոլոր կերպերը, այս մեկը պետք է ընկալվեր որպես բոլորի մեջ ամենադրականը (բոլորս էլ, բնազդաբար, «զգում ենք», որ այդպես է): Մի՞թե այս ամենը չի ուղղում մեր միտքը դեպի սիրո Ակունքը, դեպի Արարչի «էությունը»:

Պարադոքսաբար, եթե մենք սիրեինք միմյանց, մինչ Աստված, առավելագույն դեպքում, սիրեր միայն Ինքն Իրեն, արդյոք չէի՞նք կասկածի, որ մենք «ավելի լավն ենք», քան Ինքը:

Հասկանո՞ւմ ես, թե ինչո՛ւ Նա չի կարող «միայնակ» լինել և չի կարող «սիրող» չլինել: Սրանք մտքեր են, որ այնքան էլ խրթին ու դժվարիմաց չեն թվում. և սակայն, մի՛ մոռացիր, որ միայն Քրիստոնեությունն է համարձակվում հաստատել, – և առանց որևէ բառախաղի, – որ «Աստված սեր է»:

Այս նույն Աստվածը Աստված-Երրորդությունն է (և չէր կարող չլինել). ինչը որ նշանակում է էության հավիտենական և կատարյալ փոխներթափանցում, պահպանելով հանդերձ անձնական ինքնությունը: Հայրը, Որդին և Սուրբ Հոգին ապրում են Մեկը Մյուսի մեջ անզատորոշ և միաժամանակ զատորոշ կերպով. «անխառն ու անշփոթ, անբաժանելի ու անանջատելի»: Լսիր, թե ինչ է ասում Սուրբ Օգոստինոսը. «Աստծո մեջ յուրաքանչյուր Անձ մյուս Անձերից յուրաքանչյուրի մեջ է, և բոլորը յուրաքանչյուրի մեջ են, և յուրաքանչյուրը բոլորի մեջ է, և բոլորը բոլորի մեջ են, և բոլորը միայն մեկ Էություն են»:

 

 

Բայց ուշադրություն դարձրու այն փաստին, որ եթե սկսում ենք քայլել այս ճանապարհի երկայնքին (այսինքն, եթե չենք վախենում և, հետևաբար, ապրիորի չենք բացառում Հայտնության պարադոքսները, այլ՝ ընդունում ենք դրանք և խորհրդածում ենք դրանց շուրջ), նկատում ենք, որ այս «խորհուրդները» ձևավորում են մի տեսակ շղթա, որի օղակներից յուրաքանչյուրը կապված է մյուսին: Նկատում ենք այն հետևողականությունը, որն, ինչպես ասում էինք, Ճշմարտության դրոշմակնիքներից մեկն է, «հավատալու պատճառներից» մեկը:

Շարունակենք, ուստի, խորհրդածել. Աստված, որ – լինելով Մեկի մեջ Երեք և Երեքի մեջ Մեկ – որպես էություն ունի Հարաբերությունն ու Հաղորդությունը, և հետևաբար՝ զուտ Սեր է (կատարյալ սիրո անսահմանափակ աստիճանի զորությամբ), չի կարող չլինել նաև Հայտնություն:

Մեր միտքը, այստեղ ևս, վերաբերվում է Արարչի այն հետքին, որը Նա թողել է Իր արարածների մեջ. սիրելու կարողությունը: Ով դրա փորձառությունն ունեցել է (հետևաբար՝ ամեն ոք, յուրաքանչյուր այր և յուրաքանչյուր կին. բոլորը, բարեբախտաբար, ունեցել կամ ունենալու են այդ փորձառությունը), գիտի, որ սերը կարիքն ունի հաղորդակցվելու, «հայտնվելու», «ինքն իրեն հայտնելու», «խոստովանվելու», իմացնելու, որ սիրահարված լինելով՝ գտնվում ենք մյուսի գոյությանը էականորեն մասնակցելու վիճակում: Սերը «հաղորդակցվելու» կարիքն ունի ո՛չ միայն խոսքերով և երգով (որոնք ամբողջովին կապված են այս իրականությանը), այլ՝ «հաղորդակցվելու» նաև արգասավորությամբ, կյանքի շրջանակը ընդլայնելով:

 

 

Որովհետև չէր կարող ա՛յլ կերպ վարվել. իսկապես թվում է, որ դա Իր էության մի տեսակ անհրաժեշտությունն է, կարիքը, պարտականությունը, անխուսափելի հետևանքը: Ճշմարիտ սերը չի կարող արգասավոր, արարիչ չլինել. այնպես՝ ինչպես չի կարող չզգալ բացահայտվելու, այսինքն՝ հայտնվելու կարիքը:

 

 

Ահա՛ սա է, իմ կարծիքով, այնքան մոդայիկ, որքան կասկածելի կարգախոսներից մեկը: «Gott ganz anders» հայտնի արտահայտությունն է, որը շատերը սիրով արտասանում են բողոքական աստվածաբանության մայրենի՝ գերմաներեն լեզվով. «արմատական կերպով “այլապես” Աստվածը»: Որի վերջնական հետևանքն այն է, որ Նրա մասին հարկավոր է լռել:

Բայց ահա թե ի՛նչ է ասում Աստվածաշնչի առաջին գրքի առաջին գլուխը. «Եվ Աստված ասաց. “Ստեղծենք մարդուն մեր պատկերով և մեր նմանությամբ”», և մի տող հետո, եթե հանկարծ իսկույն հասկացած չլինենք, ավելացնում է. «Աստված ստեղծեց մարդուն Իր պատկերով. Աստծո պատկերով ստեղծեց նրան» (Ծնդ 1, 26...):

Այս հիմքի վրա է, որ Կաթոլիկ Ավանդությունը մշտապես հավատացել է մի խորհրդավոր, բայց ուղղակի «համանմանության» Արարչի և արարածի միջև, չնայած այն տձևացմանը, որ մեր մեջ առաջացել է մեղքի պատճառով: Սրբերը հասել են տարբեր նախադասություններով արտահայտելու Սուրբ Օգոստինոսի այն միտքը, որն արդեն մեջբերել ենք. «Noverim me, noverim Te», «Եթե ինձ ճանաչեմ, կճանաչեմ նաև Քեզ»: Որքան ավելի ենք իջնում մեր էության խորքերը, այնքան ավելի ենք կարողանում բարձրանալ դեպի ճանաչողությունն այն Էակի, Ով ստեղծել է մեզ «Իր պատկերով ու նմանությամբ»:

Հարկավոր է նաև հիշել, որ հրեաները հստակ կերպով գիտակցում էին, որ պաշտում էին ո՛չ թե բացարձակ կերպով «ա՛յլ» Աստծո, այլ՝ մի Աստծո, որը բացարձակ կերպով «տարբեր» է մյուս բոլոր աստվածություններից: «Ո՞ւմ հետ կարող եք համեմատել ինձ», հարցնում է Աստված Իր ժողովրդին, ըստ Եսայի Մարգարեի:

Իրենց հանդուրժողական Պանթեոնում հռոմեացիները տեղ հատկացրեցին բոլոր աստվածություններին, բայց, հերթով փաղաքշանքներ ու սպառնալիքներ գործի դնելով հանդերձ, չկարողացան ընդունել հրեաների Աստծուն: Հրեաներն էլ, իրենց հերթին, նախընտրեցին կոտորվել և ավերածության մատնել իրենց երկիրը, քան ուրիշ աստվածությունների շարքին դասել իրենց «խանդոտ Աստծուն»: Ողջ Հին Կտակարանը լի է կռապաշտության հանդեպ սուր քննադատություններով. իսկ կռապաշտություն ասելով հասկացվում էր պաշտամունք, կամ նույնիսկ հարգանք ընծայելը ա՛յլ աստվածությունների, Յահվեից բացի: Միայն Նա է, բոլորից զատված, միակ ճշմարիտը. Նրանից դուրս, միայն «կուռքեր» են: «Հեթանոսների աստվածները դևեր են», ասում է Սաղմոսերգուն:

 

 

Այո՛, բայց գիտակցելով հանդերձ, որ իր Աստվածը ամբողջովին տարբեր է հեթանոսական բոլոր աստվածություններից, Հին Կտակարանի ժողովուրդը կարծես թե հստակ կերպով չի հասկանում, թե խորքի մեջ ի՛նչ բանով է դա պայմանավորված:

«Հետագա հասկացողությամբ», այսինքն՝ Հայտնության հաջորդ հանգրվանների լույսի ներքո, քրիստոնյաները սկսեցին փնտրել և համոզված պնդեցին, որ Հին Կտակարանում ևս բացահայտել են քողարկված նշաններ: Շատերն, օրինակ, տպավորված մնացին հենց այն նախադասությունից, որը քիչ առաջ մեջբերեցինք Ծննդոց գրքից (և որը որոշիչ նշանակություն ունի մեր համար, քանի որ մարդկության ինքնին սկզբնավորության մասին է). «Եվ Աստված ասաց. “Ստեղծենք մարդուն մեր պատկերով և նմանությամբ”»: Ենթական եզակի թվով է (Աստված), իսկ բայը՝ հոգնակի (ստեղծենք): Նմանապես տպավորիչ է փաստը, որ բազմաթիվ սաղմոսներում և Մարգարեների բազմաթիվ գրություններում Աստծուն ուղղված օրհներգությունները ներկայացվում են եռակի կերպարանքով. «Սո՜ւրբ, Սո՜ւրբ, Սո՜ւրբ»:

Թե արդյոք այս հատվածներում (և Հին Կտակարանի նմանատիպ բազմաթիվ հատվածներում) իրոք թաքցված են դիտավորյալ «հուշումներ», չգիտենք: Այն, ինչը որ հաստատ գիտենք, այն է, որ հրեաներն իրենք դրանք չեն նկատել:

Նոր Կտակարանում է միայն, որ Հայտնությունն ամբողջանում է (անշուշտ՝ մեր համար, մեր համաձայն), երբ ավետվում է Ամենասուրբ Երրորդությունը և Նրա տրամաբանականորեն անհրաժեշտ հետևանքը, ըստ որի՝ Աստծո Էությունը («Ես Նա Եմ, Ով Է». այս անունով էր Ինքն Իրեն սահմանել Յահվեն) Սերն է: Այս տեսանկյունից դիտված, ահա՛, թվում է մեզ, որ սկսում ենք հասկանալ, թե ինչո՛ւ Աստված որոշեց հայտնվել, թե ինչո՛ւ կանչեց նախ Աբրահամին, ապա նաև Մովսեսին, իսկ հետո, դարերի ընթացքում, ներշնչեց Մարգարեներին, որոնք միմյանց հաջորդեցին երբեք չընդմիջված շղթայի նման: Եվ թե ինչո՛ւ, ի վերջո, հասնում է այն վերջնական ու արմատական Հաղորդակցությանն ու Հայտնությանը, որը մեր համար Հիսուս Քրիստոսն է. Բանը (Լոգոսը), Մարմնացած ու Մարդացած Խոսքը, որպես Ծրագրի վերջին և որոշ առումով անխուսափելի հանգրվանը:

Աստվածաբանական մի դպրոց կա, որի ներկայացուցիչները հաստատում են, որ Որդին, այսինքն՝ Ամենասուրբ Երրորդության երկրորդ Անձը, մարդացավ, որպեսզի դարման անի Ադամի ու Եվայի անկմամբ ստեղծված իրավիճակին: Անշուշտ այն աստիճան միամիտ չենք, որ համարձակվենք միջամտել մի խնդրի վերաբերյալ, որի շուրջ, ինչպես հենց Երրորդության հարցի վերաբերյալ, դարերի ընթացքում արտահայտվել են Եկեղեցու ամենավեհ ու ամենավսեմ ուղեղները: Բայց, եթե կարող ենք արտահայտել մեր համեստ կարծիքը, թվում է, թե դժվար է աստվածային ամենագիտությունը հաշտեցնել այս մի տեսակ անակնկալի հետ, որն իրենից ներկայացնում է մարդկային առաջին զույգի մեղքը (որից էլ ծագում է Երկնքից իջնելու և ի հայտ եկած խնդրին լուծում տալու անհրաժեշտությունը ... ): Թվում է, որ «Երրորդություն-և-Սեր-Աստծո» տրամաբանությանն ավելի համապատասխանում է կաթոլիկ մյուս դպրոցի կարծիքը, – որի ներկայացուցիչները հատկապես Ֆրանցիսկյան Միաբանության աստվածաբաններն են, – որի համաձայն՝ Որդու Մարդեղությունը արդյունքն է մի տեսակ անհրաժեշտության, և որ աստվածային ծրագրերի մի մասն էր կազմում «ab aeterno», «ի հավիտենից»:

Ադամական մեղքից անկախ, մենք համենայն դեպս կունենայինք Հայտնող Աստված (ինչը համապատասխանում է Նրա Էության տրամաբանությանը): Ա՛յլ հարց է, որ տվյալ դեպքում Հայտնող Աստվածը հանդես է գալիս նաև որպես Փրկիչ. սա անկասկած կապված է մեղքի իրականությանը, բայց ուղղակիորեն կապված է նաև Նրա Էությանը որպես Սեր: Հիսուսն Ինքն է ասում. «Ոչ ոք ավելի մեծ սեր չունի, քան նա, ով իր կյանքը զոհում է նրանց համար, ում սիրում է»:

Դեիստական փիլիսոփայությունների Աստվածը (որին ոմանք անվանում են «G.A.D.U.» [Grand Architecte de l'Univers] կամ «G.A.O.T.U.» [Great Architect of the Universe], «Տիեզերքի Մեծ Ճարտարապետ»), դիմագիծ չունեցող «Գերագույն Էակը» համր է. սահմանափակվել է աշխարհը ստեղծելով (կամ կազմակերպելով, և ամբողջովին անհասկանալի է մնում, թե ինչո՛ւ է ինքն իրեն նման անհանգստություն պատճառել ... ), քիմիական-ֆիզիկական օրենքներ սահմանելով, ապա թողել է, որ աշխարհը գնա (թավալվի) իր ճանապարհով: Դեիստները համոզված են, որ Աստված չի հաղորդակցվում, ոչինչ չի հայտնում: Եվ տրամաբանական է, որ իրենց մտահամակարգում այդպես պետք է լինի:

Խոսքը վերաբերվում է միայնակ, վերացական Աստծո, ո՛չ թե Անձերի մի Ընտանիքի, որտեղ յուրաքանչյուր Ոք միաժամանակ Ինքն է (որպես Անձ) և նաև Մյուսները (որպես Բնություն):

Միտքս է գալիս Սպինոզայի խոսքը (որն, ի դեպ, ոչ-քրիստոնեական գրեթե բոլոր փիլիսոփայությունները կարող են ներկայացնել որպես իրենցը). «Աստծուն ոչ մի զգացմունք չի կարող դպչել: Հետևաբար, Նա ոչինչ և ոչ ոքի ո՛չ սիրում է, ո՛չ էլ ատում»: Այս համատեքստում է, որ Պասկալը «փիլիսոփաների Աստծուն» հակադրում էր «Աբրահամի և Հիսուսի Աստծուն»: Կարծում եմ, որ սրա մասին է, որ պետք է մտածենք, երբ երբեմն փորձությունն ենք ունենում «գայթակղվելու» աստվածաշնչյան, հատկապես Հին Կտակարանի Աստծո վարմունքից, որ գովում է և զայրանում, պարգևատրում է և պատժում, ուրախանում է և տրտմում: «Մարդկայի՜ն է: Չափազա՜նց մարդկային է», գոչում էր Նիցշեն: Մինչդեռ ո՛չ, այլ՝ ընդհակառակը. միմիայն «կենդանի» Աստծուց կարող է բխել և մեզ տրվել ճշմարիտ կյանքը:

 

 

Ժողովրդական ընդվզում, որ երբեք տեղի չի ունեցել Քրիստոնեության դեմ: Չորրորդ դարից սկսած, այն օրվանից, ինչ դարձավ նախ «religio licita» - «թույլատրված կրոն», իսկ ապա՝ Կայսրության պաշտոնական կրոն, այս Հավատքը, հակառակ այն բանի, որ ո՛չ քիչ զոհողություններ է պահանջում իր հետևորդներից, երբեք չի արժանացել համաժողովրդական մերժման, մարդիկ երբեք չեն փորձել զենքի ուժով ազատվել նրանից, ինչպես ցանկանում են ազատվել իրենց պարտադրված որևէ «լծից»: Եղել են ներքին վեճեր (որոնք, իմիջիայլոց, հրահրվել են ո՛չ թե ժողովրդի, այլ՝ մի խումբ աստվածաբանների և, հաճախ, քաղաքական գործիչների կողմից), անցնելու համար մի «Քրիստոնեությունից» մի ա՛յլ «Քրիստոնեության», ինչպես տեղի ունեցավ Տասնվեցերորդ դարում: Բայց այս Հավատքի դեմ իրականացված ընդվզումները – և մինչև իսկ, ուշադրություն դարձրու, այս Հավատքը քարոզող և այս Հավատքի վրա հիմնված Եկեղեցին համակարգող կղերականների դեմ ընդվզումները – բոլորն էլ միշտ նախաձեռնվել ու փորձարկվել են իդեոլոգիական նեղ շրջանակների կողմից (Ֆրանսիական Հեղափոխությունից սկսած մինչև Խորհրդային Միության Կոմունիստական Կուսակցությունը), և երբե՛ք զանգվածների կողմից, որոնք, ընդհակառակը, հաճախ ոտքի են կանգնել՝ Քրիստոնեությունը պաշտպանելու համար. վանդեացիները, ռուս գյուղացիները և կոմունիստական վարչակարգի դեմ ընդվզած մյուս բոլոր ժողովուրդները, մեքսիկացի Քրիստերոսները, հայերը^[1] և ուրիշներ:

Հիշիր, որպես յուրահատուկ կերպով օրինակելի դեպք, Պիուս Իններորդ Պապի՝ վերջին «Արքա-Պապի» ժամանակվա Հռոմը, որի դեմ Տասնիններորդ դարում մոլեգնում էր ո՛չ միայն պիեմոնտական, այլ նաև ողջ Արևմուտքի լիբերալ պրոպագանդան, այն ներկայացնելով որպես աշխարհում ամենահետադեմ ու զազրելի վայրը: Փողի վարարուն գետեր հոսեցնելով ու գաղտնի գործակալների բազմություններ գործի լծելով՝ գրեթե քսան տարի շարունակ ամեն կերպ փորձեցին գոնե արտաքին կերպարանք ստեղծել, թե Հռոմի բնակիչները ցանկանում են ապստամբել իրենց «կղերական հարստահարողների» դեմ: Փողոցային մի փոքրիկ անկարգություն բավական կլիներ, որպեսզի Սավոյաները միջամտեին «կարգուկանոն հաստատելու» համար: Բայց ոչ մի արդյունք չստացան, այն աստիճան, որ «իտալացիները» ստիպված եղան Հռոմը գրավել՝ թնդանոթներով պայթեցնելով քաղաքի պարիսպները, օգտվելով այն հանգամանքից, որ ֆրանսիացիներն այդ օրերին պարտություն էին կրել պրուսացիներից և չէին կարող օգնության հասնել Հռոմին:

Երբ պարիսպները քանդվեցին և Սավոյաների զորքը մտավ Հռոմ, իրենց առաջ գտան անապատացած քաղաք, բոլոր բնակիչները քաշվել էին տները և փակել էին բոլոր դռներն ու պատուհանները, որպես լուռ բողոքի ու անհամաձայնության նշան: Եվ, ծափողջույններով իբրև «ազատարարներ» ընդունվելու փոխարեն, նորեկները – ի մեծ զարմանս իրենց – Հռոմի բնակիչների կողմից արհամարհանքով անվանվեցին «buzzurri», որ հռոմեական բարբառով նշանակում է անտաշ, գռեհիկ, տգետ: Քաղաքի գրավմանը հաջորդած օրերի ընթացքում մեկ քահանա անգամ վատ վերաբերմունք չստացավ Հռոմի բնակիչների կողմից, մեկ եկեղեցի անգամ չենթարկվեց կողոպուտի. և սակայն, վերջապես դրա լիակատար հնարավորությունն ունեին՝ վրեժխնդիր լինելով Կաթոլիկ Քրիստոնեությունից ու նրա քահանաներից, ավելի քան մեկուկես հազարամյակ տևած “հարստահարություններից” հետո: Ոչինչ չպատահեց, – բացառությամբ մի քանի փողոցային վիճաբանությունների, որոնց գլխավոր դերակատարներն էին Գարիբալդիի ու Մացցինիի դրսից բերված մասսոնական հետևորդները և բանտերից ազատ արձակված հանցագործները, – որովհետև վրեժխնդիր լինելու ոչ մի պատճառ չկար:

Բայց կրկին շեղվեցինք մեր բուն նյութից: Սրա և նմանատիպ ա՛յլ բաների մասին կխոսենք, երբ մեր զրույցը կհասնի «Եկեղեցի» թեմային: