Թ. - Մի պարադոքս, որ կոչվում է Երրորդություն / 5

 

Ինձ էլ է այդպես թվում. բայց դա չպետք է զարմացնի մեզ: Հիշենք, ևս մեկ անգամ, այն, ինչ արդեն ասել ենք. Հավատքի շուրջ խորհրդածության մեթոդն էլ «կրկնակի» է, «և՛-և՛»ի սովորական դեպքերից մեկն է: Մի կողմից՝ «intelligo ut credam», «հասկանում եմ, որպեսզի հավատամ»: Սա ինդուկտիվ (փաստարկող) մեթոդն է. հավաստելիից դեպի անճառելին: Մյուս կողմից՝ «credo ut intelligam», «հավատում եմ, որպեսզի հասկանամ»: Սա այն դեդուկտիվ (եզրակացնող, հետևություններ անող) մեթոդն է, – «Աստծո գաղտնիքից» դեպի շոշափելի իրականությունը, – որն այստեղ, միայն մի քանի տարր ընտրելով, փորձեցինք կիրառել Հավատքի այն իրականության դեպքում, որը մեր համար Երրորդությունն է:

Մտածիր այն մյուս կենտրոնական, հիմնարար խորհրդի մասին, որը Ամենասուրբ Հաղորդությունն է. «Իմ մարմինը ճշմարիտ կերակուր է, իմ արյունը ճշմարիտ ըմպելի է»: Այստեղ ևս, եթե գերազանցվում են սկզբնական հնարավոր անհասկացողություններից բխող ծայրահեղություններն ու նախապաշարումները, անակնկալ կերպով բացահայտվում են տարրեր, կապակցումներ, ցուցումներ, նշաններ, տրամաբանություններ, որոնք հաստատում են հավատացյալին: Եվ (գեթ մաղթում ենք) կարող են խորհրդածության մղել կասկածներով բռնվածներին:

Բայց պետք է սահմանափակվենք այսքանով: Եթե հիշում ես, ես այս թեմային բազմաթիվ էջեր եմ նվիրել գրքերիցս մեկում, բացահայտելու համար մարմին դարձող ալյուրի և արյուն դարձող գինու առեղծվածը: Եվ ես ինքս էլ, այնտեղ խոստովանում էի վերջում, անակնկալի եկած էի մնացել, բացահայտելով, թե ինչպես, այդ հարցում ևս, խճանկարի բոլոր կտորները հատիկ հատիկ գտնում են իրենց տեղը:

Վերադառնանք, համենայն դեպս, Երրորդությանը: Եվ, վերադառնալու համար, ինչո՞ւ չակնարկենք դրախտին:

 

 

Ես եմ, որ ուզում եմ հարցնել քեզ, – և պատասխան չեմ սպասում, քանի որ այն ակնհայտ է, – թե արդյոք դու էլ երբևէ չե՞ս կիսել բազմաթիվ մարդկանց ունեցած կասկածը: Այդ Երկինքը՝ Արքայությունը՝ Դրախտը, որպես վերջին նպատակակետ, որպես վերջնական նավահանգիստ, որ խոստացված է սեփական հավատքի հանդեպ հավատարիմ քրիստոնյաներին, իրոք հրապուրիչ, առինքնող ու ոգևորո՞ղ է: Կանգնել այնտեղ, հավիտյանս հավիտենից, «հայեցողական հափշտակությամբ» տեսնելու Աստծուն: Իսկապես, անվերջ հորանջումների ռիսկը խիստ մեծ է:

Պատահական չէ, որ մահմեդականությունը մտածել է առավել հետաքրքրական դարձնել հավիտենական կյանքի խոստումը, իր հավատացյալների համար (որքան որ թվում է Ղուրանից, դա միայն արական սեռի հավատացյալների համար է, քանի որ կանանց մասին ոչ մի խոսք կամ ակնարկ չկա) նախատեսելով ամեն տեսակ վայելք ու սեռական զբաղմունքներ, գեղեցկագույն կույսերի՝ հուրիների հետ, որոնք միշտ գտնվելու են պարոնայք հյուրերի տրամադրության ներքո և որոնց կուսությունը հրաշալի կերպով վերականգնվելու է յուրաքանչյուր օգտագործումից անմիջապես հետո:

Քրիստոնեությունը նման ծառայություններ չի կարող խոստանալ, գոնե սեռական գետնի վրա: Ճիշտ է, որ մեզ խոստացված հավիտենությունը միայն մեր հոգիների համար չէ, այլ՝ մեր ամբողջական անձերի. հետևաբար, մշտապես ապրելու ենք մեր մարմինների հետ, մեր նյութական էությամբ նաև, որը, սակայն, փոխակերպված ու փառավորված է լինելու մեզ անհայտ եղանակով: Պատահական չէ, որ յուրաքանչյուր անգամ, որ Հարուցյալը երևում է Իր Առաքյալներին, Ավետարաններն ընդգծում են, որ Նա ուտելիք է ուզում և ուտում է նրանց ներկայությամբ, ակնհայտ կերպով ցանկանալով չեզոքացնել միշտ արթուն փորձությունը՝ միակողմանի կերպով «հոգեղենացնելու» հավիտենական կյանքի բոլորին ընծայված այն հույսը, որի վերաբերյալ Իր Հարությունը օրինակ է, ավետիս, երաշխիք: Ի տարբերություն գնոստիկների, կամ հակառակ ծայրահեղության մեջ գտնվող մահմեդականների, Դրախտի քրիստոնեական պատկերացումը – ça va sans dire ... , ավելորդ է ասել – երկու հակադիրների միությունն է. հոգու և մարմնի:

Բայց, Հիսուսի իսկ խոսքի համաձայն, քանի որ սեռականությունը նախատեսված է որդեծնությանը ծառայելու համար, հետևաբար՝ այնքան ժամանակ, որքան որ կտևի ներկա աշխարհը, «Երկնքում ո՛չ ամուսին են առնում, ո՛չ էլ կին»: Այնտեղ գործելու է «փակ թվի» կանոնը. հազիվ պատմությունը կհասնի իր ավարտին, ով կա, կա: Ինչը որ չի բացառում, – ո՞վ գիտի, – որ կարող են ուրիշներ ևս շարունակել գալ, բայց ա՛յլ աշխարհներից, որոնց գոյությունը չենք կարող լրջորեն ենթադրել, բայց ո՛չ էլ լիովին բացառել: Բազմաթիվ անձինք դարերի ընթացքում հարց են առաջ քաշել, թե Հիսուսն իրականում ի՞նչ է ցանկացել ասել հրաժեշտի Իր այն խոսքում, որն իրոք հնարավոր է մեկնաբանել տարբեր եղանակներով. «Եվ ուրիշ ոչխարներ էլ ունեմ, որոնք այս հոտից չեն: Նրանց էլ ես պետք է ի մի հավաքեմ ... » (Հվհ 10, 16):

Ավետարանի Խորհուրդը իր մեջ բազմաթիվ փոքրիկ խորհուրդներ է պարունակում:

 

 

Տեսնո՞ւմ ես, թե Հավատքի ինչպիսի՜ աղքատացման ռիսկ է ստեղծում – իր գերագույն հույսից սկսած – գիտակցության այս տկարացումը, որ Աստված մեկ է և միաժամանակ Անձերի մի «հասարակություն» է:

Անշուշտ, մի կատակ էլ ես ավելացնելով կարող եմ ասել, որ որպես մարդ կարող եմ որոշակի նախանձով մտածել Դրախտի այն մարդակերպ պատկերացման մասին, որը, ամենայն հարգանքով հանդերձ, դավանում են մահմեդականները. ջուր, ստվեր, մրգեր, գեղեցիկ հուրիներ, այսինքն՝ այն ամենը, ինչը որ կարող է երազել քոչվոր հովիվը ամայի անապատի կիզիչ արևի տակ: Բացառում եմ, համենայն դեպս, թե կարող էի հրապուրվել փիլիսոփայական մոնոթեիզմների կողմից պատկերացված հավիտենությամբ. այն, ինչ կարող էի ակնկալել Աստվածայինի նման պատկերացումներից, մի տեսակ տափակ անապատն է, մի տեսակ ստվեր-էակներով բնակեցված, որոնց գլխավերևում հավիտյանս հավիտենից ճառագայթում է միայնակ Աստված-ինժեների շլացուցիչ արևը:

Ինձ թվում է, սակայն, որ իրադրությունը փոխվում է, եթե հասկանում ենք, որ ամբողջովին ա՛յլ է մեր հույսի բովանդակությունը. այն, ինչին մենք սպասում ենք, մեկընդմիշտ ներգրավվելն է մի վիթխարի հորձանքի մեջ, – որը մեզ չի զրոյացնում իբրև անձինք, այլ ընդհակառակը՝ հզորացնում է մինչև անսահմանություն, – ուր հարաբերությունը, հաղորդակցությունը, սերը հասցվում են որևէ երևակայությունից անդին: Դրախտում – որքանով որ կարող ենք օրինավոր կերպով եզրակացնել երրորդութենական հավատքից – ո՛չ թե ստատիկությունը (անփոփոխ անշարժությունը), այլ՝ դինամիկությունը (շարժումն ու զարգացումը). ո՛չ թե կողք կողքի դրված անանուն ստվերների կղզիացումը, այլ՝ ամբողջական փոխներթափանցումն է լինելու, և միաժամանակ՝ անձնական ինքնության կատարյալ պահպանումը, մարդկային բնության բոլոր կարողությունների ժայթքումով ու բոլոր սահմանափակումների գերազանցմամբ:

Թերևս, մեզ այնքան էլ օգտակար չի եղել աստվածաբանների մասնագիտական բառապաշարը, որոնք Երկինքը՝ արդարների այս հավիտենությունը սահմանել են որպես «երանացնող տեսություն»: Հարկավոր է լավագույնս հասկանալ այդ սահմանման իսկությունը, հնարավոր թյուրըմբռնումներից խուսափելու համար: Որովհետև հենց իրենք՝ աստվածաբաններն են նաև զգուշացնում, որ անդենական կյանքի իրականությանը հարկավոր է հավատալ առանց հավակնելու, թե կարող ենք շատ բան իմանալ և նկարագրել նրա վերաբերյալ: Եվ այստեղ լիովին համաձայն եմ, բնականաբար. Դանթեի Աստվածային Կատակերգության համար Գուստավ Դորեի գծած նկարները, – ինչպես ինքնին այդ պոեմը նաև, – դրանցով հարկավոր է հիանալ միայն արվեստի հարթության վրա, որպես քերթողության ու նկարչության գործեր, բայց եթե սկսենք ակնկալել, թե հենց այդպիսին է անդենական աշխարհը, լիովին կշեղվենք քրիստոնեական ճիշտ ընկալումներից:

Չմոռանանք, իմիջիայլոց. «երկինք» և «դժոխք» եզրերը արտահայտում են բարձրի ու ցածրի գաղափարները: Բայց տարածաչափությունը, որի մեջ մուտք ենք գործում մահվան դռան միջով, Աստծո տարածաչափությունն է. հետևաբար, ժամանակի ու տարածքի սահմաններից անդին գտնվող տարածաչափությունն է, ուր գոյություն չունեն առաջն ու հետոն, ինչպես նաև բարձրն ու ցածրը:

Այսպիսով, այն “տեղերը”, որտեղ գտնվում են ննջեցյալները, «վայրեր» չեն, ուղղակի չեն կարող լինել. դրանք «վիճակներ» են, որոնց բնույթը դուրս է մնում մեր ներկա մտքի սահմաններից: Փաստացի, մինչ ժողովրդական երևակայությունը ճախրել է անզուսպ ու անսանձ, Եկեղեցու պաշտոնական Վարդապետության ճշմարտացիության նշաններից մեկը կարող ենք նկատել այն, որ միշտ հետևել է ծայր աստիճան չափավորությանը, հիմնական կետերը միայն սահմանելու մտահոգությանը և, միաժամանակ, աներկբա կերպով հակառակվել է որևէ փորձության՝ ցանկանալու մանրամասն կերպով իմանալ, թե ճշգրիտ ինչպե՛ս է կազմակերպված կյանքն այնտեղ:

Այդուամենայնիվ, կրկնում եմ. ինձ թվում է, որ բնավ սխալ չէ Աստծո երրորդութենական պատկերից եզրակացնել, որ հավիտենական երանության քրիստոնեական ակնկալիքը անշարժ ու գորշ միապաղաղության ճիշտ հակառակն է:

 

 

Հաճախ մտածում եմ այն «նեղ դռան ու անձուկ ճանապարհի» մասին, որոնցով հարկավոր է անցնել՝ Դրախտ հասնելու համար: Ինչպես, և ո՛չ միայն մի անգամ, զգուշացնում է Հիսուսն Ինքը:

Այս կետում էլ մերօրյա քրիստոնյաների մեծամասնության հոսանքին հակառակ գնալով՝ ասում եմ առանց երկմտելու. մահից չեմ վախենում, վախենում եմ դատաստանից: Եվ եթե ինչ որ մեկը գայթակղվի իմ այս խոսքերից, ցույց կտա, որ շատ ժամանակ է անցել այն օրվանից, երբ վերջին անգամ կարդացել է Ավետարանը, որը միաժամանակ («և՛-և՛», բնականաբար) մխիթարիչ և մտահոգիչ խոսքեր է ներկայացնում այս հարցի վերաբերյալ:

Աստծո մեջ, բացարձակ Բարությունը համերաշխ գոյակցում է նույնքան բացարձակ Ճշմարտության հետ: Հետևաբար, Աստծո դատաստանը միավորում է այդ երկու տեսանկյունները: Առաջինը ողորմությունն է: Եվ բարեբախտաբա՛ր: Այլապես, ո՞վ կկարողանար մուտք գործել այնտեղ: Ես որ չէի կարողանա, սա հաստա՛տ: Բայց, օրհնյալ ողորմության կողքին, կա նաև անխուսափելի ու կարևորագույն արդարությունը: Եվ մեզնից ոչ ոք չի կարող տիրապետել Քրիստոսի Աստծո խորհրդին, հավակնելով իմանալ, թե ի՛նչ չափով ու համաչափությամբ են այդ երկու տարրերը միավորվում միմյանց: Թեև մեր համար մեծ սփոփանք են Հովհաննես Առաքյալի խոսքերն իր Ընդհանրական Առաջին Նամակում, որոնք միշտ համարել եմ երբևէ գրված կամ արտասանված ամենամխիթարական խոսքերից մեկը. « [...] Նրա առաջ մենք կոգեպնդենք մեր սիրտը, ի՛նչ հարցով էլ որ այն հանդիմանելու լինի մեզ: Աստված ավելի մեծ է, քան մեր սիրտը, և գիտի ամեն բան» (3, 19-20):

Բայց խոհեմությունը – չմոռանանք սա – քրիստոնեական առաքինություններից մեկն է (մանավանդ թե, առաջինն է առաքինությունների պաշտոնական ցանկում): Այն խոհեմությունը, որը – հատկապես այս ոլորտում – չափազանց սիրելի էր բոլոր Սրբերին, առանց որևէ բացառության. որքան նվազ մեղավոր էին, այնքան ավելի էին դողում (և անկեղծ ու լրջորեն, ո՛չ թե մի տեսակ կեղծավոր ձևականությամբ) իրենց հավիտենական փրկության համար:

Առավել նախընտրելի է, հետևաբար, սեփական ականջները չհեռացնել Հիսուսի կտրուկ զգուշացումներից. Հիսուսի, Ով միաժամանակ Փրկիչ է և Դատավոր. «Արթո՛ւն եղեք», «Զգո՛ւյշ եղեք», «Պատրա՛ստ եղեք», «Ուշադի՛ր եղեք, որովհետև չգիտեք ո՛չ օրը, ո՛չ էլ ժամը»: Զգուշացումներ, որոնց ձայներանգը պարտավորեցնող է, հատկապես նրանց համար, ովքեր, մեր նման, «շատ լավ գիտեն, թե ո՛րն է Նրա կամքը»:

Ո՞վ գիտի, թերևս շատերը կկարողանան ներկայացնել մեղմացնող պատճառներ ու հանգամանքներ, որոնք մենք չենք կարող կցել մեր փաստաթղթերին: Իրականում, արդյոք «վտանգավոր» չէ՞, որ այստեղ խոսում ենք այս բաների մասին, փաստելով, որ գիտակցում ենք, թե ի՛նչ է Հավատքը և թե որո՛նք են այդ Հավատքից բխող պարտականությունները նրա, ով ո՛չ միայն տեղյակ է այդ Հավատքի բովանդակությանը, այլ նաև ստացել է դրանց ճշմարտացիությունն ընդունելու աստվածային մղումը: Արդյոք ինքներս մեզ չե՞նք ենթարկում «սեփական խոսքերով դատապարտվելու» ռիսկին, ինչպես ասում է Աստվածաշունչն ինքը:

Համենայն դեպս, յուրաքանչյուր ոք թող ուշադրություն դարձնի իր սեփական անձին. Դատաստանը լինելու է անհատական, ո՛չ թե հավաքական:

 

 

«Surprised by Joy», «Բերկրանքից անակնկալի եկած». սա, ինչպես գիտես, վերնագիրն է մի ինքնակենսագրության, ուր պատմվում է մեր ժամանակների անգլո-իռլանդացի մի գրողի դարձը աթեիզմից Քրիստոնեության: Մի օր, կասկածներով ծանրաբեռնված ու պատահելիքից անտեղյակ, նստում է ավտոբուս, ուր, ինչպես ասում է գրքի վերնագիրը, «անակնկալի է գալիս Բերկրանքի կողմից»: Որը, եթե ուշադրություն դարձնենք, հեռանկարն է այն ուրախալի ու անմայրամուտ օրվա, որին հասնելու հնարավորությունը յուրաքանչյուր մարդու տրված է Քրիստոսի կողմից: Դրախտը, մի խոսքով:

Երբեմն մեզ էլ կարող է պատահել ապագայի վերաբերյալ այդ flash-ը, բուռն բերկրանքով հանդերձ, որ նրանից բխում է: Ինձ երբեմն պատահում է: Թեև ավելի քիչ, շա՜տ ավելի քիչ, քան որքան պետք է որ լիներ: Պատճառը թերևս մեղքի թանձրությունն է, թերևս մարդկային վիճակի ծանրությունը, թերևս հակասական գրգիռների չափազանց ներկայությունը, որ ամեն կողմից պաշարում են մեզ ներկա ժամանակներում, թերևս Հավատքի մեջ մեր երկմտություններն են:

Թերևս սրանք են պատճառները, կամ ուրիշ պատճառներ էլ կան: Փաստն այն է, որ մեզ՝ միջակ հավատացյալներիս, հաճախ չեն պատահում, պատահելիս էլ միայն ակնթարթային լուսարձակման նման են պատահում այդ Բերկրանքը վայելելու փորձառությունները, որոնք, մինչդեռ, պետք է որ Հավատքի տրամաբանական ու բնական հետևանքները լինեին: Այդուամենայնիվ, սակայն, ի մեծ մխիթարություն մեզ, գոնե երբեմն պատահում է նաև մեզ, վրա հասնելով թիկունքից. անակնկալ կերպով, ինչպես ասում է այդ ինքնակենսագրության վերնագիրը: Մտքի տակնուվրա անող հստակության թերևս միայն մի ճառագայթում. Երանելի Հավիտենությո՜ւնը: Եվ ես էլ, եթե իսկապես ցանկանում եմ, կարող եմ այնտեղ լինել:

Թերևս չենք կարող այդ ակնթարթներից ավելին պահանջել, որոնք, համենայն դեպս, այնքան ուժգին են, որ կարողանում են երկար ժամանակ սնուցել մեր սիրտն ու հոգին: Չգիտեմ: Գիտեմ, որ բոլոր Սրբերը չէ, թերևս, որ կարողանում էին Ֆրանցիսկոս Ասսիզացու նման երգել. «Այնքա՜ն մեծ է բարիքը, որ ինձ սպասում է, / որ որևէ տառապանք իմ համար վայելք է»: Բայց բոլորը – որքանով որ գիտենք նրանց մասին – յուրաքանչյուր օրվա յուրաքանչյուր պահի իրենց հայացքները սևեռված էին պահում այդ նպատակակետի վրա: Եվ սա է – հատկապե՛ս սա է – պատճառը, որով բացատրվում են այն սքանչելիքները, որոնց նրանք ընդունակ եղան: Նմանատիպ Հույսը: Բայց նաև, ակնհայտ կերպով հասկանալի է, այն Տիրոջ երկյուղը, որը – եթե առողջ է, ողջամիտ – իսկապես Իմաստության սկիզբն է:

Բայց ի՞նչ կասես, եթե վերադառնանք Երրորդությանը:

 

 

Երրորդության մասին խոսել շարունակելու համար ուզում էի կարդալ այս մյուս մեջբերումը ևս, որ կրկին արտագրել եմ Ժան Դանիելուից. «Գիտեմ, որ կա մի Աստված, շնորհիվ Հին Կտակարանի: Գիտեմ, որ կա մի Աստծո Որդի, շնորհիվ Նոր Կտակարանի: Գիտեմ, որ կա մի Սուրբ Հոգի, շնորհիվ Եկեղեցու պատմության և միշտ այժմեական իրականության»:

Սա էլ է բնորոշ Քրիստոնեությանը. մի տեսակ «escalation», «ուժգնացում», որ սկսվում է ինքնին պատմության հետ միասին, ապա Աբրահամի, Մովսեսի հետ, մի խոսքով՝ Իսրայելի հետ, և ապա հասնում է մինչև մեզ, – մկրտվածներիս և, որպես այդպիսիք, Եկեղեցու անդամներիս, – որ այսօր այստեղ ինքներս մեր առաջ հարցեր ենք դնում մեր Հավատքի մասին:

Երեք նախադասություն, Աստվածային Հայտնության մի տեսակ «եռակիություն». «սպասում»ը, «գալուստ»ը, «ժամանակի մեջ ընթացք»ը դեպի իր ամբողջացումը: «Օրենք»ը, «Ավետարան»ը, «Եկեղեցու պատմություն»ը: Եվ հանգրվաններից յուրաքանչյուրն առաջնորդված է, ակնհայտորեն և բնականաբար, մեկ միակ Աստծո կողմից. բայց որտեղ – ինչպե՞ս կարող եմ ասել – Իր մի «Դեմքը» բացահայտվում է յուրահատուկ կերպով, առնվազն մեր մարդկային տեսանկյունից դիտված. սկզբում «Հայր»ը, ապա «Որդի»ն, ապա «Սուրբ Հոգի»ն:

Հեռու ենք, բնականաբար, Թոմմազո Քամփանելլայի կամ Ջորդանո Բռունոյի հեթանոսախառն տեսություններից: Մեր ասածը ոչ մի կապ ու կապակցություն չունի «եռաստվածյանների» հետ: Մենք հավատարիմ ենք «Հավատամք»ին, որը «երրորդութենական» է: Եվ այս կետի վերաբերյալ ինձ թվում է, որ լիովին տեղին է Եկեղեցու Վարդապետության նոր հատորում տեղ գտած ձևակերպումը. «Իրենց էության մեջ անբաժանելի լինելով, Աստվածային Անձերն անբաժանելի են նաև Իրենց գործողություններում: Բայց, Աստվածային յուրաքանչյուր գործողության մեջ, Անձերից յուրաքանչյուրը բացահայտում է այն, ինչը որ Իրեն յուրահատուկ է Երրորդության մեջ»:

Եվ կասեմ քեզ, որ հերթականությունը այն բանի, ինչը որ քրիստոնյաներն անվանում են «Փրկության պատմություն» («Իսրայել»ը, «Հիսուս»ը, «Եկեղեցի»ն. «Հայր»ը, «Որդի»ն, «Սուրբ Հոգի»ն), ինձ թվում է, որ հաստատում է այս Խորհրդի իրականությունը: Կարծես պատմության իսկ մարմնի վրա դաջված «նշան» լինի, պատմության եռամասն բաժանմամբ, որով հուշում է «էությունը» Նրա-Նրանց, Ով-Ովքեր առաջնորդում է այդ պատմությունը: Կամ առաջնորդում «են». ինչը որ, վերջին հաշվով, տվյալ դեպքում նույն բանն է:

 

 

Այո՛, անշուշտ. չմոռանանք, իմիջիայլոց, որ խորհրդազգաց միստիկները – այսինքն՝ նրանք, ինչպես արդեն ասել ենք, ովքեր «արդեն տեսնում են», «արդեն հպվում են», «արդեն փորձառությունն ունեն» – նրանք են, ովքեր ամենախորաթափանց բաներն են ասել երրորդութենական խորհրդի մասին, և որ նշմարել են դրա անսահմանորեն վիթխարի տարողությունը:

Եթե մեկ և եռանձն Աստվածը մարդուն – մանավանդ թե, տիեզերքն ամբողջ – ստեղծել է «Իր պատկերով և նմանությամբ», թերևս չպետք է անթույլատրելի համարվի որոնողական աշխատանքներ կատարելը մեր ներսում և մեզնից դուրս, փնտրելով այդ «պատկերի ու նմանության» հնարավոր նշաններն ու հետքերը: Բայց հասկանալի է, որ այդ աշխատանքը պետք է կատարեն՝ լիովին բաց մնալով խորհրդի ու հիացմունքի դիմաց, և միաժամանակ՝ հեռու մնալով քիչ թե շատ «էզոտերիստական» խաբուսիկ տպավորություններից:

Մշտապես գիտակից լինելով, այսինքն, որ կարող ենք գտնել անշուշտ ո՛չ «փաստեր», «ապացույցներ», այլ՝ առավելագույն դեպքում «նշաններ», որոնք կարող են ավելի սնուցել Հավատքը, ո՛չ թե՝ հիմնավորել կամ սկզբնավորել: Այս ուղղությամբ (և այս խոհեմությամբ) ընթանալով, հավատացյալը կարող է մտորել այն փաստի շուրջ, որ թվով երեքն են թվում մարդու հիմնական համակարգային տարրերը՝ լինելը, մտածելը, գործելը. որ երեքն են իր հիմնական գործառույթները՝ միտքը, խոսքը, գործը. որ եռամասն է նաև ժամանակի տարածաչափությունը, որի ներսում մարդն ապրում է. անցյալը, ներկան և ապագան. որ եռամասն է մարմնի կառուցվածքը՝ գլուխը, իրանը, վերջույթները. որ երեք մասի է բաժանված ամբողջ արարչությունը. կենդանական, բուսական, հանքային. ... ... ... : Յուրաքանչյուր ոք այս ցանկը կարող է շարունակել ըստ իր ցանկության. գրադարանային ամբողջական պահարաններ կան՝ նմանատիպ հատորներով լցված, ուր բազմաթիվ են կասկածելի հեղինակների գործերը, բայց ուր հնարավոր է գտնել նաև հոգեկանության իրական ուսուցիչների ու միստիկների փնտրտուքները, սկսելով մի այնպիսի վիթխարի կերպարով, ինչպիսին է Սուրբ Օգոստինոսը, որն իր «Երրորդության մասին» անմահ աշխատության մեջ մեծ ուշադրություն է դարձրել այս «անալոգիա»ներին (համանմանություններին, համեմատություններին), որոնք նշանների նման սփռված են և՛ մեր մեջ, և՛ մեզնից դուրս:

Բայց կարծում եմ, որ այս սակավաթիվ բեկորներն արդեն բավական են հաստատելու կամ գոնե նշմարել տալու Աստվածային այն Խորհուրդը, որի պատկերն են աշխարհն ու մարդը: