ԺԲ. - Չարիքի գոյության գայթակղությունը / 1

Միքելե Բրամբիլլա. Ջանանք, այժմ, մի քիչ ավելի առաջ գնալ։ Նախևառաջ, լավ կլինի վերադասավորենք գաղափարները։ Ճշգրտեցինք, որ Աստծո մասին հարցադրումներ կատարելիս հարկավոր է նախևառաջ զանազանել Նրա գոյության և Նրա էության միջև։ Այս վերջինը անհասանելի է մարդկային բանականությանը և մենք այն կարող ենք ճանաչել – ըստ մեր՝ քրիստոնեական դավանանքի – միմիայն Ինքնին Աստծո կողմից տրված Հայտնության միջոցով. սկսած Իր մեկ և եռանձն բնությունից, և Իր հայրությունից, այն երբևէ չլսված իմաստով, որին անդրադարձանք։

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Համաձայն եմ քո հետ: Բայց հենց այս ուղղությունը վերցնելիս է, որ ճանապարհը խցանված ենք գտնում «չարիքի մասին» այն հարցադրմամբ, որին սոսկ հպանցիկ կերպով ակնարկեցինք քիչ առաջ. նկատելով, իմիջիայլոց, որ լուծման կարիք է սա հենց այն ողբերգության առումով, որը կանգնած է այն «տեխնիկաների» և «ռեինկարնացիայի վերաբերվող» տեսությունների ետևում, որոնք այժմ վերադառնում են նաև Արևմուտք:

 

 

Երկուսին էլ վերաբերվում է: Երկու խնդիրները սերտորեն կապված են միմյանց: Մի՛ մոռացիր, որ այնպիսի հստակամիտ և «սիստեմատիկ» մտածողի համար, ինչպիսին էր Սբ. Թովմա Աքվինացին, աշխարհում «չարիքի գոյություն»ը «Աստծո գոյության» դեմ առաջ քաշվող առաջին առարկություններից մեկն է: Առարկություն, որը Սուրբն ապա ի վերջո լուծում է հենց բացատրելով, թե քրիստոնյայի համար ինչպիսին է Արարչի էությունը:

Ինձ թվում է, թե այս խնդիրը – որն, համենայն դեպս, հավիտենական է – այսօր զգացվում է է՛լ ավելի մեծ ուժով, որովհետև այսօր ավելացել է տառապանքի, անարդարության և աշխարհին ցավ ու վիշտ պատճառով և հաճախ նաև ավերածություններ առաջ բերող իրականությունների մեր ընկալման մակարդակը: Հենց մեր այժմյան այս ու այն կողմ շրջվելը, հատկապես՝ դեպի Արևելք, փորձ է (գուցեև անգիտակից կերպով) գտնելու եթե ո՛չ լուծում, գոնե ինչ որ մի սփոփանք, ինչ որ մի ցավազրկող՝ չարիքի ողբերգության դեմ:

Ի հաստատություն այն փաստի, որ այս կետում խաղի է դրվում բարի, ամենակարող, արդար Աստծո գոյությունն ինքնին, Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովը հետևում է Սբ. Թովմա Աքվինացուն և Եկեղեցու ու աշխարհի միջև հարաբերությունների մասին փաստաթղթում արձանագրում է. «Աթեիզմը, ո՛չ հազվադեպ, ծնունդ է առնում չարիքի դեմ բուռն բողոքից»:

 

 

Եթե իրոք ուզում ենք սկսել ամենասկզբից, գտնում ենք մի պատճառաբանություն, մի միտք, որը թվում է, թե հավատացյալին – առնվազն միաստվածյան հավատացյալին – անելանելի վիճակի է մատնում:

Ասում են. կա՛մ Աստված կարող է արգելել չարիքը, և ուրեմն բարի չէ, որովհետև փաստացի տեսնում ենք, որ չի արգելում. կա՛մ էլ Աստված չի կարող արգելել չարիքը, և ուրեմն ամենակարող չէ:

Երկու դեպքում էլ Աստծուն պակասում է Իր էական հատկություններից մեկը. կա՛մ բարությունը, կա՛մ զորությունը: Եվ սա մեզ կարող է թույլ տալ ապրիորի մերժել և հերքել Նրա գոյությունը:

 

 

Ջանանք մի քիչ հստակեցնել գաղափարները: Եվ նախևառաջ ասենք, որ այն, ինչն այժմ մեծահոգությամբ անվանեցինք «միտք» և «պատճառաբանություն» («Կա՛մ Աստված կարող է ...», «կա՛մ Աստված չի կարող ... », «հետևաբար ... »), բնավ էլ տրամաբանական սիլոգիզմ չէ:

Իրականում, ով իսկապես մտածում է, իսկույն նկատում է, որ չարիքի խնդիրը չի կարող ջնջել կամ վերացնել գոյության, լինելության խնդիրը, որը մյուս բոլորից առաջ է գտնվում («Ինչո՞ւ կա, գոյություն ունի ինչ որ մի բան, և ո՛չ թե ոչինչը» հարցը, ինչպես կտեսնենք, այն հարցն է, որին – նաև Այընշթայնի համաձայն – չի կարող պատասխանել աթեիզմներից ոչ մեկը):

Մեր միտքն ավելի լավ բացատրելու համար. ճիշտ է, որ աշխարհում գոյություն ունի չարիքը, բայց նախևառաջ ճիշտ է, որ գոյություն ունի աշխարհը: Աշխարհի գոյությունն է, որ հարկավոր է բացատրել. սա՛ է աթեիզմի առաջնային ու անլուծելի խնդիրը: Աթեիզմը, եթե ռացիոնալության գոնե տեսք է ցանկանում ունենալ, չպետք է լինելության գոյության վրայով ցատկի, գործադրելով հնարքներ, որոնք ընդամենը բառախաղեր են: «Դիալեկտիկ հնարքների» վերաբերյալ մեղադրանքը կարող է, եթե ուզում ենք, հետ ուղղվել աթեիզմի պաշտպանների դեմ:

 

 

Մի՞թե կարծում ես, թե ես եղբայրական համերաշխություն չեմ զգում բոլոր այն մարդկանց հետ, ովքեր գոռում են կամ, նույնիսկ, հայհոյում: Ես էլ, յուրաքանչյուր նորմալ մարդու նման, հաճախ և սաստիկ կերպով զգացել եմ այդ բողոքին միանալու փորձությունը: Դու լավ գիտես, թե որքան անտարբեր եմ որոշ քաղցրանուշ հռետորաբանությունների հանդեպ, որոնք սփոփելու փոխարեն ավելի ապստամբելու են մղում:

Բայց հարկավոր է ասել, որ բողոքի այդ բնազդը, որ լիովին հասկանալի է ու մեծապես մարդկային, պետք է մտքի ու բանականության զտիչի միջով անցնի. էմոցիաները չպետք է մթագնել տան բանականությանը, չպետք է ժխտեն կամ ջնջեն իրականությունը. իրականություն, որը մեզ տեղեկացնում և նկատել է տալիս, նախևառաջ, որ օրինավոր և իրավացի չէ Աստծո վրա (կամ միայն Աստծո վրա) թափել մեր պատասխանատվությունները: Խոսում եմ, բնականաբար, քրիստոնեական Աստծո մասին. Աստծո, որի ծրագրերում, ինչպես գիտենք, առաջնային տեղ է գրավում Իր արարածների համար ապահովվող ազատությունը: Նա չի ցանկացել և չի ցանկանում ունենալ ազատազրկվածների լագեր, ո՛չ էլ դաժան մանկապարտեզ՝ հավիտենական երեխաների համար, այլ՝ հասուն և պատասխանատվության զգացումով օժտված զավակներով բնակեցված աշխարհ: Զավակներ, որոնք ազատ են վարվելու որպես սրբեր կամ սրիկաներ:

Այնպես, որ – սոսկ մի քանի մեջբերում կատարելու համար – Խորհրդային Միությունում հալածված ռուս փիլիսոփա Նիկոլայ Բերդյաևը կարողանում է ասել. «Չարիքի խնդիրը, մեծ մասամբ ա՛յլ բան չէ, եթե ո՛չ՝ ազատության խնդիրը»:

Անշուշտ, կարելի է առարկել, որ այս կերպ խորհուրդը ո՛չ թե լուծվում է, այլ՝ տեղափոխվում: Այն աստիճան, որ ֆրանսիացի կաթոլիկ գրող Ժորժ Բեռնանոսը կարողանում է ասել. «Տիեզերքի գայթակղությունը տառապանքը չէ, այլ՝ ազատությունը»: Եթե Աստված պետք է «ներողություն խնդրի» մեզնից, դա պետք է անի ո՛չ թե չարիքի համար, որի հնարավորությունը թույլատրել է, այլ՝ ազատության համար, որով մեզ օժտել է, եզրակացնում է Բեռնանոսը:

Աստծո «թաքնվելը», մթնշաղի նրբանկատությունը, որի մեջ պատել է Ինքն Իրեն և Իր Օրենքը, ժանդարմի նման վարվելու Իր մերժումը – ինչպես տեսանք – անկասկածելի արժեքներ են: Հետևաբար, իրենց գինն ունեն: Գին, որն երբեմն ահավոր է:

Այն գինն է, որ բխում է հավատքի մի իրականությունից. մա՛րդն է, ո՛չ թե Աստված, որ տիրապետում է աշխարհի պատասխանատվության առնվազն մեծամասնությանը. աշխարհ, որը Նա է ստեղծել, բայց որը Նա հանձնել է մեզ: Հեծանիվը ստեղծել ու նվիրել է մեզ. և պետք է ասել, որ շատ գեղեցիկ, ամուր հեծանիվ է, բոլոր պահեստամասերով ու աքսեսուարներով հանդերձ: Այժմ, այդ հեծանիվը քշելը մեր գործն է. եթե չենք քշում (ծուլությամբ կամ չկամությամբ), կամ վատ ենք քշում, եթե տուգանք ենք ստանում, եթե փոսն ենք ընկնում, եթե միմյանց ենք բախվում, եթե չենք հարգում գործածության ու վարման կանոնների գրքույկը, որը մեզ տրվել է Արտադրողի կողմից, ո՞ւմ ենք ուզում մեղադրել այս ամեն ինչի համար:

 

 

Այո՛, դրա մասին դեռ կխոսենք: Բայց սկսենք մտածել, որպես ողբերգական օրինակ, ամենացավալի իրականություններից մեկի մասին. երիտասարդի տրավմատիկ, բռնի մահը: Ցավոք սրտի, անգութ ու անողորմ վիճակագրությունները հիշեցնում են մեզ, որ ողջ Արևմուտքում երեսուն տարեկանից ցած երիտասարդների մահվան դեպքերը, ըստ հերթականության, ունեն հետևյալ պատճառները. 1) ճանապարհային պատահարներ, որոնք գրեթե միշտ հետևանք են անխոհեմ վարման, արագության գերազանցման, հարբած վիճակում վարելու. 2) թմրանյութեր. 3) վտանգավոր սպորտաձևեր. 4) հիվանդագին հարբեցողություն. 5) ինքնասպանություն. 6) ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ:

Միացյալ Նահանգներում ավելանում է վիճակագրական ևս մի դասակարգ, որ վերաբերվում է այն երիտասարդներին ու պատանիներին, որոնք մահանում են հրազենային զենքերի գործածության պատճառով, որոնք, ինչպես հայտնի է բոլորին, այնտեղ շրջանառվում են մանկապարտեզից սկսած: Աղջիկների դեպքում, մինչդեռ, ողբերգական թիվ են կազմում նաև աբորտների պատճառով մահացողները, որոնք հաճախ գաղտնի և ինքնուրույն կերպով են արվում, հակառակ ամեն տեսակի օրինականացման ու ազատականացման: Անշուշտ, կան նաև նրանք, որ մահանում են քաղցկեղի կամ տարատեսակ կաթվածների կամ ուրիշ որևէ ա՛յլ անբուժելի հիվանդության պատճառով, որոնք ուղղակիորեն կապակցված չեն անձնական «պատասխանատվությանը»: Բայց նմանատիպ մահերը գրեթե աննշան փոքրամասնություն են կազմում մյուսների համեմատ: (Եվ պարզապես չենք ուզում խոսել այստեղ «անուղղակի պատասխանատվությունների» մասին, որ վերաբերվում են ծնողներին և հասարակությանը, և որ կապված են իրենց և երեխաների սննդակարգի ու առողջ ապրելակերպի հետ):

Մահվան պատճառների այս ողբերգական հերթականության մեջ պարզ երևում է, որ դրանք միավորող տարրը ո՛չ թե սադիստ կամ օգնելու անկարող աստվածության կողմից հաստատված «ճակատագիրն» է, այլ՝ մեզ տրված ազատության գործածումը, կամ ավելի ճիշտ կլինի ասել՝ չարաշահումը:

 

 

Իհարկե չունենք: Չնայած որ, ճիշտն ասած, «հոգևոր ողորմության գործերի» շարքին էր պատկանում (և դեռ պատկանում է, անջնջելի վավերականությամբ, քանի որ ուղղակի կերպով հիմնված է Ավետարանի վրա) «մեղավորներին խրատելը»:

Բայց եթե քարոզ չենք կարդում ոչ ոքի գլխին, չենք կարող քարոզ կարդալ և ո՛չ իսկ Աստծո գլխին. իհարկե, եթե շարունակում ենք որպես դրական իրականություն ընդունել այն փաստը, որ Նա չի ցանկացել ստանձնել բանտ-աշխարհի պահակապետի պաշտոնը:

Որքա՜ն չարիք, որքա՜ն ցավ ու տառապանք է ընկնում մարդկային պատասխանատվության տակ, ուր զոհերն ու դահիճները հաճախ անզանազանելի են և կիսում կամ փոխանակում են դերերը: Խոսում էինք երիտասարդների ու պատանիների մասին: Մտածիր նաև մանուկների, երեխաների մասին, մանկական մահացությունների մասին, որոնք կոտորածներ են կատարում երկրագնդի բազմաթիվ հատվածներում, և որոնց հիմնական պատճառներից են սխալ կամ թերի սնուցումը, բուժելի հիվանդությունները, որոնք սակայն չեն բուժվում դեղորայքի, հիվանդանոցների կամ բժիշկների բացակայության պատճառով: Տառապանքի այդ օվկիանոսի ակունքը մի՞թե, առնվազն մեծ մասամբ, մարդու ազատությունը չէ, – կամ մի խումբ մարդկանց, – որոնք աշխարհը տանում են քաղաքական ու սոցիալական աղետալի, ցինիկ, էգոիստական որոշումների ճանապարհով:

Բազմաթիվ այսպես կոչված «բնական աղետներ» իրականում այդպիսիք չեն: Առաջին օրինակը, որ միտքս գալիս է հազարավորների միջից. Վեզուվիոն: Փորձագետներն ասում են, որ աշխարհի ամենավտանգավոր հրաբուխներից մեկն է: Պարբերական անգործության ժամանակաշրջանից հետո – միջինը քառասուն տարի – նրա ընդերքում հավաքված սարսափելի ճնշումը պայթեցնում է սառած լավայով ձևավորված կափարիչը: Պոմպեյն ու Էրկոլանոն տակավին այնտեղ են, իրենց ավերակներով, որպես զգուշացում, թե ինչերի է ընդունակ այս «գեղատեսիլ» լեռը:

Եվ սակայն, ժամանակավոր, բայց միշտ սպառնալից հանգստի այս վերջին տասնամյակների ընթացքում մեկ միլիոնից ավելի մարդ բնակություն է հաստատել ամենավտանգավոր տարածքներում, ձևավորելով ամբողջական, ընդարձակ ավաններ: Երբ ժայթքումը տեղի կունենա, – և հաստատ տեղի է ունենալու, ֆիզիկական օրենք է. մանավանդ թե, արդեն ուշացել է, – նորից բռունցքներս դեպի Երկի՞նք ենք բարձրացնելու, թե՞ ավելի ճիշտ կլինի բողոքել «ազատության չարաշահման» դեմ, որը թույլատրում է, որ բնական երևույթներից մեկը, կանխատեսված և կանխատեսելի, փոխակերպվի մարդկային վշտի ու տառապանքի:

Աստծո՞ հանցանքն է, թե՞ քաղաքական գործիչների, որոնք հարկավոր օրենքները չեն ընդունել, կամ պետական պաշտոնյաների, որոնք հարգել չեն տվել օրենքները, կամ դանդաղաշարժ դատավորների, կաշառակեր քաղաքապետերի ու վարչությունների ղեկավարների, անշարժ գույքի գործակալների, անպատասխանատու կամ անընդունակ ինժեներների, կամ հենց այդ տները գնող ընտանիքների, որոնք առնվազն անխոհեմ են, վերջում նաև լրագրողների, որ թերացել են տեղեկացնելու և հանցագործությունները հայտնի դարձնելու իրենց պարտականության գործում: Կամ ավելի հաճախ պատահող երկրաշարժերի դեպքում. Աստվա՞ծ է հանցավոր, թե՞ շինանյութ գողացող շինարարները, որոնց “կառուցած” շենքերը փլվում են ստվարաթղթե խաղալիքների նման: Տառապանքն ու ցավը մեղքի արդյունքներն են, զգուշացնում է Նոր Կտակարանը. մի՞թե սա անթիվ օրինակներից մեկը չէ:

Միտքս է գալիս Սուրբ Օգոստինոսի խոսքը. «non natura, sed peccatum est», չմեղադրենք բնությանը (և, հետևաբար, բնության Հեղինակին՝ Աստծուն), երբ իրականում մեր հանցանքների համար է, որ պետք է զղջանք:

Յուրաքանչյուր պատերազմ, ապա, անասելի չարիքների շարանով, որ բերում է իր հետ, դրանց համար է՞լ է Երկնավոր Հայրը մեղավոր ու պատասխանատու:

 

 

Այո՛, և ապշեցուցիչ է: Կարծես ռասիստական իդեոլոգիայի բարբարոսությունները, ճիշտ այնպես, ինչպես յուրաքանչյուր ա՛յլ արդի գաղափարախոսության բարբարոսությունները, («սև» գաղափարախոսությունները նաև հետևանքն ու հակազդեցությունն են «կարմիր» գաղափարախոսությունների. բավական է աչքի անցկացնել տարեթվերը՝ դրանում համոզվելու համար), կարծես չեն գործել և դեռ չեն գործում հենց հրեա-քրիստոնեական Աստծո հանդեպ ատելությունից դրդված: Այն աստիճան, որ բազմաթիվ հրեա մտավորականներ կան, – Էմմանուել Լէվինասը, օրինակի համար, – որ գլխիվայր շրջում են այդ տարօրինակ կարգախոսը. հե՛նց Աուշվիթցից հետո (անուն, որ գործածում ենք որպես արդի դարաշրջանում մարդկության դեմ գործված բոլոր ոճիրների հավաքական սիմվոլ) կարող ենք և պետք է ամրապնդենք մեր հավատքը Աստծո հանդեպ, քանի որ հենց Նրա մերժումն է հանգեցնում նման հետևանքների: Լէվինասն ինքը գրում է. «Այդ ի՞նչ բթամիտ Դև, այդ ի՞նչ տարօրինակ Կախարդ եք բնակեցրել ձեր երկնքում, դուք, որ այսօր համարձակվում եք ասել, թե երկինքը դատարկ է: Ուրեմն ինչո՞ւ եք դատարկ երկնքի տակ իմաստով լի ու բարի աշխարհ տակավին փնտրում»:

Հարցադրում, որ շատ ավելի իրավացիությամբ է հնչում, եթե հաշվի է առնվում կոմունիստական փորձարկմանը զոհ գնացածների թիվը. փորձարկումը, որը մի փոքր խումբ մարդիկ կիրառեցին (տառացիորեն) մարդկության մեկ երրորդի մաշկի վրա. առնվազն վաթսուն միլիոն զոհ մարքս-լենինիզմի յոթանասուն տարիների ընթացքում:

Այստեղ նույնպես, խնդիրը Արարչի «դաժանությունը» չէ, այլ՝ ընդհակառակը, Նրա դեմ գործված ոճիրները. մարդկային մեղքի մասին է խոսքը, ո՛չ թե երկնային պատասխանատվության: Պատահական չէ, որ քրիստոնեական ավանդության մեջ չարիքը սահմանվում է իբրև «mysterium iniquitatis», «ամբարշտության խորհուրդ», մարդու ազատ կամքի խորհուրդ, որը տեղի է տալիս, համաձայնվում, հանձնվում է գերագույն աստիճան ամբարիշտի՝ սատանայի փորձություններին:

Համենայն դեպս, ինչ վերաբերվում է Աուշվիթցին, թույլ տուր միայն ակնարկել այստեղ այն բաներին, որոնք պետք է մանրամասնենք, երբ կխոսենք Հիսուսի մասին. քրիստոնյաների համար (ինչպես նաև մահմեդականների համար) Աստծո խորհուրդը ուղղակիորեն կապակցված է Իսրայելի խորհրդի հետ: «Հրեա» կամ «Եբրայեցի» եզրը մեր համար սոսկ մի անուն չէ, որով մատնանշվում է սեմական մի ցեղախում, որը Քրիստոսից 18 դար առաջ բնակություն է հաստատել Պաղեստինում և որն այսօր սփռված է Իսրայելի Հանրապետությունում ու ողջ սփյուռքում իր մոտավորապես 17 միլիոն անդամներով: «Հրեա» անունը, աշխարհում ապրող միաստվածյան կրոնների հետևորդների մեծամասնության համար, առեղծվածային ցուցիչն է մարդկանց պատմության մեջ աստվածային ներկայության:

Հետևաբար, անձամբ իմ համար նշանակալի է, որ չարիքի խնդիրը (որը մշտապես շաղկապված է Աստծո վերաբերյալ հարցադրման հետ) կապակցվել է մի չարիքի հետ, որն հարվածել է այն ժողովրդին, որի վերաբերյալ մենք հավատում ենք, որ «Աստծո ժողովուրդն» է: Պատմության բազմաքանակ տառապանքների մեջ հենց այդ մեկը դարձել է որպես օրինակ ներկայացվող «նշան». անձամբ իմ համար, սա նույնպես հաստատումներից մեկն է այն Խորհրդի, որ թևածում է այդ ժողովրդի վրա, որի պատմությունը սկսվում է Աբրահամով և որոշակի կետի հասնելով (հին մարգարեությունների համաձայն) դառնում է պատմությունը նաև ա՛յլ բազմաթիվ ժողովուրդների: Մեր՝ քրիստոնյաներիս, ակնհայտ կերպով, առաջին հերթին:

 

 

Սրանում ես այնքա՜ն համոզված եմ, որ, հե՛նց այս պատճառով, չեմ կարող Աստծո վերաբերյալ ա՛յլ պատկեր ընդունել, քան միմիայն այն, որ ներկայացվում է Աստվածաշնչում, այս Սուրբ Մատյանի ամբողջության ու հարաճուն զարգացման մեջ, որ ձգվում է Հին Կտակարանից մինչև Նոր Կտակարան: Այս կետում է, իմ համար, վճռորոշ պատասխաններից մեկը գտնում այն հարցը, որ հաճախ ուղղում են մեզ, կամ որ ինքներս մեզ ենք ուղղում այս զրույցի ընթացքում. «Ինչո՞ւ հենց Հիսուսի Աստվածը, և ո՛չ թե ուրիշ որևիցէ մեկը»:

«Հավատալու պատճառների» – և Ավետարանի՛ն հավատալու պատճառների – շարքին է պատկանում տիեզերքի Ամենակարող Արարչի և Տիրոջ այս պատկերը, որը վերջում Խաչին է գամվում ամենավերջին, ամենաանկարող ստրուկի նման: Եթե մենք քրիստոնյա ենք, դա նշանակում է, որ մենք նրանցից չենք, ովքեր փորձում են ժխտել կամ գոնե մեղմացնել կյանքի ողբերգական նկարագիրը: Ո՛րևէ կյանքի: Նրանցից չենք, ովքեր կարծում են, թե պատճառաբանությունները, որոնք քիչ առաջ ներկայացրեցինք, թեև լիովին վավերական են, համենայն դեպս կարող են ամբողջովին «պարզերես անել» «փիլիսոփաների ու իմաստունների Աստծուն», ինչպես արտահայտվում է Պասկալը: Մի Աստված, որն անսահման զորությունն ու բարությունը լինելով հանդերձ, կարող էր Իր «ծրագրի» մեջ նախատեսել նաև անմեղների տառապանքը:

Ցավ և տառապանք, որ գոյություն ունեն, որ շարունակում են ներկա լինել, որ գայթակղեցնում են, հակառակ մեր պատասխանատվությունների. և հակառակ նաև որոշ փիլիսոփաների մտային հնարքների, որոնք իրենց սոֆիզմներով նույնքան օգտակար են լինում տառապողներին, որքան նա, ով նրանց մի բաժակ գոլ ջուր է տալիս: Բարուխ Սպինոզան, օրինակ, – տալու համար առաջին անունը, որ միտքս է գալիս, – որ քրտնաջան փորձում է համոզել մեզ, որ չարն իրականում գոյություն չունի, որ ընդամենը «մեր երևակայության խաբկանքն է, որ կարող է և պետք է ուղղվի բանականության կողմից»: Լայբնիցը, մինչդեռ, կուզենար համոզել մեզ, որ մեր այս աշխարհը, միշտ և համենայն դեպս, «հնարավոր աշխարհներից լավագույնն» է: Սա այն քիչ անգամներից մեկն է, երբ քիչ է մնում Վոլտերի կողմն անցնեմ, երբ նա, ինչպես գիտես, իր «Candide»ում, դաժան ծաղրանքի է ենթարկում այս “լավատեսությունները”, որոնք նույնքան անիրական են, որքան անմարդկային են:

Ճիշտ է, որ եթե մենք կարողանում ենք ընդվզել չարիքի դեմ, պատճառն հատկապես այն է, որ մենք վայելում ենք նաև բարու փորձառությունը, որը, հակառակ ամեն ինչի, որոշակի առումով «նորմալ, բնականոն» վիճակն է. հիվանդությունները, դժբախտությունները, աղետները շարունակում են բացառությունների դերում մնալ: Բացառություններ են, սակայն, որ մեզ չեն թույլատրում ասել (մտածելով հատկապես այն մի բանի մասին, որը բացառություն չէ. մահը, որ սպասում է մեզ բոլորիս, առանց որևէ մեկի համար փախուստի հնարավորության) բաներ, ինչպես. «Չարն ուրիշ բան չէ, քան միայն՝ բարու բացակայությունը. հետևաբար, ինքնըստինքյան, զուրկ է որևէ իրականությունից»: Կամ. «Առավելագույն դեպքում, չարիքը պետք է նկատվի որպես արարչության մի աննշան խալ, որին Արարիչը հանդուրժում է առանց դրա համար պատասխանատու լինելու»:

 

 

Այստեղ, կարծում եմ, հարկավոր է մի զգուշացում անել. այն է, որ հարկավոր է հեռու մնալ ամբողջովին արդիական անհատապաշտությունից (ինդիվիդուալիզմ), որն ամբողջովին տարբերվում է քրիստոնեական աշխարհընկալումից, որի համաձայն՝ մարդկությունը մի ամբողջություն է, որի անդամները միմյանց միացած են ո՛չ թե «պայմանագրային», ֆորմալիստական, կամավորական կապերով, ինչպես կարծում են իլլումինիստական մակերեսայնությամբ վարակվածները, այլ ավելի՝ օրգանական կապերով (պատահական չէ, որ բոլորը միևնույն Հայրն ունեն). մարդկությունը կղզիացած քոչվորների հանրագումարը չէ, ուր տիրում է «chacun pour soi», «ամեն ոք իր համար» սկզբունքը: Բոլորի ամբողջ չարիքը – ինչպես նաև ամբողջ բարիքը – վերաբերվում է բոլորին:

Յուրաքանչյուր ոք (և ո՛չ միայն ողջերից) պատասխանատու է մյուսներից յուրաքանչյուրի համար. արժանիքներն ու հանցավորությունները շրջանառության մեջ են գտնվում այս մարմնի ներսում, որ անցնում է ժամանակի ու տարածքի սահմաններից այն կողմ, և որ ընտանիքն է, ուր բոլորը քույրեր ու եղբայրներ են, որովհետև, կրկնենք, բոլորի Հայրը, Աբբան մեկն է: Հավատքից բխող աշխարհայացքի մեջ մարդկությունը մի կենդանի օրգանիզմ է, մաս է կազմում մի «միասնական ծրագրի», և բնավ անհատների պատահական մերձեցումը չէ մեկը մյուսին: Այս աշխարհայացքի ներսում, ինչպես մեղավորները նպաստ են ստանում – առանց իմանալու – արդարների ու անմեղների արժանիքներից, այս վերջիններն էլ – նույնքան խորհրդավոր, «արդարության» մեր փոքրիկ, մարդկային հասկացողություններից անդին անցնող կերպով – կրում են մեղավորների կողմից գործված հանցանքների հետևանքները:

Սա ճշտելուց հետո վերադառնում եմ այն բաներին, որոնք ասում էի քիչ առաջ. քրիստոնյա ենք – և չէինք կարող ա՛յլ բան լինել – հե՛նց այն բանի համար, որ հավատալ կարողանում ենք միայն այն Աստծուն, որ հայտնվել է հանձինս Հիսուս Նազովրեցու: Ձախողման ու տառապանքի մեջ բացահայտվող այս տեսակ ամենակարողությունն է միայն, որ խուսափում է չարիքի անհաղթելի ներկայության շուրջ հարցադրումից, որը փիլիսոփայության համար վայելուչ խնդիր լինելուց շատ ավելի առաջ, ողբերգություն է մեր՝ կոնկրետ մարդկանցս համար. և որ պահպանում է գայթակղեցնող իր բնույթը, ինչպիսին էլ որ լինեն մտորումները, որ մենք կարող ենք, պարտավոր ենք անել:

 

 

Այո՜, ես համոզված եմ, որ հարկավոր է կրկին ու կրկին ընդգծել սա նրանց համար, ովքեր մեղմացումներ են որոնում կամ վթարային ելքեր: Միմիայն այն դեպքում, երբ ընդունվում է, որ Հիսուսը դեմքն է երկնային Աստծո, աշխարհում ներկա չարիքը կարող է հաճախ անհանդուրժելի գայթակղությունից (սկանդալից) փոխակերպվել խորհրդի, թեև անքննելի: Խորհուրդը մի Ամենակարողության, որ չի նախատեսում – իր առեղծվածային ծրագրում – չարիքի վերացումը, այլ՝ այդ չարիքի վերցնելը Իր իսկ ուսերի վրա:

Փորձենք հետևողական լինել. խաչափայտի վրա մերկ գամված Աստծուն պաշտողներից դուրս, անմեղ տառապող և իր այդ տառապանքն ընդունող մարդը, որին իր պաշտած աստվածությունը ոչնչով չի մասնակցում, մի՞թե բարոյական գետնի վրա ավելի «բարձրակարգ» չի հանդիսանում, քան իր այդ աստվածությունը: Ի՞նչ հարգանք կարող ենք ունենալ որևէ «Գերագույն Էակի» կամ «Անշարժ Շարժիչի» նկատմամբ, որ ներկայացվում են թեիստական փիլիսոփայությունների կամ աստվածաբանությունների կողմից, եթե նրանք անհրաժեշտ են գտել ներառել իրենց «աստվածային համակարգերում» հիվանդությունների ողբերգական շարանը (չխոսելով բոլոր մյուս տառապանքների ու տվայտանքների մասին, որոնց ենթակա է մարդկությունը), տառապանքների այն անչափելի բեռի հետ միասին, որ դրանք բերում են իրենց հետ:

Անշուշտ, կա «մահը», որ «մեղքի վարձն» է: Կան աղետներ, հաճախ մեծ աղետներ, որոնք մենք ինքներս ենք բարդում մեր գլխին: Սա հարկավոր էր ընդգծել, և մենք ընդգծեցինք: Խորհրդավոր համերաշխություն կա – և՛ բարու, և՛ չարի մեջ – բոլոր ողջերի ու բոլոր ննջեցյալների միջև, որի հետևանքում «եթե բոլորս մեղանչեցինք հանձինս Ադամի, բոլորս փրկվեցինք հանձինս Քրիստոսի»: Սա էլ ընդգծեցինք: Եվ սակայն, բացատրության ու արդարացման բոլոր խոսքերը մի՞թե չեն չորանում մեր բերանում, երբ հայտնվում ենք մի խեղճ մոր ու մի խեղճ հոր դիմաց, որոնք – իբրև սիրո արգասավորության պտուղ – օրորոցում պառկած են տեսնում մի ֆոքոմելիկ, սպաստիկ կամ որևիցէ ա՛յլ կերպով թերաճ կամ խեղանդամ նորածին: