ԺԲ. - Չարիքի գոյության գայթակղությունը / 2

 

Այդ երգին կարելի է միացնել նաև Վուդի Ալլենի դառը հեգնանքը. «Եթե իսկապես Աստված է ստեղծել աշխարհը, հուսով եմ, որ կարգին արդարացում ունի»:

Անշուշտ, հարկավոր է խուսափել ծայրահեղություններից, հարկավոր է անհրաժեշտ զանազանությունները կատարել և հիշել, – ինչպես արեցինք իսկույն, – թե տրամաբանությունից որքա՜ն զուրկ կլիներ կապ հաստատելը չարիքի գոյության և Աստծո անգոյության միջև: Եվ սակայն, օբյեկտիվ փաստ է, որ միմիայն Հիսուսի Աստվածը, Աստված, որին հավատում է քրիստոնյան, կարող է ազատ մնալ մարդկանց անարգանքից՝ ցավի ու տառապանքի այն հեղեղի համար, որն հաճախ բարձրանում է խեղդելու մարդկանց:

Հենց այն գրքում, ուր մեջբերել եմ 1871 թվականի այդ ֆրանսիացի հեղափոխականների երգի խոսքերը, որոնցով հրճվում էր Մարքսը, հավելել եմ ևս մեկ մեջբերում, որի հեղինակը նրանց այժմյան հայրենակիցներից մեկն է, փիլիսոփա Ժաք Նաթանսոնը. «Արմատական և վճռական ա՛յլ պատասխան չարիքի խնդրին չկա, եթե ո՛չ միայն՝ Հիսուսի Խաչը, որի վրա Աստված կրեց գերագույն չարիքը. և հաղթական կերպով կրեց, քանի որ կրեց մինչև վերջ: Սա մի պատասխան է, որ վերացնում է Իր արարածների տառապանքներին հաճույքով դիտող բռնապետ Աստծո գայթակղությունը, այդուհանդերձ՝ ներկայացնելով մի է՛լ ավելի մեծ գայթակղություն»:

 

 

Ճիշտ այդպես: Պատշաճ եզրեր գործածելն այստեղ սոսկ բառախաղ չէ, դիալեկտիկական սովորական հնարք, որը տառապողին կարող է օգտակար լինել ճիշտ այնքան, որքան ծարաված մարդուն օգտակար կարող է լինել ջրով լի շշի նկարը: Ո՛չ, տվյալ դեպքում փոխվում է ողջ բովանդակությունը: Այն իմաստով, որ տառապող Աստծո պաշտամունքի մեջ մեր, մեր սիրելիների, մարդկային ընտանիքին պատկանող մեր յուրաքանչյուր քրոջ ու եղբոր տառապանքը ստանում է իմաստ, նշանակություն, ուղղվածություն, թեև խորհրդավոր: Հավատալ, քրիստոնեական նշանակությամբ, չի նշանակում ո՛չ սիրել, ո՛չ մերժել տառապանքը. նշանակում է իմաստ տալ նրան: Գոյություն չունի մի մարդ, ով – հաճախ ծածուկ – չի կրում իր խաչը. շրջվել, ուղղվել դեպի Ավետարանը՝ նրա համար նշանակում է ընդունել իր այդ խաչը: Իսկ սա ամեն ինչ փոխում է, ինչպես որ փորձառությամբ զգում է նա, ով փորձում է:

Չգիտենք ինչո՛ւ, գիտենք միայն, որ Աստված, միայն մեկ խոսքով, կարող էր չարիքը վերացնել աշխարհից: Եվ սակայն. ո՛չ միայն չի ցանկանում այդպես վարվել, այլ, մարդկանց մեջ մարդ դառնալով, ցանկացավ այն Իր ուսերի վրա վերցնել, «անձամբ» ենթարկվելով դրա փորձառությանը, մինչև վերջին կաթիլը:

Ինչպես գիտես, ես մի գիրք եմ գրել, որի էջերում բառ առ բառ պատմական քննության եմ ենթարկել Խաչելության ավետարանական պատմությունները: Եվ այդպես, արդյունքում չգիտեմ, թե ավելի սարսափած եմ մնացել, թե մխիթարված, բացահայտելով, որ երևակայելի տառապանքներից մեծագույնը – և՛ ֆիզիկական, և՛ բարոյական առումներով – խտացված են այն ողբերգության մեջ, որ սկսվում է Ձիթենյաց Պարտեզում արյուն քրտնելով և վերջանում է սահմռկեցուցիչ աղաղակով. «Աստվա՜ծ իմ, Աստվա՜ծ իմ, ինչո՞ւ լքեցիր ինձ»: Որքան ավելի էի խորացնում այդ տողերի շուրջ ծանոթությունս, այնքան ավելի էի համոզվում, որ միայն մեկ մարդու վրա այդ ամեն տեսակ չարիքների դիզվելը չի կարող պատահական լինել: Դրանց մեջ մի հստակ պատգամ կա մեր համար. ոչ ոք, լինի բարոյապես, թե ֆիզիկապես, չի կարող ավելի տառապել: Հետևաբար, ոչ ոք չի կարող մեղադրել այս Աստծուն, թե Նա չգիտի, թե ի՛նչ է նշանակում տառապանք կրել:

Ընդունել Ավետարանը՝ նշանակում է նախևառաջ ընդունել նաև այս առեղծվածային ու մխիթարական օրենքը. տառապանքը մի նշանակություն ունի, որ մեզ հասու չէ (թեև կարող ենք, թերևս, նշմարել այն), բայց որ կարող է մղել մեզ ընդունելու այն, քանի որ մաս է կազմում աստվածային մի ծրագրի, որի կանոններին Աստված Ինքն էլ կամեցել է ենթարկվել: Եվ Ինքն էլ «Իր մաշկի վրա» կրել ու զգացել է տառապանքի հուրը:

Աստվածը, որին ճանաչում և ընդունում ենք հանձինս Հիսուսի, չի վերացնում խաչը, ինչպես որ մենք կցանկանայինք անել. և ինչպես որ արած կլինեինք արարչության սկզբից ևեթ, եթե մենք լինեինք «ծրագրավորողը»: Քանի որ Իր ճանապարհները մեր ճանապարհները չեն, (բայց միշտ և բոլոր դեպքերում լավագույնն են մեր համար, որովհետև Նոր Կտակարանը, ուր կարդում ենք Խաչելության մասին, միաժամանակ վստահեցնում է մեզ, որ «Աստված Սեր է»), խաչը վերացնելու փոխարեն Նա կամովին պառկում է դրա վրա, և թույլ է տալիս, որ գամերը մխրճվեն Իր մարմնի մեջ:

Մի խոսքով, մեր և անմեղների տառապանքի դիմաց հնարավոր է անցում կատարել ապստամբությունից՝ ընդունման, վստահասիրտ ինքնահանձնման, համոզված, որ «սա լավագույն ճանապարհն է», եթե Աստված այսպես է կամեցել: Քիչ բան չէ:

 

 

Ի դեպ, հիվանդների մասին. ես այնքան քիչ սիրահար եմ հռետորաբանություններին և այնքան կողմնակից եմ իրատեսությանը, որ չվարանեցի գրել (և կրկին հաստատում եմ այժմ), որ էվթանազիան, կամ «օժանդակված ինքնասպանության» ուրիշ որևիցէ մի կերպ, ո՛չ միայն իրավունք, այլ՝ հավանաբար նաև պարտականություն է նրա համար, ով չի կիսում մեր քրիստոնեական տեսակետն ու աշխարհայացքը: Ցավի անապատը, – որն այսօր, շատ հաճախ, դարձել է գրեթե անվերջանալի, դեղերի ու բժշկական տեխնոլոգիաների պատճառով, որոնք հաճախ վերածվում են «թերապևտիկ համառության», մոլուցքի՛ չափ համառության, – այդ ամայի հողերը, որոնց միջով մարդը պիտի անցնի մեռնելուց առաջ, պետք է վերացվեն, եթե համոզված ենք, որ այդ և մյուս բոլոր տեսակի տառապանքներն անիմաստ ու անօգուտ են: Դա ուղղակի պահանջվում է մարդկային գթության, բայց նաև մտքի ու բանականության կողմից: Գրեթե չեմ հասկանում այն քրիստոնյաներին, որոնք մի կողմից բարի կամքով են լի, մյուս կողմից, սակայն, մի տեսակ կարճատեսություն են դրսևորում՝ վրդովվելով, բողոքելով, օրենսդրական հանրաքվեներ նախաձեռնելով, և մոռանում են, որ ցավն ու տառապանքը արժեք – մեծագո՛ւյն արժեք – ունեն միայն ու միայն նրա աշխարհայացքի ներսում, ով հավատում է այն Գերագույն Տառապյալին, որը Խաչին գամված Աստվածն է: Այդ աշխարհայացքից դուրս, տառապանքը խարազան է, պատուհաս է, փորձանք, որը, քանի որ չի կարող վերացվել ուրիշ եղանակով, պահանջում է տառապողի իսկ վերացումը հնարավոր ամենա-«բարի», ամենա-«մեղմ» ձևով:

Երբ հայտնվում ենք մարդկային կյանքի նմանատիպ սահմանագծային հարցերի դիմաց, ահա՛ այդ ժամանակ ենք հասկանում, թե որքա՜ն արմատական կերպով են միմյանցից տարբերվում քրիստոնեական և սոսկ մարդկային մտածելակերպերը, աշխարհայացքները. քրիստոնյաներինը և նրանցը, «ովքեր Հույս չունեն», ինչպես ասում է Պողոս Առաքյալը:

 

 

Ամեն անգամ կրկնում եմ, որ տհաճ է սեփական տեսակետերի «բացառիկությունն» ընդգծելը: Եվ սակայն, այս կետում ևս կա մի առարկայական փաստ, որն հարկավոր է ճանաչել հավասարաչափ երախտագիտությամբ ու խոնարհությամբ. «Deus patiens» - «տառապող Աստծո» (և, միաժամանակ, «ամենակարող Աստծո») այս խորհրդի հանդեպ հավատքը մեզ զատում է ո՛չ միայն նրանցից, ովքեր չեն հետևում ոչ մի կրոնի, այլ՝ զատում է մեզ նաև մյուս բոլոր կրոնների հետևորդներից: Մյուս բոլոր կրոնների մտահամակարգում կա՛մ չարիքի գայթակղությունը մնում է գայթակղություն, որովհետև Աստված երևակայվում է որպես երանելի Իր Օլիմպոսում, մինչ մարդիկ տառապում են (և կարծես այդքանը բավական չէ, վրադիր պահանջում է նրանցից նաև հարգանք, պաշտամունք, պատիվ, երախտագիտություն, զոհեր). կա՛մ, մինչև իսկ, գայթակղությունն ավելի է սաստկացվում համոզվածությամբ, որ տառապանքը նշանակում է լքվածություն Երկնքի կողմից կամ պատիժ մեղքերի համար: Այս առումով հետքեր են պահպանվել նաև Ավետարանի պատմություններում, հրեական մտածողության մեջ. «Անցնելիս մի մարդ տեսավ, որն ի ծնե կույր էր, և Նրա աշակերտները հարցրեցին Նրան. “Վարդապետ, ո՞վ է մեղանչել, ի՞նքը, թե՞ իր ծնողները, որ նա կույր է ծնվել”: Հիսուսը պատասխանեց. “Ո՛չ նա է մեղանչել, ո՛չ էլ նրա ծնողները” ... » (Հվհ 9, 1-5):

Ինչ որ մի տառապանք կրող քրիստոնյան գիտի, որ ինքը ո՛չ լքված է, ո՛չ էլ պատժված, այլ ընդհակառակը՝ առանձնաշնորհված: Դժնդակ առանձնաշնորհություն է, անկասկած, բայց համապատասխան և կերպարանակից է այն Հիսուսի հետ, որը (հիշենք Թովմասին ուղղված հրավերը՝ հպվելու գամերի թողած «հետքերին») նաև Հարությունից հետո – և հավիտյանս հավիտենից – Իր Մարմնի վրա կրում է Չարչարանքների թողած սպիերը:

Վախենում, գրեթե սոսկում ենք նրանցից, ովքեր լացում են, որովհետև հստակ կերպով գիտենք, որ վաղ թե ուշ, անխուսափելիորեն, հասնելու է մեզնից յուրաքանչյուրի հերթը. բոլորս էլ, հիրավի, ուրիշ բան չենք, եթե ո՛չ միայն՝ հիվանդանոցի ապագա հաճախորդներ, որոնց առայժմ, առավել կամ նվազ ժամանակով, թույլատրվել է ազատ պտտվել քաղաքում: Էվթանազիայի օրինականացման կարիքի ետևում թաքնված է նաև մեր՝ առայժմ որոշ ժամանակով «առողջների» անկարողությունը՝ ներկա գտնվելու ուրիշների հոգևարքի «տգեղ ու անհանդուրժելի» տեսարանին: Խորքում, արդի հիվանդանոցները – ուր հարկավոր է պառկեցնել բոլորին, նաև նրանց, ովքեր կարող էին տանը բուժվել, նաև նրանց, ում համար բուժման հույս իրականում չի էլ մնացել – համապատասխանում են կարիքին՝ հասարակության տեսադաշտից թաքցնելու, ընդհանուր տարածքից կղզիացնելու ցավի ու տառապանքի գայթակղությունը:

Բայց, եթե մի կողմից «աշխարհը» փախչում է կամ թաքցնում, «կրոնները» հաճախ մատնացույց են անում Աստծո մի պատկեր, որն ավելի ապստամբության է մղում, քան թե մխիթարության ու պաշտամունքի: Կամ էլ, ինչպես հին հեթանոսական բազմաստվածյան համակարգում, «կրոնները» խոսում են վշտացած աստվածների մասին, որոնք կցանկանային օգնության հասնել մարդկանց, բայց ոչինչ չեն կարող անել – և ո՛չ իսկ իրենք – Ճակատագրի անխուսափելի օրենքների դեմ:

 

 

Կարող էր անախորժ և նույնիսկ գարշելի արտահայտություն համարվել, եթե ասված լիներ ուրիշ որևիցէ մեկի կողմից: Բայց քանի որ ասվել է այն Քրիստոսի կողմից, որի մասին նորածին Եկեղեցին իր նորածին ծեսի ժամանակ երգում էր այն շարականը, որին քաջ ծանոթ ես, որովհետև Պողոս Առաքյալը դրանից մի պատառիկ պահպանել է Փիլիպպեցիներին ուղղված իր Նամակում. «Նա, թեև աստվածային բնություն ուներ, նախանձելի գանձ չհամարեց Աստծո հետ Իր հավասարությունը, այլ՝ փառքից մերկացրեց Ինքն Իրեն, ստանձնելով ծառայի վիճակը և դառնալով մարդկանց նման. մարդկային կերպարանքի մեջ հայտնվելով, խոնարհեցրեց Իրեն՝ հնազանդվելով մինչև մահ, և մահ Խաչի՛ վրա»:

Պետք է երբեմն երբեմն վերընթերցենք այս երեք տողերը. դրանք թերևս ամբողջ Նոր Կտակարանի բանալին են: Գիտե՞ս ի՛նչ կասեմ քեզ: Իմ համար, այստեղ է գտնվում պատճառներից մեկը ո՛չ միայն ընդունելու դրանք՝ Սուրբ Գրքերը, որ ավետարանում են Աստծուն նման կերպարանքով ու էությամբ, այլ նաև՝ մաղթելու, որ դրանք իսկապես «ճշմարիտ» լինեն, եթե տակավին հավատք չի տածվում դրանց նկատմամբ: Հիշում ես, չէ՞, Պասկալի «մարտավարական ծրագիրը» նշումների սկզբում, որոնք հավաքում էր իր մեծ ջատագովության համար. «Ցույց տալուց առաջ, որ Ավետարանը ճշմարիտ է, հարկավոր է այնպես անել, որ մարդը ցանկանա, որ այն այդպիսին լինի»:

 

 

Չմոռանանք, որ այստեղ պատասխանը գեղեցիկ խոսքերի դիալեկտիկական համադրություն չէ. մի Անձ է, մի Հանդիպում, մի Իրադարձություն, որին հարկավոր է ուղղել մեր հայացքը: Այս աշխարհայացքի հիմնասյուներից մեկն է համոզմունքը, որ Աստված Սեր է. որ Աստված «Պապ ջան» է. որ Աստված Ինքը կամեցել է կիսել մեր վիճակը (այդպես վարվելով, հետևաբար, Նա արել է այն, ինչն Իր ծրագրում լավագույնն է մեր համար, թեև «ինչո՞ւ»ն հաճախ թվում է մեզ անհայտ):

Եվ այսպես, կարծում եմ, որ միմիայն նման աշխարհայացքի ներսում կարող ենք ինքներս մեզ և ուրիշների – առանց կեղծավորության և առանց ըմբոստություն հրահրելու – ուղղել խոսքեր, որոնք ա՛յլ պարագաներում ուղղակի անհանդուրժելի են: Ճշմարտացի խոսքեր, իմիջիայլոց, ինչպես փորձառությունն ինքը փաստում է. ֆիզիկական չարիքը, որ կարող է առիթ հանդիսանալ բարոյական բարիքի համար (իսկ անհրաժեշտ պարագաների դեպքում, բարոյական չարիքներն էլ կարող են առիթ հանդիսանալ բարոյական առավել մեծ բարիքների համար), ցույց տալով մեզ կյանքի իրական արժեքները, մղելով մեզ բացահայտելու առաքինություններ, որոնց գոյությունն անգամ անհայտ էր մեզ, գործելով որպես կտրուկ գործոններ՝ դարձի, մաքրագործման, հասունացման, մտորումների, խոնարհության, համերաշխության, ազատության՝ նաև մարդկային այնպիսի խաբկանքներից, ինչպիսին են քաղաքականության կողմից ներկայացվածները, որոնք կարծում են, թե կատարյալ ու անցավ աշխարհ կկարողանան ստեղծել սոսկ օրենսդրական բարեփոխումներով:

Ինչպես նաև. ուրիշների տառապանքն էլ, տակավին «քաջառողջ»ների համար, մի՞թե պատճառ չի հանդիսացել մարդկային այնպիսի հատկությունների գանձեր բացահայտելու ու ձեռքբերելու, ինչպիսիք են անձնուրացությունը, կարեկցանքը, համերաշխությունը, քաջությունը: Գեղեցիկ է, այս ամենը բացատրելու համար, Լեոն Բլուայի ինտուիցիան. «Կան տարածքներ մեր սրտերում, որ դեռևս գոյություն չունեն, և որոնց մեջ ներխուժում է տառապանքը, որպեսզի գոյության կանչվեն»:

Ով, բոլորի նման, ըմբոստացել է խաչի դիմաց, ի վերջո հաճախ հանգում է բացահայտելուն, որ հենց այնտեղ էր գտնվում շնորհը, իր համար: Բացահայտում է, թե ինչո՛ւ Մանձոնիի նման քրիստոնյան կարող էր «նախախնամող» անվանել «ձախորդությունները»: Ինչպես որ կա «felix culpa»ն, «երանելի մեղքը» (որն այն նույնն է, որի պատճառով չարիքը մուտք գործեց աշխարհ, Եդեմում ադամական անկմամբ, բայց որի հետևանքը եղավ անսահմանորեն ավելի արժեքավոր Փրկագործությունը), կարող է լինել նաև «felix crux»ը, «երանելի խաչը»: Հատկապես այն դեպքում, եթե այդ «խաչն» օգնում է մեզ հասկանալ, որ վատթարագույն չարիքը դա բարոյական չարիքն է, և որ սրա հիմքում գտնվում է բոլորի մեղքը, սկսած անձամբ մեզնից. և որ, հետևաբար, լավագույն աշխարհի ստեղծման հանձնառությունը, «դրսում»՝ սոցիալական կառույցներում իրականացնելուց առաջ հարկավոր է ուղղել դեպի «ներս», դեպի խորքը այն իրականության, որն Աստվածաշնչի կողմից անվանվում է «սիրտ»:

Բայց, կրկնում եմ, սրանք մտորումներ են, որոնք արժեք ունեն միմիայն Ավետարանին «այո՛» պատասխանելուց հետո. եթե շարադրում ենք դրանք այստեղ, ասելու համար է, որ նման Աստծո հետ է, և ո՛չ ուրիշների, որ մենք մեզ լավ ենք զգում:

 

 

Միտքս է գալիս ֆրանցիսկյան ավանդությունը, որը – այն թարմությամբ, որ ծնվում է ավետարանական «մերկ», առանց ինտելեկտուալիստական պաճուճանքների ներկայացող ճշմարտությունից – այս հույսն ամփոփել է մի տեսակ կրկներգի մեջ, որն արդեն մեջբերել ենք, – հիշո՞ւմ ես, – դրախտի մասին խոսելիս. «Այնքա՜ն մեծ է բարիքը, որ ինձ սպասում է, / որ որևէ տառապանք իմ համար վայելք է»:

Քրիստոսի Աստծուն հավատացողի համար գոյություն չունի մազոխիստի ախտավոր հաճույքը, այլ՝ ուրախությունն ու բերկրանքը նրա, ով բացահայտել է, որ կյանքի խնդիրը չի կայանում չարիքից փախչել փորձելու մեջ, – ապարդյուն կերպով, ի դեպ, – այլ՝ տառապանքի համար այն նշանակությունը գտնելու մեջ, որը հավատքի պարգևը միայն կարող է տալ: Պարգև, որի էությունը հասկանալն է, որ աշխարհում մեր ճակատագիրը, մեր վախճանը, մեր նպատակակետը աշխարհը չէ. որ մեզ տրված ժամանակը – իրեն բնութագրող բոլոր նեղություններով հանդերձ – սոսկ մի կարճատև ճամփորդություն է դեպի այն «Նոր Երկիրը», որի մասին ասացիր, ուր արցունքները գոյություն չունեն: Բայց որտեղ իրենց իմաստն ու նշանակությունն են գտնելու այստեղ՝ ճշմարիտ Կյանքի առաջաբանում թափված արցունքները, ցույց տալով վերջապես, որ չափազանց թանկարժեք են եղել, ճի՛շտ որովհետև դառն են եղել: Այն ամենը, ինչ մինչ այժմ ասացինք «չարիքի» մասին, բնականաբար հարկավոր է ընթերցել հավիտենության այն հեռանկարի ներսում, առանց որի չկա Քրիստոնեություն, և որը, մինչդեռ, մեր այս ժամանակներում, մոռացության մատնված է թվում: Եթե հաճախ թվում է, թե «Նախախնամությունը»«բարեսիրտ» չէ մեր հանդեպ, վերջին բացատրությունը չի կայանում մի տեսակ աստվածային սադիզմի մեջ. կայանում է երբեք չմոռանալու մեջ, որ երկրային կյանքն ա՛յլ բան չէ, քան միայն փորձի ժամանակ, փորձաշրջան, և որ աշխարհի ցավն ու տառապանքը մաս են կազմում մի «ծրագրի», որի համաձայն՝ այս աշխարհը, իրեն մաս կազմող բոլոր իրականություններով հանդերձ, սահմանված է անցնելու (կերպարանափոխման):