ԺԳ. - Կա՛մ խորհուրդը, կա՛մ աբսուրդը / 1

 

Վիտտորիո Մեսսորի. Փորձենք, ուրեմն: Վատիկանյան Առաջին Ժողովի ժամանակ – այն Ժողովի, որը 1870 թվականին ընդհատվեց պապական Հռոմի վրա իտալական թագավորական զորքերի հարձակման պատճառով – վերահաստատվեց, ինչպես գիտես, ավանդական դիրքորոշումը: Ժողովական Հայրերին պատշաճ թվաց վերստին ընդգծել այն, հաշվի առնելով ագնոստիկական կամ աթեիստական գիտապաշտության ու պոզիտիվիզմի մթնոլորտը, որ տիրում էր այդ ժամանակաշրջանում:

Ուստի, Ժողովական Հայրերը հաստատեցին, մեջբերում եմ. «Մեր Մայրը՝ Սուրբ Եկեղեցին, դավանում և ուսուցանում է, որ Աստված՝ գոյություն ունեցող ամեն ինչի սկիզբն ու վախճանը, կարող է ապահով կերպով ճանաչվել մարդկային բանականության բնական լույսի շնորհիվ, որպես մեկնակետ ունենալով ստեղծված իրականությունները»:

Բայց այդ «կարող է»ն այդտեղ գտնվում է հիշեցնելու համար, որ խոսքը գնում է հենց մի «կարողության» մասին, մի «հնարավորության», որը բազմաթիվ մարդկանց համար – ովքեր, աստվածաշնչային արտահայտություն գործածելով, «թանձր խավարի մեջ թաղված» լինելով – կարող է նաև չիրականանալ: Նույնը ճանաչում է նաև, նույնքան հեղինակավոր կերպով, վերջին «Նոր Քրիստոնեականը», որը Վատիկանյան Առաջին Ժողովի այդ հատվածը մեջբերելուց հետո հաստատում է. «Եվ սակայն, պատմական իրավիճակներում, որոնց մեջ գտնվում է, մարդը բազմաթիվ դժվարությունների է հանդիպում՝ ճանաչելու համար Աստծուն միայն բանականության լույսի միջոցով»:

Քրիստոնեական վարդապետության ուսուցման այդ հատորի, ինչպես նաև ողջ Կաթոլիկ Ավանդության համար հարցականի տակ չէ, բնականաբար, «տեսական վավերականությունն» այն փաստերի, որոնք առաջ են քաշվել փիլիսոփայության և աստվածաբանության կողմից (Սբ. Թովմա Աքվինացու հանրահայտ «հինգ ճանապարհներից» սկսած), այլ՝ դրանց «գործնական արդյունավետությունը»:

Կա, համենայն դեպս, արդի փիլիսոփաների մի կարևոր խումբ, որ հիմնվում է – ուրիշների շարքին – այն Քանթի վրա, որին արդեն հիշել ենք, և մերժում է այդ փաստարկների նաև տեսական վավերականությունը: Անընդունելի մերժում է դա, մեր համար, որ հավատում ենք «և՛-և՛»ին. հետևաբար, Հայտնություն և Բանականություն, Աստվածաշունչ և «Արարչության Գիրք». բայց սա էլ հերթական հաստատումն է աստվածային կամքի՝ խառնելու լույսն ու ստվերները, կողմ ու դեմ մտքերը: Մի խոսքով, մեզ ազատ թողնելու կամքը:

Չմոռանանք, համենայն դեպս, որ մեր պարտականությունն է կիրառել քրիստոնեական իրապաշտությունը և կուլ չտալ հոգեթով հեքիաթները ուտոպիստական իլլումինիզմի (որի հայրերից մեկը Ժան Ժաք Ռուսսոյի «վատ ուսուցիչն» է), որի համաձայն՝ մարդն ամբողջովին բանականություն է, բարի կամք, ճշմարտության փափաք, կրքոտ փնտրտուք, ... : Իրականում, թեև մեղքը հաղթվել է Քրիստոսի մահվամբ և հարությամբ, մեղքի բազմաթիվ հետևանքները տակավին մնում են: Եվ հենց սրանք են, որ ծանրանում են մարդկանց վրա, նրանց զրկելով, իմիջիայլոց, մտքի ջինջ պայծառությունից: Ավելի վատն էլ. հաճախ նրանց զրկում են նաև ճշմարտությունը փնտրելու բարի կամքից:

Մեր համար կարող է հարմարավետ լինել՝ գերագնահատել ստվերները (որոնք, ցավոք, կան, և պետք է լինեն) և մեր աչքերը փակել լույսի առաջարկի դիմաց: Ինչպես Հիսուսն Ինքն է ասել ահարկու խոսքերով. «Լույսն աշխարհ եկավ, բայց մարդիկ խավարն ավելի նախընտրեցին, քան լույսը, որովհետև իրենց գործերը չար էին» (Հվհ 3, 19):

Ասենք հստակ բառերով. Աստված հմայում և միաժամանակ սարսափեցնում է: Ինչպես ասել է մեկը. «Մարդ կա, որ վախենում է կորցնել Նրան: Եվ մարդ կա, որ վախենում է գտնել Նրան»: Մանավանդ եթե խոսքը վերաբերվում է Քրիստոսի Աստծուն, որին ընդունելն իր հետ բերում է բարոյական հստակ հետևանքներ: Նվազագույնը, ամեն դեպքում, կարող է «լավ տրամադրություն փչացնողի» տպավորություն թողնել:

Ավելի լավ է, հետևաբար, վազն անցնել, չխորանալ. և, նման պարագայում, չկա «փաստարկ», որ կարող է վավերական լինել: Իսկ երբ խորանում ենք, հարկավոր է զգույշ մնալ: Մի աստվածաշնչագետ մի օր ինձ հայտնեց իր կասկածը. առնվազն երկու դար տևած մասնագիտական փորձերի ետևում՝ «անջատելու» Հիսուսին Աստծուց, Նրան «միայն» մարդու վերածելու համար, գտնվում է ո՛չ միայն հռչակված «գիտական» մոտեցման անհրաժեշտությունը, այլ ավելի՝ ձգտումը (ինքներս մեզ էլ չխոստովանված) ձերբազատվելու այդ ներկայությունից: Չմոռանանք Դոստոևսկու հերոսներից մեկի ապստամբության աղաղակը. «Ինչո՞ւ եկար: Ե՞րբ ես դադարելու տանջել մեզ Քո այդ Ավետարանով»:

Միշտ նույն Պասկալը նկատում է, որ «Աստծո ծրագիրն է մեղմորեն թափանցել տալ հավատքին, մտքի մեջ՝ պատճառաբանություններով, իսկ սրտի մեջ՝ Շնորհով»: Եթե սիրտը փակ է, եթե կարծր կեղևով է պատվել մոլությունների պատճառով, անանցանելի է դառնում հավատքի «խողովակ»ներից մեկը: Մինչդեռ մյուսը, «միտքը», մեղքի հետևանքով պատվել է մառախուղով:

 

 

Թեև այս հարցի շուրջ հստակ ու զատ կերպով խոսում ենք միայն այժմ, այն, սակայն, առեղծվածային ետին պլանն էր, որ մեր տեսադաշտից չէինք կորցրել մինչև հիմա, և որ երբեք չենք կորցնելու առաջ գնալով:

Ոչ ոք նրանցից, ում գեթ նվազագույն չափով տրված է «sensus Fidei» - «Հավատքի զգացողություն», այսինքն՝ այն մի տեսակ բնազդը, որով սնվում ու կազդուրվում է հավատքը, չի կարող մտածել, թե սրանք այնպիսի իրականություններ են, որոնց մասին հնարավոր է վիճաբանել սոսկ կարծիքների «առարկայական», անկողմնակալ ներկայացմամբ:

Թվում է, թե Հիսուսն Իր ամենակարևոր առակներից մեկն է համարում Սերմնացանի առակը, որ պատմվում է Մատթեոսի Ավետարանի 13րդ գլխի սկզբում: Իսկապես, այն աշակերտներին մանրամասն կերպով բացատրելու կարիքն է զգում: Եվ Ավետարանիչները լավ հասկանում են այդ առակի կենտրոնական կարևորությունը. Ղուկասն ու Մարկոսը ևս (մյուս «համատես»ները) գրի են առել և՛ առակը, և՛ բացատրությունը:

Սերմնացանի կողմից ցանված սերմը, ավետարանական այլաբանության համաձայն, «Աստծո խոսքն» է, Հավատքի առաջարկը: Բայց սերմի մի մասն ընկնում է ճանապարհի եզրին, ոտնակոխ է արվում, ուտվում է թռչունների կողմից: Մի մասն ընկնում է քարերի վրա և չորանում է: Մի ուրիշ մաս էլ խեղդվում է փշերի մեջ: Այս վերջին մասը, բացատրում է Հիսուսը, խորհրդանշում է նրանց, ովքեր «տրվում են հարստության մտահոգություններին ու կյանքի հաճույքներին»: Այդպիսիների դեպքում էլ, ինչպես մյուս իրավիճակներում հայտնվածների դեպքում, «գալիս է սատանան և խլում է խոսքը նրանց սրտերից, որպեսզի չհավատան ու չփրկվեն» (Ղկս 8, 12):

«Որպեսզի չհավատան». հենց այն խնդիրն է, որի շուրջ այժմ հարցադրումներ ենք կատարում ինքներս մեզ: Հասկանալի է դառնում Պասկալի տված խորհուրդը, – ինչպես միշտ՝ առանց դիվանագիտական նրբության, – ուղղված նրանց, ովքեր գրեթե վշտահար հայացքով ասում են. «Երանի՜ ձեզ, որ հավատում եք: Ես էլ շա՜տ կուզենայի հավատալ»: Պասկալն, ուրեմն, պատասխանում է. «Եթե ձեզ իսկապես թվում է, որ հավատալը ցանկալի բան է, գործի անցեք՝ ո՛չ թե ավելացնելով Աստծո գոյության փաստարկները, այլ՝ նվազեցնելով մոլությունները ձեր մեջ»:

Վերադառնալով Ավետարանին. «Երանի՜ նրանց, ովքեր մաքուր են սրտով, որովհետև նրանք կտեսնեն Աստծուն», ասում է Հիսուսը: Եթե ինչ որ մեկը Նրան «չի տեսնում», պատճառը նաև (կամ հատկապե՞ս) այն է, որ «սիրտը»«մաքուր» չէ: Սա, իմիջիայլոց, կարող է ամբողջացնել այն մտորումները, որ կատարեցինք մանուկների վերաբերյալ, որոնք Ավետարանի կողմից համարվում են առանձնաշնորհյալ՝ Հավատքի ընդունման և ըմբռնման հարցում: Խնդիրը հենց «սրտի մաքրության» մեջ է:

 

 

Քիչ առաջ մեջբերեցի Հովհաննու Ավետարանի այն խոսքերը, որոնք – կարծում եմ առանց սխալվելու – որակավորեցի որպես «ահարկու». մարդիկ «լույսից ավելի նախընտրում են խավարը, որովհետև իրենց գործերը չար են»: Բայց չէի մեջբերել բացատրությունը, որ իսկույն հետևում է այդ խոսքերին և է՛լ ավելի «ահարկու» է. «Արդարև, յուրաքանչյուր ոք, որ գործում է չարը, ատում է լույսը, որպեսզի իր գործերը հայտնի չլինեն»:

Արդ, այդ նույն Ավետարանը հիշեցնում է, որ բոլոր մարդիկ – բացառությամբ միայն Հիսուսի – մի ընդհանուր հատկություն ունեն. մեղքը: Բոլորը (բոլորս), հետևաբար, գործում են (ենք) չարը: Պողոս Առաքյալն այս իրավիճակն ամփոփում է առանց ավելորդ մեղմաբանությունների. «Հրեաներն ու Հույները, բոլո՛րը, մեղքի տիրապետության տակ են, ինչպես գրված է. “Ոչ մի արդար չկա, և ո՛չ իսկ մեկը. չկա իմաստուն մեկը, չկա մեկը, որ փնտրի Աստծուն”» (Հռմ 3, 9-18):

Բոլորս, հետևաբար, ո՛վ ավել, ո՛վ պակաս, փորձված ենք «ատելու լույսը», «չփնտրելու Աստծուն»:

 

 

Կարծում եմ, որ յուրաքանչյուր ոք, ով ունեցել է հավատքի բացահայտման – կամ վերաբացահայտման – փորձառությունը, կարող է վկայել, թե որքա՜ն իրավացի ես:

Ինչ վերաբերվում է անձամբ ինձ, երբ մի ներքին պահանջից մղված «հարկադրվեցի» ընդունել, որ Ավետարանն իրավացի է, շատ լավ հիշում եմ, որ ներաշխարհս իսկույն պատռվեց, երկու կես արվեց «և՛-և՛»ի ազդեցությամբ. մխիթարություն և վախ, երախտագիտություն և փախչելու ցանկություն, հրապուրանք և խորշում:

Ով տակավին խաղում ու ժամանակ է կորցնում մանր-մունր սխեմաներով, ինչպիսին է նաև «Աստված = մխիթարական հորինվածք» արտահայտությունը, նվազագույն պատկերացում ու հասկացողություն անգամ չունի այն բանի մասին, թե ինչպիսի՛ դրամատիկ վիճակում է գտնվում նա, ով հասկանում է, որ այն հավատքը, որն իրեն տրվում է, իր հետ բերումէ նաև կոնկրետ, առօրյա հետևանքներ, որոնք ուղղակի անտանելի են թվում անսահման ինքնուրույնության մեր ծարավի համար: Հետո, եթե ընդունում ես առաջ գնալ այդ ճանապարհով, փորձառությունը քեզ ցույց է տալիս, որ, ևս մեկ անգամ, Ավետարանն իրավացի է. «Վերցրեք իմ լուծը ձեր վրա, [...], իմ լուծը քաղցր է, իսկ բեռը՝ թեթև» (Մտթ 11, 29-30):

Բայց որ իսկապես այդպես է, դա բացահայտվում է հետո: Սկզբում, մինչդեռ, մեծ է ետ ընկրկելու, նահանջելու փորձությունը. սկզբում միայն «լուծն» է երևում: Եվ հարկավոր է ասել, որ ավետարանական ա՛յլ հորդորներ ևս բնավ չեն ոգևորում ու չեն խանդավառում: Օրինակ. «Եթե ձեզնից մեկը կամենում է իմ ետևից գալ, թող ուրանա իր անձը, վերցնի իր խաչը և գա իմ ետևից: Որովհետև, ով կուզենա փրկել իր կյանքը, կկորցնի այն [...] »:

Ճիշտ է, որ իսկույն հետևում են այս խոսքերը. « [...] բայց ով կկորցնի իր կյանքը իմ անվան համար, կփրկի այն» (Մտթ 16, 24-28): Այո՛, այդպես է, համաձայն եմ. բայց, սկզբում, հարկավոր է «ուրանալ սեփական անձը», «կորցնել սեփական կյանքը», «սեփական ուսերի վրա վերցնել խաչը»: Ո՛չ, այս ամենը չի ոգևորում, չի խանդավառում, ո՛չ իսկույն, ո՛չ էլ, առավել ևս, բոլորին:

Պետք է հավատան, վստահեն նրանց, ովքեր փորձել են. Աստված ապահով զգալու կամ հոգևոր հարմարավետ, հեշտ սփոփանք հայթայթելու համար մտովի ստեղծված, հորինված պատկեր չէ, չի՛ կարող լինել: Առնվազն, այդպիսին չի կարող լինել Աստծո վերաբերյալ քրիստոնեական էթիկական հասկացողության դեպքում. Աստված շա՜տ բան է պարգևում Իր հետ հարաբերություն հաստատողին ու մշակողին, – մանավանդ թե, ամե՛ն բան է պարգևում, – բայց շա՜տ բան է նաև պահանջում: Հարմարավետ կարող է լինել, մինչդեռ, որոշ տեսակի «դեիզմը», այն հավատալիքները, որոնք երևակայում են ինչ որ մի «Գերագույն Էակ», որը սահմանափակվում է «աշխարհը թեթևակի հրումով շարժման մեջ դնելով», բայց հետո հետաքրքրություն չի դրսևորում այդ աշխարհի նկատմամբ և վերադառնում է իր գործերով զբաղվելու իր ամպերի վրա: Թողնելով մեզ զբաղվել մեր գործերով, առանց խղճահարությունների ու առանց մեղքի զգացման:

Պարզապես ընդգծելու համար, կարդամ քեզ այս մեջբերումը, որ գրի եմ առել Գիլբերտ Ք. Չեսթերթոնի գրքերից, այդ անգլիկանի, որ հասուն տարիքում դարձի եկավ կաթոլիկության և դարձավ Կաթոլիկ Եկեղեցու ամենամեծ պաշտպաններից մեկը Քսաներորդ դարի սկզբում, մի ջատագով, որի մեջ միաժամանակ փայլում էին նախանձախնդրությունն ու հումորը. «Եթե Հիսուս Քրիստոսը եկած չլիներ, կարծում եմ, որ ես շա՜տ ավելի հանգիստ կլինեի: Եվ այս պատճառով է, որ արմատական կերպով կեղծ է աթեիստների պատճառաբանություններից մեկը, որի համաձայն՝ հավատքը միմիայն մխիթարում է: Պարզ է, որ հավատքի կյանքի փորձառությունը չունեն, որ չգիտեն, որ մխիթարություն է և միաժամանակ տագնապ, տիրապետություն և միաժամանակ հրաժարում: Հիսուսը Նա է, ով մեր կյանքի մեջ բերում է նաև ավերածություններ կամ, առնվազն, նշանակալի տհաճություններ, սիրո այս Դամոկլյան սրով, որն երբեմն թվում է, թե մեր՝ հավատացյալներիս գլխավերևում կախված է որպես հոգեբանական ճնշման գործիք»:

 

 

Բայց իսկապես վստա՞հ ես, որ կարող է նման բան լինել, հենց այդ դրդապատճառով: Որ կարող է նման ցանկություն լինել: Ինձ թվում է, որ լրիվ հակառակն է ավելի ճիշտ. նա, ով ամբողջ կյանքն ապրել է միայն իր ուզածով, մերժելով որևէ հեղինակություն իր վրա, բարոյական որևէ սահմանափակում իր ինքնուրույնությանը, ամեն ինչից առաջ և ամեն ինչից վեր սնուցելով միմիայն իր էգոիզմը (և ո՛չ որովհետև «չարագործ» է, այլ՝ որովհետև մարդ է, և մի մարդ, որ չի ցանկացել ընդունել փրկությունը. հետևաբար բնական է, որ մտածում է միայն իր մասին), նման դեպքերում մաղթանքն այն է, որ – «այն կողմում» – ոչինչ և ոչ ոք չլինի. և ո՛չ թե, ընդհակառակը, Ինչ-Որ-Մեկը, որին պետք է հաշիվ ներկայացնի: Փորձառությունն ու մտորումներս ինձ ասում են, որ «սանձարձակը» (բառի փիլիսոփայական իմաստով, անշուշտ. բնականաբար, այստեղ բարոյապաշտական ոչ մի երանգ չեմ ցանկանում տալ այս բառին) շա՜տ ավելի նախընտրում է Ոչինչը, քան թե գլխացավանքներ առաջացնող Դատավորը:

Ո՛չ, ես կարծում եմ, որ կրոնի «վերաբացահայտումը», երբ մարդն հասել է իր «վերջին շնչին», – որը կարծես թե անակնկալ է, տվյալ մարդու դեպքում, բայց սովորական և խիստ հաճախակի երևույթ է ընդհանուր առմամբ, – չի ծնվում «մխիթարության» կարիքից, այլ ավելի՝ «ապահովագրության» ցանկությունից, մի իրականության նկատմամբ, որը մինչ այդ պահը մերժվել է, բայց որը այդ պահին – այդ ծայրահեղ իրավիճակի շլացուցիչ լույսի ներքո, երբ մարդու պաշտպանական արհեստական բոլոր կառույցները փլուզվում են – ներկայանում է եթե ո՛չ որպես հարյուր տոկոսանոց ճշմարտություն, ապա առնվազն որպես խիստ բարձր հավանականություն:

 

 

Առաջ անցնենք, ուրեմն, քանի որ գոնե նվազագույն չափով արդեն խոսեցինք պայքարի խորհրդի մասին – յուրաքանչյուր մարդու սրտում – Շնորհի ու մեղքի, լույսի ու խավարի միջև:

Կա այստեղ, համենայն դեպս, մի տեսակ «համագործակցություն», «ձգտում դեպի միևնույն նպատակակետը», խորհրդի ու բանավորության միջև: Փաստացի, այն «աստվածային պարգևը», որ միշտ գտնվում է հավատքի սկզբնակետում, կարող է կայանալ, պարզապես, բանականությունը լավ ու ճիշտ գործածելու շնորհի մեջ: Եվ, բանականության լավ ու ճիշտ գործածությամբ, հասնել ճանաչելու և ընդունելու այն առեղծվածը, որին անվանում ենք «Աստված», մեր սեփական անձի և աշխարհի առեղծվածի ետևում: Մի խոսքով, մեր բանականությանն է տրված քողը պատռելու կարողությունը, պատռվածքի միջից նշմարելով Արարչին: Եվ այդ կերպ բացահայտելով, որ «տիեզերքի իմաստն ու նշանակությունը տիեզերքի ներսում չեն», ինչպես ասում էր Վիթգենշթայնը:

 

 

«Սրտին զգալի Աստվածը», ինչպես ասում էր Պասկալը: «Սիրտն իր մտքերն ունի, որոնք անհասանելի են մտքին»: Մանավանդ թե, մտքից առաջ – թեև միտքն է հիմնավորելու ու արդարացնելու Աստծո վրա կատարած մեր «գրազը» – «սիրտն է, որ զգում է Աստծուն»:

Միտքս է գալիս նաև Պասկալին գրեթե ժամանակակից անգլիացի Ֆրենսիզ Բեքընը. «Աթեիզմը մարդու շուրթերի վրա է ավելի, քան թե սրտում»: Սիրտը «գիտի» այն, ինչը որ բերանը կարծում է, թե մերժում է: Սա այն նույն Բեքընն է, որն ուսումնասիրությունների մեջ անցկացված մի ողջ կյանքի ավարտին հանգեց հետևյալ եզրակացությանը, որն առարկայական հավաստման ուժն ունի. «Մի քիչ փիլիսոփայությունը կարող է հեռացնել Աստծուց: Բայց շատ փիլիսոփայությունը վերադարձնում է Նրա մոտ»: Քիչ թե շատ նույն եզրակացությունն է, որ Ժան Գուիտտոնն արձանագրել է Հիսուսի վերաբերյալ. «Մի քիչ քննադատությունը կարծես քարուքանդ է անում Ավետարանը: Բայց քննադատության քննադատությունը կարող է վերստին հավաքել քանդված կտորները, առաջվանից ավելի ամրակազմ կերպով»:

 

 

Դա այդպես է, այո՛: Այն ամենը, ինչ մեր էությունն է, այն ամենը, որ տեսնում ենք, որ զգում ենք մեր ներսում և մեզնից դուրս, ա՛յլ բան չէ, եթե ո՛չ միայն՝ մի վիթխարի, ամենուր ներկա հարցական նշան, որին մի պատասխան է ենթադրվում ու պահանջվում՝ ուղղորդվելով դեպի մի Հեղինակ: Բնազդաբար զգում ենք ու նշմարում, որ եթե չենք ընդունում խորհուրդը, մեզ մնում է միայն աբսուրդը:

Պատահական չէ, որ միշտ էլ չափազանց սակավաթիվ են եղել «իսկական» աթեիստները, նրանք, որ կոչվում են «տեսական»: Նրանք, այսինքն, որ պնդում են, թե դիտազննման և մտավոր ուսումնասիրությունների ճանապարհով հասել են համոզմանը, որ Ոչինչ և Ոչ Ոք գոյություն չունի գոյություն ունեցող ամեն ինչի ետևում: Նրանք, այսինքն, որ «գրազ են գալիս» մեր՝ հավատացյալներիս «գրազ գալու» նման, թեև հակառակ ուղղությամբ:

Աթեիզմը, երբե՛ք չմոռանանք սա, ինքն էլ մի հավատք է: Եվ շա՜տ ավելի դժվարին հավատք է, և որ պահանջում է մտքի ու բանականության վրա շա՜տ ավելի մեծ բռնության կիրառում, քան իրեն հակառակ մտահամակարգերը: Չմոռանանք այս ճշմարտությունը, որին արդեն ակնարկել ենք, բայց լավ կլինի ևս մեկ անգամ ընդգծել. նրանք ասում են, թե Աստծո գոյությունն անհնարին է ապացուցել. է՜ լա՛վ, մենք էլ պատասխանում ենք, որ Աստծո չգոյությունն է, որ չի կարող ապացուցվել: Աթեիզմը կարող է օրնիբուն տանջվել ու չարչարվել ինչքան ուզում է, ապացուցելու համար, թե հավատքը կեղծ է, բայց գիտի, որ երբեք չի կարող ապացուցել, որ իր հաստատումները ճշմարիտ են: Նույնիսկ եթե ընդունելու լինենք (իրականում, բնականաբար, չենք ընդունում), որ ռացիոնալ հարթության վրա անհնարին է ապացուցել Աստծո գոյությունը, է՛լ ավելի հաստատ ու անվիճելի է մնում փաստը, որ նույն ռացիոնալ հարթության վրա այն չի կարող նաև հերքվել: Մարդկային մտքի ողջ պատմությունը կազմ ու պատրաստ փաստում է դա: Ինչպես ասում էինք. սա՛ է պատճառը, որի համար Աստվածաշունչը հաստատում է. «Անխելքը մտածում է, թե Աստված չկա»:

Կարծում եմ, որ այս պատճառով է, որ «pur et dur» - «մաքուր ու կարծրապինդ» աթեիզմը, ինչպես ասում են ֆրանսիացիները, փաստացի ունեցել է, ունի և միշտ էլ ունենալու է խիստ սակավաթիվ նվիրյալ հավատացյալներ: Գոնե այս հարցում գիտակ Ժան-Պոլ Սարթրը ասում էր, որ Աստծո գոյության ժխտումը «երկարատև, դժվարին և ամեն օր վերսկսելիք ձեռնարկ է»: Իրականում, անհնարին ձեռնարկ է, իր սահմանումով իսկ:

Համենայն դեպս, աթեիզմի դավանանքը երբեք չի եղել և երբեք չի լինի մի բան, որ վերաբերվում և հետաքրքրում է զանգվածներին, այլ ընդամենը՝ ժամանումի հոգնատանջ (ու անկայուն) կետն է իրականությունից կտրված սակավաթիվ “մտավորականների”. որոնց ներկայությունը բավական է պահպանելու ու ապահովելու համար «“ո՛չ”ի օգտին գրազ գալու» հնարավորությունը (որն, ինչպես գիտենք, անհրաժեշտ է հավատքի համար), բայց որոնք միշտ փոքրիկ խմբակ են միայն եղել: Եվ սա, իմիջիայլոց, հաստատվում է նաև սոցիալական հարցումներով, հետազոտություններով ու վիճակագրություններով, նաև ամենասեկոլարիզացված Երկրներում:

 

 

Դա այն տեսակ աթեիզմն է (կամ, թերևս ավելի լավ կլինի ասել, ագնոստիցիզմը), որն անգամ հարկավոր չի համարում «Ո՛չ»ով պատասխանել «Աստված գոյություն ունի՞» հարցին, այլ՝ նախընտրում է գործնական, առօրյա «Ոչնչի՛» կամ «Ոչ մի» պատասխանով հակադարձել այն մյուս հարցին, թե. «Ինչի՞ է ծառայում, կամ ի՞նչ օգուտ ունի Աստծուն հավատալը»:

Կարելի է ասել, որ մինչ այն սակավաթիվ «տեսական»ները քրիստոնեական աղոթքը կձևափոխեին այսպես. «Հայր մեր, որ երկնքում չես», «գործնական»ները կասեին. «Հայր մեր, որ երկնքում ես, այնտեղ էլ մնա՛»: Այսինքն. «Գուցեև կաս, բայց ո՛չ ժամանակ ունենք, ո՛չ էլ հավես՝ լուրջ քննության ենթարկելու այս խնդիրը, – ու մանավանդ՝ ո՛չ էլ քաջություն, որովհետև եթե հարցերը լրջանան ու սկսենք համոզվել, սկսելու ես քեֆներս փչացնել Քո բարոյական պատվիրաններով»:

Ո՛չ թե դեմ, այլ՝ առանց Աստծո. առնվազն մինչև այն օրը, – գիտենք դա, – երբ կյանքը որոշում է քողազերծել և ցույց տալ իր ողբերգականորեն անհեթեթ դիմագիծը:

Սրա համար է, որ մեր այս զրույցները սկսեցինք հենց այդ կետից. հնարավոր պատասխաններ փնտրելով «Ինչի՞ է ծառայում հավատալը» հարցին: Ծածուկ Աստծո, թաքնված Աստծո մարտավարությունը թերևս իրականանում է նաև Իր այս թվացյալ «ոչ-հարկավորության», «ոչ-անհրաժեշտության» մեջ, ավելի առաջ, քան արարչության մեջ դրոշմված Իր հետքերի կիսաստվերի, մթնշաղի մեջ: Կամ էլ՝ իրականանում է հավատալու պատճառների ու չհավատալու պատճառների միջև այն թվացյալ «ոչ ոքի»ի մեջ, որն էլ հենց հանգեցնում է ագնոստիկության, անգիտապաշտության. ո՛չ հաստատել, ո՛չ մերժել, այլ՝ ձեռնպահ մնալ, ընտրել «չգիտեմ», «անհնարին է իմանալ» պատասխանները (կամ, իրականում, պատասխանից փախչելու տարբերակները):