ԺԳ. - Կա՛մ խորհուրդը, կա՛մ աբսուրդը / 2

 

Ո՜չ, ե՛կ մենք էլ չընկնենք սխալի ու թյուրիմացության մեջ այն քրիստոնյաների, նաև որոշ եկեղեցական այրերի, որոնք հիվանդագին բռնվել էին Աստծուն «արդարացնելու» գաղափարով, սկսած Նրա գոյության իսկ հիմնավորումից, այն իրականության դիմաց, որին բոլորը, խիստ լարված, անվանում էին «մարքսիստական մարտահրավերը»: Եղան մինչև իսկ քահանաներ, և նախկին քահանաներ, որ մղվեցին շա՜տ առաջ, մինչև իսկ լրջորեն առաջարկելով «մարքսիստական ընթերցման» ենթարկել Աստվածաշունչը, կարծելով, որ այդ կերպ կարողանալու էին մի նվազագույն քաղաքացիություն մուրալ «կրոնի» համար, երբ իրենց լիովին անպաշտպան էին կարծում կոմունիստական կարծեցյալ «աթեիզմի» դիմաց: Եթե սխալ եղել է, այդ սխալը կայացել է մարքսիստական «աթեիզմին» ո՛չ միայն լուրջ, այլ մինչև իսկ ողբերգական մոտեցում ցուցաբերելու մեջ, կարծես թե նրան էր պատկանում վերջնական ու վճռական խոսքի իրավունքը. սխալը կայացել է այն բանի մեջ, որ թույլ են տվել տպավորել իրենց Աստծո այդ թվացյալ «հերքման» կողմից, կարծես այդ «հերքումը» բխում էր ռացիոնալ հիմնավորումներից:

Ջանա՛ հասկանալ ինձ. քրիստոնեական հավատքի տեսության ներսում սա էլ է նախախնամական եղել: Հիշո՞ւմ ես Վերականգնման ժամանակներում հնչած հայտնի խոսքը, որի հեղինակներն էին կաթոլիկների մեջ ամենաջինջ ու ամենախորաթափանց միտքն ունեցող հոգևորականները, – որոնք, հետևաբար, նաև շատ զգայուն էին «պատմության աստվածաբանության» դաշտում, – այն բանից հետո, երբ Յակոբինների ապաքրիստոնեականացման մոլուցքն ու Նապոլեոնի կայսերական նկրտումները արյան լճի մեջ էին խեղդում քրիստոնյաներին և ամեն տեսակ ավերածությունների էին ենթարկում Եկեղեցուն. «Դուք հեղափոխությունն արեցիք առանց մեզ և մեր դեմ: Բայց, վերջում, այն արեցիք մեր համար»:

Չմոռանանք նաև այն գնահատականը, որը վերջերս, «իրական սոցիալիզմի» փորձառության ու դրա հակակրոնական պայքարի վերջնական հաշվեկշիռը ներկայացնելիս, հնչեցրեց Եկեղեցու այրերից մեկը, ով – դեռ այն ժամանակներում, որ կասկածներ չէին հարուցում – չէր վարանել սահմանել կոմունիզմը որպես «մեր դարի խայտառակություն»: Քո համար կարդամ, ուստի, Կարդինալ Ռաթցինգերի այս խոսքերը. «Մարքսիստական քննադատության մեջ կա մի հաստատում, որն իր մեջ ճշմարտության տարրեր է պարունակում. կան կրոններ և կրոնական պրակտիկաներ, որոնք իսկապես խորթ են, օտարեցնող, ինքնությունից զրկող, որոնք բացահայտ կերպով անառողջ են մարդու համար, որոնք ուղղակի կարող են նրա համար դժվարին դարձնել բարի, մարդասեր, աշխատասեր լինելը»: Հետևաբար, «ո՛չ բոլոր աստվածներն են հավասար ու համանման. անցյալում եղել են կրոններ և այսօր էլ կան կրոններ, որոնց վերաբերյալ մարքսիստական դիմադրությունն իրավացի էր»:

Վերադառնալով Քրիստոնեությանը, ով գոնե մի քիչ ծանոթ է պատմությանը, գիտի, որ հալածանքները վերջիվերջո օգտակար են լինում Եկեղեցուն. քիչ դարաշրջաններ են այնքան պտղառատ եղել, որքան Տասնիններորդ դարը և Քսաներորդ դարի սկիզբը, ո՛չ միայն ֆրանսիական, այլ՝ ողջ եվրոպական Եկեղեցու համար, երբ «Աշխարհի Հզորները» պաշտպաններից վերածվեցին հալածողների, և Պապական Գահը, կառավարությունների կողմից հարձակումների ենթարկվելով, ստիպված եղավ կոչ ուղղել ազգերին ու ժողովուրդներին: Ավետարանական տրամաբանությունն է ցորենի հատիկի, որ պետք է «մեռնի», որպեսզի «բազում պտուղ տա»:

Արտաքին հարձակողականության և ներքին հերետիկոսության խառնուրդ լինելով, (իր ծննդաբանության մեջ ռաբբիների մի անընդմեջ շարք ունեցող հրեա Մարքսի գաղափարախոսությունը դա մի տեսակ աստվածաշնչյան մեսսիականություն էր, այն միակ տարբերությամբ, որ բռնությամբ կիրառվում էր միայն երկրային իրականության համար), մարքսիստական աթեիզմը նույնպես իր դերակատարումն ունեցավ պատմության թատերաբեմի վրա: Որը մեր համար «անիմաստ կատաղությունը» չէ, «մի խելագարի կողմից պատմված հեքիաթը» չէ, ինչպես կասեր Շեքսպիրը, այլ՝ այն թատերաբեմը, ուր Աստված բեմադրում է մի խորհրդավոր ներկայացում, որի գործողությունները թողել է մեր հայեցողությանը, հարգելով մեր ազատությունը, բայց Իրեն է վերապահել բոլոր արարների ավարտը:

Որոշ աստվածաբանների կողմից դրսևորված թերարժեքության բարդույթներից անդին. որոշ եկեղեցականների կողմից պատմական մեղքերի ընդունումից անդին (որոնց մի խոշոր մասը հորինված մեղքեր էին). վատիկանյան սկզբնական քաղաքականությունից անդին (մինչև որ եկավ մի Պապ, ով ներսից ճանաչում էր այդ համակարգի ո՛չ միայն անմարդկային բնույթը, այլ նաև թուլությունը), որը կարծես համոզվել էր, թե այդ Նոմենկլատուրայի հետ գոյակցելու էր այլևս հավիտյանս հավիտենից, փորձելով համաձայնություններ կնքել նրա հետ. ամեն ինչից անդին, իր էությամբ թվացյալ, բայց բռնություններով ու աշխարհագրական տարածմամբ նախադեպը չունեցող այդ աթեիզմի խայթոցը ևս անօգուտ փորձառություն չեղավ:

 

 

Լսիր, մեզ այստեղ հետաքրքրում են այն պատճառները, որոնք բանականությունը կարող է գտնել քրիստոնեական հավատքի հիմնավոր կամ անհիմն լինելու վերաբերյալ: Եվ փաստ է, որ այս հիմնական հարթության վրա մարքսիզմը – առնվազն ուսմունքային մարքսիզմը, վարչակարգեր դառնալուց առաջ, երբ սկսեցին «Աթեիզմի ինստիտուտներ» հիմնել՝ փորձելով «post-factum» արդարացումներ գտնել – գործնականում համր է եղել: Մինչդեռ այո՛, հավանաբար նախախնամական է եղել, բայց միմիայն այն հարցերում, որոնք վերաբերվում էին ո՛չ թե հավատքին, այլ՝ հավատքի գործնական կիրառմանը, պրակտիկային, այն հարցերում, որոնք վերաբերվում էին եկեղեցականների հովվական գործունեությանը և հավատացյալների երբեմն կամ հաճախ անհետևողական վարքին: Սրա համար է, որ խոսում էի «թվացյալ» աթեիզմի մասին. անկասկած այդպիսին էր փաստերի հարթության վրա, որևիցէ դավանանքի հավատացյալների դեմ սանձազերծված հալածանքներից սկսած, բայց ո՛չ տեսական հարթության վրա:

Իրականում ո՛չ Մարքսը, ո՛չ էլ տարբեր դպրոցների պատկանած մարքսիստները, – մի քանի բացառությունները չհաշված, – իրենց երբեք չեն ենթարկել հոգնությանը՝ լրջորեն, մտքի սպեկուլատիվ հարթության վրա քննելու Աստծո գոյության և, հետևաբար, կրոնական ճշմարտության խնդիրը:

Մարքսի, ինչպես նաև իր աշակերտների մեծամասնության համար, աթեիզմը արդյունքը չէր ինչ որ մի «ապացուցման», «փաստարկման», հավատացյալների պատճառաբանությունների դեմ ներկայացվող լուրջ հիմնավորումների: Ո՛չ, այլ՝ ամբողջովին հակառակն էր. մի չապացուցված, չփաստարկված, չհիմնավորված պոստուլատ, կանխադրույթ, որից հարկավոր էր մեկնել: Աստված գոյություն չուներ, այդ իդեոլոգների համաձայն, ո՛չ թե որովհետև այդ եզրակացությանն էին հանգում խորհրդածությամբ կամ բանավեճերով, այլ, պարզապես, որովհետև չպետք է գոյություն ունենար: Մի չապացուցված «a-priori», մի խոսքով:

 

 

Նմանատիպ «մտքեր» (մտքերը չակերտների մեջ, բնականաբար ... ): Մի «կամայական», «ապրիորիստական» աթեիզմ, «օտարացման» դեմ ապստամբության, ինքնուրույնության, ազատագրման ցանկությունից ծնված: Այս վերջինը մի առանցքային գաղափար է, որ Մարքսը որդեգրել է Ֆոյերբախից (գիտեմ, որ չափազանց ճապաղ ու հասարակ ենք դառնում, բայց կարծում եմ, որ նաև ակնհայտ բաները վերհիշելը կարող է մեծապես օգտակար լինել). որի համաձայն, իբրև թե, ինչ որ մի երևակայված, մեզնից «օտար» իրականության մեջ ենք լուսարձակում մեր կարիքները, մեր վախերը, մեր հոգեկան ընկճումները, և դա է, որ անվանում ենք Աստված: Կրոնը, հետևաբար, մարդկության առաջին և իսկական թշնամին է, մարդկության վամպիրն է, քանի որ մարդկությանը զրկում է իր լավագույն ուժերից, մարդկանց մղում է («տիրող դասակարգերի» շահագրգիռ դաշնակցությամբ ու օրհնությամբ) Երկնքում փնտրելու այն փրկությունը, որի համար գործի չենք լծվում երկրի վրա:

Մարդը, հետևաբար, պետք է վերստին իր սեփականությունը դարձնի այն, ինչ իրենն է, և որը «օտարել էր» գոյություն չունեցող Աստծո մեջ, առասպելական Երկնքում: Կրոնական նշտարով իրականացված այս «կրտումը» (շարունակում եմ հիշեցնել այն, ինչը վաղուց հայտնի է, մանավանդ թե՝ հնությունից արդեն բորբոսնած է ... ) հնարավոր է եղել միմիայն տնտեսական և սոցիալական անարդար հարաբերությունների պատճառով, որոնք մարդկանց առաջ փակելով փրկության ուրիշ որևիցէ մի ճանապարհ, նրանց հարկադրել են որոնելու մի կեղծ, ինքնախաբեական փրկություն, ծունկի գալով՝ աղերսելու համար ուրվականների:

«Ախտորոշումից» հետո՝ ահա՛ մոգական «բուժումը», տրված այդ հրեա մարգարեի կողմից, որը Մեսսիայի գալստյան հանդեպ իր պապենական հավատքը կորցրած՝ մեսսիական արքայություն էր փնտրում քաղաքականության մեջ. հասարակական-տնտեսական հարաբերությունները փոխելով՝ «Աստված» չքվելու էր ինքնուրույն կերպով, կրոնը վերանալու էր, քանի որ վերանալու էին այն ճնշող սխալները, որոնք հնարավոր էին դարձրել նրա ապօրինի կառուցումը: Այդ ժամանակ – և միմիայն այդ ժամանակ, հասարակության մեջ, որն իր հայացքը չէր ուղղի այլևս Երկնքին, այլ՝ երկրին, և միմիայն երկրին – մարդը վերադառնալու էր տիրապետելու իր բոլոր կարողություններին: «Ապագայի արևը» լուսավորելու էր «վաղվա երգող օրը». «նոր» մարդկությունը տիրապետելու էր գերառատ ուժի, ոգևորության, ստեղծագործ հանճարի, արգասավորության, որովհետև վերջապես կազմված էր լինելու «ապաօտարացած» անհատներից, որոնց արյունն այլևս չէին խմելու կրոնական տզրուկները:

Մի խոսքով, այն, ինչը որ վերջապես խլվելու էր «կեղծ ու ստախոս աստծուց», վերադարձվելու էր օրինավոր սեփականատիրոջը՝ իրագործված կոմունիզմի մարդուն, որն այլևս մաքրված էր լինելու առասպելական հավատալիքների թմրանյութերի ազդեցությունից:

 

 

Դա կանխատեսում էին Պապերը Տասնիններորդ դարի կեսից արդեն, իրենց Կոնդակներով, որոնց պատգամի կորիզն ի վերջո սա էր. «Աստծո մահեը անխուսափելիորեն նշանակում է «մարդու մահ»ը: Ցանկացան փորձարկել, ժողովուրդների մաշկի վրա. և այդպես էլ իսկապես կատարվեց:

Շարունակելուց առաջ, սակայն, օգտակար կլինի մի քանի քայլ առաջ ցատկել և վերստին ընդգծել մեր համար մի բան, որը հաճախ այդքան էլ հստակ չէ շատերի համար: «Մարքսիզմի» թեման (ճիշտ այնպես, ինչպես արդի ժամանակների մյուս բոլոր «իզմ»երի դեպքում, նացիոնալսոցիալիզմից մինչև ինքնին դասական լիբերալիզմը) պատկանում է նախևառաջ և շատ ավելի աստվածաբանությանը, քան թե քաղաքագիտությանը: Դրանց մասին խոսելը, հետևաբար, չի նշանակում «քաղաքականությամբ զբաղվել». այստեղ մեր համար շատ ավելի կարևոր է կանգ չառնել մակերեսային պատկերացումների վրա, այլ՝ թափանցել մինչև իրողությունների խորքերը: Այդ «իզմ»երը – իսկ սուտի «գիտական սոցիալիզմը» առավել տեսանելի կերպով – հետաքրքրում են ավելի հրեա-քրիստոնեական հերետիկոսությունների պատմագետներին, քան թե քաղաքագետներին:

Արդի մշակույթի որոշ ներկայացուցիչների կարճատեսության (եթե ո՛չ ամբողջական կուրության) պատճառներից է հենց մերժելը – և, հետևաբար, չճանաչելը – «կրոնական» կատեգորիայի, որը մինչդեռ իրականությունների վրա ամենաշատ լույս սփռողն է, քանի որ հենց ինքն է, որ (ուզենք, թե չուզենք) գործում է յուրաքանչյուր մարդու ներաշխարհում: Ներառյալ նրանց, ովքեր իրենք իրենց ամենաշատ «ապա-կրոնականացած» են կարծում:

Վերցրու, օրինակի համար, արդի ժամանակների «հիմնարար սխեման», վանդակը, որի միջոցով կարծում էին – և դեռ կարծում են – , թե կարող են բացատրել ամեն ինչ. հակադրությունը «աջակողմյանների» ու «ձախակողմյանների», «պահպանողականների» ու «առաջադիմականների» միջև: Եվ ուրեմն, մակերեսային զանգվածներն անգիտանում են, որ այդ կատեգորիաները, որոնք գերագույն աստիճանի «քաղաքագիտական» են համարվում, իրականում դիմակավորված ներկայացումներն են քրիստոնեական երկու հակադիր մեծ հերետիկոսությունների:

 

 

Շատ համառոտ կլինեմ, մի՛ մտահոգվիր: Համենայն դեպս, այս օրինակը ևս, հնարավոր բազմաթիվ օրինակների մեջ, կարող է պատկանել եթե ո՛չ «հավատալու պատճառների», ապա առնվազն «կրոնական աշխարհայացքին լրջությամբ մոտենալու պատճառների» թվին: Կրոնական աշխարհայացք, որը բնավ հնավաճառի խանութի մի անկյունում դրվելիք իր չէ, – և այդպիսին չի լինի երբե՛ք, քանի դեռ պատմությունը շարունակում է իր ընթացքը, – որն հարկավոր է թողնել կա՛մ ձանձրալի մասնագետներին, կա՛մ անբուժելի միամիտներին:

Ծայր աստիճան խտացնելով, հետևաբար. իրենց արդիական կարծող «ձախակողմյանների», «առաջադիմականների» ծածուկ ներշնչանքի աղբյուրը այն հին հերետիկոսապետերն են, – նրանցից ամենահայտնի ներկայացուցչի անունը Չորրորդ դարում ապրած իռլանդացի վանական ոմն Պեղագիոսն է, – որոնք չափազանց քիչ էին հավատում Ադամի ու Եվայի մեղքի բացասական ազդեցությանը, «սկզբնական մեղքի» հետևանքներին: Որից էլ ծնունդ է առնում չափազանցված լավատեսությունը (օպտիմիզմը), որ վերարթնանում է Տասնութերորդ դարի Եվրոպայում և վարակում է բոլոր նրանց, ովքեր կարծում են, թե անհատ մարդու և հասարակության որևէ խնդիր հնարավոր է լուծել բարենորոգող քաղաքական գործիչներով, հասարակագետ սոցիոլոգներով, հոգեբաններով, սոցիալական ասիստենտներով:

Ընդհակառակը, «աջակողմյանների», «պահպանողականների» (մինչև ծայրահեղ ռեացիոնար «հակահեղափոխականների») հայրերը այն հերետիկոսապետերն են, որոնք սկզբնական այդ մեղքին և մարդկության վրա դրա բացասական հետևանքներին հավատում էին չափազանց շատ: Դրանց նախատիպարներն են ո՛չ թե «իսկական» Սուրբ Օգոստինոսը անձամբ (որը «հերետիկոս» լինելուց չափազանց հեռու, Եկեղեցու Հայրերից, հիմնասյուներից մեկն է), այլ՝ որոշ «օգոստինյաններ» (և պատահական չէ, որ Լութերը նրանցից մեկն էր), որոնք հաստատում են հին ասացվածքը. «Դժբախտ է նա, ով աշակերտներ ունի»: Որից էլ ծնունդ է առնում մարդաբանական և սոցիալական այն չափազանցված հոռետեսությունը (պեսսիմիզմը), որով վարակվածները, երբ ինչ որ մի խնդրի առաջ են հայտնվում, իսկույն պահանջում են մտրակ ու գավազան, ոստիկանություն, ուժ կիրառող կառավարություն, բանտեր, ամեն ինչ սահմանափակող օրենքներ:

Քարերը նետեցի և ձեռքս իսկույն ետ եմ քաշում, հրաժարվելով ասել ավելին, թողնելով, որ յուրաքանչյուր ոք ինքը մտորի այս իրականությունների շուրջ:

 

 

Իսկապե՛ս: Ինչպես արդեն ասում էինք, մարդու մտքի ու սրտի մեջ Աստծո գաղափարն իսկ սպանելու փորձը (բնականաբար՝ չհաջողված) նշանակեց և վերածվեց մարդու մահվանը (բնականաբար՝ հաջողված): Երբ հնարավոր եղավ գնալ՝ տեսնելու, թե իրականում ի՛նչ էր տեղի ունեցել պատից այն կողմ (իմիջիայլոց, դա առաջին պատն էր պատմության մեջ, որ կառուցվել էր ո՛չ թե թույլ չտալու համար, որ դրսինները ներս մտնեն, այլ՝ որ ներսինները դուրս չելնեն ... ), ցավով ականատես եղանք, որ այնտեղ ամեն ինչ հարկավոր էր վերակառուցել. սկսած հենց մարդուց: Աթեիստական կոմունիզմի ճիրաններում հայտնված մարդիկ, որ կարծես կորցրել էին անգամ մտածելու, աշխատելու, ապրելու կարողությունը:

Երեք սերունդ շարունակ ապրած ու սնված լինելով այն մշակույթի մեջ, որն «Աստծո թմրանյութից» զերծ էր ու մաքրված, մարդիկ պետք է որ վերածված լինեին գերմարդու, մինչդեռ իրականում վերածվել էին ենթամարդու: Կարողությունների ժայթքման փոխարեն, որ պետք է հետևեր կրոնի չարաղետ ուրվականի անհետացմանը, այն, ինչ տեղի ունեցավ, ներփլուզումն էր, ներսից և դեպի ներս քանդվելը:

Մի քանի տասնամյակ տևած տքնաջան ջանքերից հետո, օրիգինալ ու կենսական ոչ մի բան չծնվեց այդ մշակույթներում, որոնք պատմության թատերաբեմից հեռացան ո՛չ որովհետև հաղթվեցին պատերազմի դաշտում, այլ՝ ներքին քայքայման արդյունքում, առանց իրենց ետևից թողնելու արվեստի, գրականության, փիլիսոփայության, գիտության ինչ որ մի ինքնատիպ ծնունդ: Ստեղծագործ ինքնատիպ մեկ անձնավորություն անգամ չծնվեց այդ «նոր մարդկությունից», որի շարքերը, սակայն, համալրված էին միլիարդավոր մարդկանցով:

Ընդհակառակը, միակ անունները, որ անմահացան, այլախոհների, աքսորվածների, հալածվածների անուններն են: Որոնք, շատ հաճախ, հալածվել են հենց կրոնական հավատքի կամ այդ հավատքից ծնվող դիրքորոշումների պատճառով: Մշակույթների գործածած բառապաշարը և աշխարհում դրա ազդեցությունը նշանակալի ցուցիչներ են. և այդպես, սովետական ռուսերենի միակ բառերը, որոնք միջազգային գործածության մեջ են մտել, վերաբերվում են կա՛մ զենքերին (մոլոտով, կատյուշա, կալաշնիկով, միգ), կա՛մ բյուրոկրատական ու պրոպագանդիստական հաստատություններին (Նոմենկլատուրա, Պոլիտբյուրո, ագիտպրոպ, Կոմինֆորմ, Կոմինտերն, ստախանովիզմ), կա՛մ էլ առավել սոսկալի հիմնարկներին (ՑեԿա, ԿԳԲ, գուլագ), և այլն:

 

 

Վերջերս աչքի էի անցկացնում միջնադարյան կտակների մասին մի ուսումնասիրություն: Դրանք շարադրվում էին գաղտնի, միայն նոտարի ներկայությամբ, դրանց բովանդակության գաղտնիությունը պաշտպանվում էր խիստ օրենքներով ու սովորությունների ուժով, և դրանք կարող էին բացվել միայն տվյալ մարդու մահից հետո: Ուստի, եթե ինչ որ մեկը կամենար գոնե իր կյանքի վերջում դուրս գալ կրոնի կեղծավորությունից, որին հետևել էր ստիպողաբար, բայց չէր հավատացել իր սրտի խորքում, կարող էր շատ հանգիստ կերպով անել դա: Մինչդեռ, այդ կտակների հեղինակները մեղավորներ էին (ինչպես բոլորը), բայց ո՛չ կեղծավորներ. չկա և ո՛չ իսկ մեկը, որ ուրանա կամ գոնե կասկածի տակ դնի այն հավատքը, որ դավանել է կյանքի ընթացքում: Հետևաբար, կրոնական «թույնը» (եթե այդպիսին է) ներթափանցել էր մինչև նրանց հոգու ամենախորքը և ընդունվել էր ազատակամ կերպով:

Այո՛, դա փաստ է, որ պաշտոնապես «աթեիստական» հասարակության (այսինքն այն հասարակության, ուր մարդը պետք է հասներ իր կարողությունների գագաթնակետին) ամլությանը հակադրվում է հավատքով արմատական կերպով լի մշակույթի արգասավորությունը, բոլոր սահմանափակումներով ու սխալներով հանդերձ, որոնք անխուսափելի են ամենուր, ուր ապրում ու գործում են մարդիկ: Ոչ մի լուրջ պատմագետ այլևս – և վաղուց արդեն – չի պաշտպանում «խավար դարերի» առասպելը: Ինչպես գիտես, «Միջնադարը» դա վարկաբեկող եզր է, որ ստեղծվել է իլլումինիզմի կողմից. իբր «խավար» փակագիծը հեթանոս քաղաքակրթության փառքի և դրա բարենպաստ վերադարձի միջև, որին նույն իրենք՝ «լուսավորված» պատմաբաններն անվանեցին Վերածնունդ: Եվ սակայն, որքան ավելի ենք ճանաչում այդ «քրիստոնեական» հազար տարիները, այնքան ավելի ենք զարմանում տեսնելով, թե կյանքի ու ստեղծագործության ինչպիսի՜ խայտանք էր տիրում այդ ժամանակներում, երբ Աստված գտնվում էր մարդու մտքերի գագաթնակետում:

Դեպի հավիտենական կյանքի հույսը կողմնորոշված լինելը չի նշանակում անապատ դարձնել այս կյանքը: Ընդհակառա՛կը: Եվ ով տակավին կանգ է առել դպրոցական կոնֆորմիստական դասագրքերի քարոզած նախապաշարումների վրա, թող որ ավելի լավ տեղեկանա և թարմացնի իր գիտելիքները: Դա կարող է անել նաև այնպիսի անկասկածելի հեղինակի օգնությամբ, ինչպիսին է Ումբերտո Էքոն. «Մտածում ենք, օրինակի համար, վհուկների որսի մասին: Դա միջնադարյան արտադրանք չէ, այլ՝ արդի ժամանակների: «Malleus maleficarum» հատորը («Վհուկների որսորդի ձեռնարկը») շարադրվել է Ամերիկայի բացահայտումից քիչ առաջ, ժամանակակից է ֆլորենցիական հումանիզմին: «Démonomanie des sorciers» հատորը (կախարդների ու կախարդանքների դեմ զառանցալի մեղադրանքներ պարունակող տրակտատներից մեկ ուրիշը) պատկանում է Վերածննդի ներկայացուցիչներից մեկի գրչին, ով գրել է Կոպեռնիկոսից հետո ... »:

Սա ընդամենը մի երկտող է, որ ընդօրինակել էի չմոռանալու համար և այժմ քո համար կարդացի գրեթե պատահական կերպով: Այդ հարցերի մասին կարծում եմ դեռ կխոսենք, երբ զրուցելու կլինենք Եկեղեցու և նրա պատմության մասին, որն այսօր այնքա՜ն մոռացված ու անգիտացված է, ո՛չ միայն «շարքային» քրիստոնյաների, այլ նաև, ցավոք, բազմաթիվ եկեղեցականների կողմից անգամ:

 

 

Կավելացնեի, որ քրիստոնեական – և մանավանդ՝ կաթոլիկ – ստեղծարարության հաշ-վեկշիռն է՛լ ավելի տպավորիչ է դառնում, երբ չենք մոռանում, որ մարքսիզմի համար, ինչ-պես մյուս բոլոր արդի գաղափարախոսությունների համար, երկրային հասարակությունն ամբողջն է, ամեն ինչը. որովհետև, ակնհայտորեն, միակն է, որ գոյություն ունի: Եթե ձախողվում է այստեղ, ձախողվում է ինքնին տեսության հանդեպ վստահությունը:

Քրիստոնեության համար, մինչդեռ, «քաղաքակրթող», «մշակութային» արդյունքները ա՛յլ բան չեն, եթե ո՛չ միայն՝ արձագանքը – կարևոր, բայց երկրորդական – իրական «բարի լուրի». մեզ սպասում է մի հավիտենական կյանք:

Յուրաքանչյուր սոսկ մարդկային մտահամակարգի ու իշխանության, յուրաքանչյուր կուսակցության կամ շարժման համար «Պատմությունը միակ Գերագույն Դատավորն է», ասում է սոսկալի Հեգելը, որի աջ ու ձախ կողոսկրերից են ծնվել բոլոր այն գաղափարախոսությունները, որ ավերել են վերջին դարերի մարդկության կյանքը: Այդ գաղափարախոսությունների համաձայն, միայն այն, ինչը հաջողություն է ունենում այս աշխարհում (և քանի դեռ հաջողություններ է գրանցում), ունի արժանապատվություն, մանավանդ թե՝ ճշմարտացիություն: Մնացած ամեն ինչ թափվում է այն աղբամանի մեջ, ուր նետվում են բոլոր այն բաները, որոնք, հաջողություն գտած չլինելով, չեն մասնակցում «Weltgeist»ին, «աշխարհի ոգուն», որը Սուրբ Հոգու փոխնակն է սուտի «լաիկ» համակարգի հետևորդների համար:

Եկեղեցու համար, մինչդեռ, – որ ծնվել է Պարտվածից, Ձախողվածից, գերագույն աստիճանի Հաղթվածից, Նրանից, ով Իր աշակերտներին պատվիրել է չկարծել, թե կարող են «իրենց Վարդապետից ավելին լինել», – Եկեղեցու համար, ի տարբերություն մարդկային ինստիտուտների, հաշվեկշիռը կատարվելու է միմիայն պատմության ավարտին. և հավիտենական փրկության ու կորստյան այն չափանիշներով, որոնք չեն ենթարկվում «աշխարհի» կատեգորիաներին:

Մի միանձնուհի, որ վանքի ծածուկ կյանքի ու աղքատության մեջ լռելյայն սպառում է իր կյանքը՝ աղոթելով ու զոհաբերվելով եղբայրների ու քույրերի համար, որոնց երբեք չի տեսել (և որոնք իրեն երբևէ չեն տեսել), մարդկության համար շա՜տ ավելի արժեքավոր անձ է, քան բոլոր հզորները միասին վերցրած: Ընտանիքի մի հայր, մի մայր, որ իրենց ամբողջ կյանքը դնում են ի ծառայություն արգասավոր սիրո, – և ի սեր Քրիստոսի, – աշխարհի համար շա՜տ ավելի օգտակար են, քան որևիցէ VIP (Very Important Person, շատ կարևոր անձնավորություն): Մի քահանա, որ իր կյանքը դարձնում է մեղավորների հանդեպ Քրիստոսի ներման գործիք, նույնիսկ եթե ամենաաննշանն ու ամենաանհայտն է, շա՜տ ավելի մեծ նպաստ է բերում մարդկությանը, քան հաջողված «հնգամյա տնտեսական ծրագիրը», ի՛նչ գույնի վարչակարգի կողմից էլ այդ ծրագիրը առաջ տարված լինի:

Ահա այսպես է, որ չափվում է Եկեղեցու «հաջողությունը» աշխարհում: Եկեղեցու պատմության ճշգրիտ հաշվեկշիռ կատարելու համար կա՛մ գործի են դրվում իրեն հարմար ու պատշաճ կատեգորիաները, կա՛մ էլ նրանից ոչինչ չի հասկացվում: