ԺԴ. - Գիտության - և պատմության - քննությունը / 1 – Գրադարան – Mashtoz.org

ԺԴ. - Գիտության - և պատմության - քննությունը / 1

Միքելե Բրամբիլլա. Ակնարկեցինք այս մեծագույն իրարանցմանը, որ կազմակերպվել էր ցույց տալու համար գիտության և հավատքի միջև, բնական ուսումնասիրությունների և կրոնական պաշտամունքի միջև անհամատեղելիությունը։ Մի փորձ, որ ամբողջովին անարդյունք մնաց, նաև որովհետև ծնվել էր մի թյուրիմացությունից։ Արդեն ակնարկել ենք դրան, թեև հպանցիկ. գիտության նպատակն է պատասխանել «Ի՞նչ է», «Ի՞նչ կազմություն ունի», «Ինչպե՞ս է աշխատում» հարցերին։
Կրոնը որպես նպատակ ունի պատասխանել ամբողջովին ա՛յլ տեսակ հարցերի, որոնք գիտնականը չի կարող իր առաջ դնել առանց իր և, հետևաբար, գիտության սահմաններից դուրս գալու. «Ինչո՞ւ գոյություն ունի», «Իմաստ ունի՞», «Եվ ո՞րն է այդ իմաստը»։
Գիտնականը չպետք է «մտածի», ո՛չ էլ – առավել ևս – «փիլիսոփայի». պետք է իր գործն անի, որ կայանում է օբյեկտիվ մեթոդների համաձայն «հետազոտելու», «չափելու», «հավաստելու» մեջ։ Պետք է «արդյունքներ» ներկայացնի մեզ, ո՛չ թե «եզրակացություններ»։
 
Վիտտորիո Մեսսորի. «Իսկ ավելին չարից է», ինչպես ասում է Ավետարանը:
Այս ասածներիդ այնքա՜ն համոզված եմ, որ այս հարցերի շուրջ գրածս առաջին գրքի առաջին իսկ գլխում մարդկային վիճակը համեմատեցի իրավիճակին մեկի, ով հանկարծակի արթնանում է գիշերվա թանձր խավարի մեջ սլացող գնացքի սենյակներից մեկում: Որտեղի՞ց է ճանապարհ ընկել այդ գնացքը, որի մեջ հայտնվել ենք առանց մեր ուզելու, առանց իմանալու, թե ո՛ւմ կողմից և ինչո՛ւ: Դեպի ո՞ւր է ուղղված այդ գնացքը: Ի՞նչ կա – եթե ինչ որ մի բան կա – այդ խավարի խորքում, որի միջով սլանում է մեզ փոխադրող գնացքը:
Գիտության մարդու առաջադրանքը, այստեղ, գնացքի բաժանմունքները քննելն է, դրանք նկարագրելը, նստարանների չափսերը ճշտելը, հետազոտելը, թե ի՛նչ նյութից են պատրաստված գնացքի ներսում գտնվող առարկաները, չափել օդի ջերմաստիճանն ու ճնշումը: Բայց այդ միջավայրից, որն իր միակ միջավայրն է, գիտնականը պետք է անհրաժեշտորեն դուրս գա, եթե կցանկանա կարծիք հայտնել հնարավոր պատճառների ու իմաստի վերաբերյալ՝ այդ ճամփորդության, որ ձգվում է Անհայտից դեպի Անհայտը: Այսինքն, իր առաջ պետք է դնի հարցերը ո՛չ թե ֆիզիկոսի կամ քիմիկոսի (որոնք ոչ մի նշանակալի ասելիք չունեն մարդկային վիճակի առեղծվածի մասին), այլ՝ այնպիսի հարցեր, որոնք վերաբերվում են փիլիսոփայությանն ու աստվածաբանությանը:
Այո՛, կրկնենք. դիտարկել, չափել, նկարագրելը մի բան է, մեկնաբանել ու բացատրելը ուրիշ բան է: Մեկը մյուսին չի խառնվում ու չի խանգարում, և ո՛չ էլ փոխադարձաբար արժեզրկում են միմյանց, այլ՝ առաջ են շարժվում միմյանցից տարբեր հարթությունների ու կարգերի մեջ:
 
Ինձ իսկապես զարմանալի է թվում աշխատանքային հարթությունների նման շփոթումը։ Սովորաբար Եկեղեցին է մեղադրվում հավատքն ու գիտությունը միմյանց խառնելու, շփոթելու մեջ, իբր փորձելով ենթարկել գիտությունը հավատքին։ Մինչդեռ պարզվում է, որ հենց հետքրիստոնեական կամ հակաքրիստոնեական համակարգերն են, որ շփոթել ու տակավին շփոթում են ոլորտները, ակնկալելով գիտությունից այն, ինչը որ նա երբեք չի տվել և երբեք չի կարողանալու տալ։ Նույնիսկ եթե, հազիվ սկսում ենք խոսել այս հարցերի շուրջ, միշտ հայտնվում է ինչ որ մեկը, պատրաստ՝ հիշեցնելու մեզ Պիզայում ծնված մի պարոնի պատմությունը, ոմն Գալիլեո Գալիլեյի ... ։
 
Ա՜հ, ո՛չ: Աստծո՜ սիրույն, բավական է գլուխներս արդուկել (կներես, բայց երբ տեղին է, տեղին է) այս հնացած «Գալիլեոյի գործով», իլլումինիզմի կողմից հորինված և կամաց կամաց որպես պատերազմի զենք կատարելագործված, մինչև մեր օրերը: Եվ մի այնպիսի՜հմտությամբ ու համառությամբ, որ ի վերջո կարողացել են – առնվազն բազմաթիվ քրիստոնյաների մեջ – թույնի նման կաթեցնել մեղքի զգացումը, խղճի խայթը, մինչև իսկ ամոթի զգացումը մեր այն ավագ եղբայրների հանդեպ, որոնք մեր նախորդներն են եղել հավատքի մեջ, և որոնց, հակառակ ամեն ինչի, պարտավոր ենք նույն այդ հավատքի ավանդումը մինչև մեզ: Ինչը որ, վերջիվերջո, միակ իսկապես կարևորություն ունեցող բանն է, մեր տեսանկյունից դիտված:
Գիտե՛մ, գիտե՜մ, «Գալիլեո» կոչվող գործի մասին – և մյուսների – պետք է խոսենք, երբ կհասնենք պատմության մեջ Եկեղեցու քայլքի մասին զրուցելուն: Բայց կարծում եմ, որ կարևոր է որոշ բաներ ասել իսկույն, քանի որ շատերը համոզված են, թե քրիստոնեական Աստծո հանդեպ հավատքը (էլ չասե՜մ կաթոլիկը) դա մի վանդակ է, որ խեղդում է մարդու միտքն ու փնտրտուքները:
Բայց կարևոր է այդ խնդրին անդրադառնալը՝ նաև հասկանալու համար, թե ո՛ր ամբիոններից են հնչում որոշ քարոզները: Իլլումինիզմի հայրերից մեկը (և հետևաբար՝ Գալիլեոյի «սև առասպելի» հեղինակներից մեկը) միշտ նույն Վոլտերն է. նա, որ դատարկախոս «շառլատաններ» էր անվանում երկրաբանության հիմքը դնողներին, որոնք իրավացիորեն պաշտպանում էին բրածոների ծովային ծագումը, որոնք գտնվում էին հողը փորելիս: «Լույսերի փիլիսոփան» մերժում էր «քահանայավայել այդ հեքիաթները», փոխարենը վստահեցնելով (և լրջորեն), որ խոսքը վերաբերվում է ուխտավորների կորցրած խեցիներին, մինչ նրանք քայլելիս են եղել դեպի Սանտիագո Դե Կոմպոստելա ... : Երբ Վոլտերի աշակերտներն անցան իշխանության գլուխ, 1794 թվականի Մայիսի 8ին գիլիոտինով մահապատժի ենթարկեցին (ուրիշ հազարավորների հետ միասին) հիսունմեկ տարեկան մի մարդու. նրա անունն էր Անտուան-Լորեն Լավուազիե: Այսինքն Ֆրանսիայի, թերևս ողջ Եվրոպայի, գիտական մեծագույն փառքին, արդի քիմիայի հիմնադրին, ջրի և օդի բանաձևերը հայնաբերողին, և, իմիջիայլոց, նաև Հեղափոխությանը մեծ օգուտ տվածին, քանի որ կշիռների ու չափերի նոր համակարգի հեղինակն էր նաև: Իրեն մահապատժի դատապարտող դատավորից Լավուազիեն խնդրեց դատավճռի իրագործման տասնհինգօրյա հետաձգում, որպեսզի կարողանար ավարտել մի շատ կարևոր ուսումնասիրություն: «Հանրապետությունը գիտնականների կարիք չունի», պատասխանել է (ավանդության համաձայն) «լուսավորված» յակոբինը, նրան ցույց տալով դեպի կառափնարան տանող ճանապարհը: Բացառությո՞ւն: Միայն մեկ դե՞պք: Իսկ Քոնդորսե՞ն, որը նույնպես մահվան դատապարտվեց այդ նույն Տեռռոռի տարիներին, այդ մեծ իլլումինիստ, մեծ գիտնական, մեծ մաթեմատիկոս Քոնդորսեն, որը սակայն հանցավոր էր «ժիրոնդին» լինելու, այսինքն՝ «խավարամտության» դեմ պայքարում բավականաչափ արմատական չլինելու մեջ:
Բայց ինչպես որ գիտես, «Գալիլեոյի գործը» հորինվեց և Եկեղեցու դեմ գործածվեց նախ բուրժուական լիբերալիզմի, իսկ ապա մարքսիզմի կողմից: Տասնամյակներ շարունակ «պրոգրեսիստների» սերունդներ հուզվել ու զայրացել են՝ որպես հանդիսատես դիտելով «Գալիլեոյի կյանքը», Բերթոլտ Բրեխտի ողբերգությունը: Ցավոք, սակայն, ոչ ոք երբեք չի հիշատակում, թե ինչպե՛ս և ինչո՛ւ այդ ողբերգության հեղինակը արժանացավ Ստալինի անվան Մրցանակին, որն անձամբ բռնապետի ձեռքից էլ ստացավ Մոսկվայում, և որ այդ ողբերգության վերջնական տարբերակը ներկայացվեց 1957 թվականին, “մարդու իրավունքների” և “մտքի ազատության” այն մայրաքաղաքում, որն Արևելյան Բեռլինն էր: Եվ ներկայացվեց, վրադիր, Գերմանիայի այն «դեմոկրատական» Հանրապետության ծախսով, որը Բրեխտին վճարում էր նրա թատրոնի՝ «Berliner Ensemble»ի բոլոր ծախսերը, հարյուրավոր աշխատակիցներով հանդերձ:
Ամբիոններ են սրանք, ինչպես տեսնում ես, որոնց «հավաստի», «արժանահավատ», «անկողմնակալ» լինելու հարցում չգիտեմ ո՞վ կարող է մի պահ անգամ երկմտել: Եվ ահա այսպիսի ամբիոններից են մեզ ուղղվում ցասկոտ քարոզներ ու «քաղաքակիրթ հանդուրժողականության» դասեր: Բայց, վերադառնալով Գալիլեոյին ըստ իրական պատմության և ո՛չ թե ըստ հորինված առասպելների. նրան դատարանի առաջ ներկայանալու կանչել էին (և ամենայն պատվով ու հարգանքով. նույնիսկ մի ժամ չի անցկացրել բանտում) ո՛չ այն բաների համար, որ ասում էր: Կոպեռնիկոսի «արևակենտրոն» տեսությունը – Կոպեռնիկոսը ազգությամբ լեհ, կաթոլիկ աստվածապաշտ քահանա էր, որն իր աստղադիտակը տեղադրել էր բարձրասլաց եկեղեցիներից մեկի տանիքի վրա, և որն իր հիմնական աշխատությունը ձոնել էր Պողոս Երրորդ Պապին, որպես աստղագետ «կոլեգայի», և որն առանց որևէ խնդրի կամ դժվարության ստացել էր դոմենիկյան գրաքննողների «imprimatur»ը՝ հրատարակչական արտոնությունը – այդ տեսությունն, ասում էի, պաշտպանվում էր նաև Պապերի ու Կարդինալների կողմից, որպես անհատ ուսումնասիրողների, և առանց որևէ արգելքի քննարկվում էր նաև պապական բոլոր համալսարաններում:
Եթե նրա դեմ պայքարողներ եղել էլ են, դրանք Պադովայի լաիկագույն համալսարանի իր աշխարհական կոլեգաներն էին: Հատկապես, նրան հետապնդում էր բողոքական բիբլիցիզմի սպառնալի դիմադրությունը: Հռոմում, դատավարության ընթացքում, հյուրընկալված էր – անձնական սենեկապանով – նախ պապական, ապա կարդինալական պալատներում. հյուսիսային Եվրոպայի բողոքական քաղաքներում իսկույն կհայտնվեր խարույկի վրա կամ, առնվազն, բանտում: Լութերն ինքը զայրալի խոսքեր է արտասանել Կոպեռնիկոսի դեմ, որին անվանում էր «քահանա, քահանաների բարեկամ», որն ասում էր բաներ, որոնք իր կողմից համարվում էին Աստվածաշնչին հակասող: Իսկ Մելանխթոնը՝ Լութերի մեծագույն աստվածաբանը, սպառնացել էր՝ կաթոլիկներին չափազանց հանդուրժող համարելով. «Նման սրբապիղծ երևակայությունները մեր մոտ անպատիժ չէին մնա»: Երբ Գալիլեոյի դեմ դատավճռի լուրը հասավ Տյուբինգեն, բողոքական մտքի փարոսն ու ամրոցը հանդիսացող հայտնի համալսարան, պրոֆեսորները մեծ տոն կազմակերպեցին և (մի անգամ) պատահեց, որ լութերականները շնորհավորեցին կաթոլիկներին ... : Եվ սա հիշատակեցի, որպեսզի մեկ հպում ևս ավելացնեմ այն ամենին, ինչ ասում էի որոշ «ամբիոնների» մասին, որոնց համաձայն կաթոլիկությունն է – և միմիայն կաթոլիկությունը – Հովհաննու Հայտնության այն «Մեծ Գազանը», որ ճնշում է Աստծո Որդիների ազատությունը:
Իսկ ինչ վերաբերվում է Պիզայի պարոնի Հռոմի հետ ունեցած խնդիրներին, դրանք խիստ հարաբերական էին. առանձնանալ սեփական վիլլայում և շաբաթը մեկ անգամ արտասանել ապաշխարության սաղմոսները, կարողանալով անխափան շարունակել իր աշխատանքները. փաստ է, որ իր գիտական գլուխգործոցը Գալիլեոն գրել է դատավճռից հետո: Իսկ այդ խնդիրներն էլ Հռոմի հետ նա ունեցավ ո՛չ թե այն բաների համար, որ ասում էր, այլ՝ թե ինչպես էր դրանք ասում, մի տեսակ նորաոճ դոգմատիկ ֆիդեիզմով, իբրև բացարձակ փաստ ներկայացնելով այն, ինչը որ տակավին և ամբողջովին վարկած էր:
Հավակնում էր, այսինքն, միմյանց խառնել բնական գիտելիքներն ու աստվածաբանությունը, և ստեղծել մի տեսակ գիտական դոգմա, այն բանի հիմքի վրա, ինչը որ – այդ ժամանակ – դեռ տեսություն էր, առանց փորձարարական ապացույցների: Դատավարության ժամանակ ներկայացրած միակ «գիտական» փաստը, բանավեճերի չորս օրերի ընթացքում (մակընթացությունների պատճառը տեսնում էր Երկրագնդի շարժման մեջ), սխալ էր, մինչ իրավացի էին դատավորները, որոնք մակընթացություններն ու տեղատվությունները վերագրում էին լուսնի ձգողականությանը: Պատահական չէ, որ Գալիլեոյի նկատմամբ թերահավատություններ է արտահայտել Կարլ Պոպպերը, որը հենց այս դրվագի մեջ է տեսել ծնունդը նոր – և չափազանց վտանգավոր, ինչպես հետագայում մարդկությունը տեսավ – «Գիտության Կրոնի». «Շիենտիզմը»:
Հիշենք նաև, որ ներկաներից մեկը՝ ծայր աստիճան ուսյալ և սուրբ Կարդինալ Ռոբերտո Բելլարմինոն, որը – Պապերի ու բազմաթիվ Եպիսկոպոսների նման – պաշտպանում էր Գալիլեոյին, աշխատելով նրան անվնաս պահել հատկապես ինքն իրենից, իր սեփական համառությունից ու գոռոզությունից (ինչպես նաև նրա փորձերից՝ կեղծելու թղթերը, ինչը որ բնականաբար զայրացրել էր դատավորներին), արդեն իսկ յուրացրել և շրջանառության մեջ էր դրել մի բանաձև, որը մեծապես օգտակար էր նման հարցերում: Այն բանաձևը, որով մի ուրիշ Կարդինալ, մի ուրիշ մեծագույն գիտնական, Չեզարե Բարոնիոն, նոր ծնվող արդի գիտության դիմաց համառոտել էր կաթոլիկ դիրքորոշման էությունը. «Աստվածաշունչը մեզ սովորեցնում է, թե ինչպես կարող ենք ընթանալ դեպի Երկինք, այլ ո՛չ թե ինչպես է ընթանում Երկինքը»:
Միջնադարյան կոթողային «Summae»ների, Համայնագիտարանների գոյությունն ինքնին (որոնք միայն աստվածաբանական չէին. հաճախ դրանք իսկական հանրագիտարաններ էին բոլոր ոլորտների վերաբերյալ) փաստացի ցույց է տալիս, որ Կաթոլիկ Եկեղեցին երբեք չի ենթարկվել որևիցէ ոլորտում գիտական փնտրտուքի և աստվածապաշտության միջև նույնիսկ նվազագույն հակասություն նշմարելու փորձությանը: Այլ՝ ընդհակառակը, միշտ ուսուցանել է, որ թե՛ հավատքը և թե՛ միտքն ու բանականությունը, երկուսն էլ Աստծո պարգևներն են. հետևաբար, չկա և երբևիցէ չի կարող հակասություն լինել նրանց միջև:
Քրիստոնեական համոզմունքն այն է, որ Արարիչ Աստվածը նաև Հայտնող Աստվածն է. հետևաբար, բնական գիտությունները, քանի որ հետազոտում են Աստվածային Իմաստության սքանչելիքները, որոշակի առումով իրենք էլ պաշտամունքային արարքներ են, կրոնական խորհրդածության նյութեր: Նաև այս պատճառով է, որ մաթեմատիկական ու երկրաչափական հնագույն աշխատությունները (առաջին հերթին Էուքլիդեսը) մինչև մեր օրերը հասել են ընդօրինակումներով, որոնք մեծագույն բարեպաշտությամբ կատարվել են քրիստոնյա վանականների ձեռքով, իսկ հետո – հազիվ դա հնարավոր եղավ – իսկույն հրատարակվել ու աշխարհով մեկ տարածվել են կրկին եկեղեցականների ձեռքով: Եվ բնավ պատահական չէ, որ Գալիլեոյի օրոք համալսարանները – կաթոլիկ Միջնադարի այդ տիպար հաստատությունները – Եվրոպայում ավելի քան 108ն էին, մի քանիսը՝ կաթոլիկ իսպանական Ամերիկաներում, և ուրիշ ոչ մի հատ՝ ոչ-քրիստոնյա երկրներում:
 
Բավական է նաև մտածել, որ գիտությունների պատմությունը – նաև ֆիզիկական գիտություններինը – լի է հավատացյալների անուններով, որոնցից շատերը քահանաներ ու վանականներ էին։ Հենց պոզիտիվիստական աթեիզմի դարաշրջանում էլ, ագնոստիկական ռացիոնալիզմի մթնոլորտում, մեծագույն գիտնականներից, ողջ պատմության ամենամեծ գիտնականներից և մարդկության ամենամեծ բարերարներից մեկը՝ խորը ու բացահայտ կերպով կաթոլիկ հավատքը դավանող այն այրն էր, որի անունն է Լուի Պաստյոր։ Միևնույն դարում, ընդամենը մեկ անուն ևս հիշատակելու համար, ապրում և արարում էր մեծն Յոհանն Գրեգոր Մենդելը, ժառանգականության օրենքները բանաձևած կենսաբանը, որ վանական էր։
 
Անշո՛ւշտ: Եվ հարկավոր է ուշադիր լինել, որպեսզի չընկնենք այն թակարդի մեջ, որի հեղինակները ցանկանում են համոզել մեզ, թե հազիվ մարդկությունը մուտք է գործել արդի դարաշրջան, անվերականգնելի ու երկկողմ համաձայնությամբ ամուսնալուծություն է տեղի ունեցել գիտության ու հավատքի միջև: Վերցրու, օրինակի համար, «արդիականության» ամենահզոր խորհրդանիշներից ու գործոններից մեկը. էլեկտրական էներգիան: Ալեսսանդրո Վոլտան ամենօրյա Պատարագի ու Վարդարանի աղոթքի մարդ էր. Անդրե-Մարի Ամպերը մինչև իսկ հեղինակել է «Քրիստոնեության աստվածային բնույթի պատմական փաստերը» անունով մի աշխատություն. Մայքըլ Ֆարադեյն իր արտակարգ հայտնագործությունները հերթափոխում էր անգլիական փողոցներում Ավետարանի քարոզչությամբ. Լուիջի Գալվանին Ֆրանցիսկյան Միաբանության երրորդ կարգի բարեպաշտ անդամ էր. Գալիլեո Ֆերրարիսը՝ խստակրոն, օրինակելի, գործուն կաթոլիկ. Լեոն Ֆուքոն, առաջինը, որ չափեց լույսի արագությունը, դարձի եկավ հավատքի. և այլն, և այլն: Ինչպես տեսնում ես, սահմանափակվեցի «էլեկտրականության» դաշտով, բայց կարող եմ հոգնեցնել քեզ, եթե ուզում ես, նմանատիպ ցանկեր ներկայացնելով գիտական մյուս բոլոր ոլորտների համար:
Սա հստակեցնելուց հետո, սակայն, քեզ խոստովանում եմ, որ բավական ապշած եմ այն փաստի համար, որ առնվազն ոմանք (և, երբեմն, ո՛չ կրտսերներից) տրվում են այդ մտքին, որ իբր գիտությունը ճգնաժամի մեջ է դնում, կամ մինչև իսկ փոխարինում է աստվածաբանությանը, հենց այն ժամանակ, երբ այդ գիտությունը դառնում է արդի: Այսինքն, երբ զինվում է տեխնիկական գործիքներով ու փնտրտուքի մեթոդներով, որոնք ցույց են տալիս, լիովին հայտնի են դարձնում անհավատալի բաղադրյալ բնույթը այն տիեզերքի, որի մեջ ապրում ենք:
Օրինակ, ամառային մի ջինջ գիշերվա աստղազարդ երկինքը մարդկանց համար միշտ եղել է հզոր դրդապատճառ՝ ընդունելու համար Խորհուրդը. ունենալու համար, առնվազն, Աստծո ինտուիցիան, գրեթե բնազդային ներզգացողությունը: Նախապատմական հովիվներից մինչև Պասկալը («Այս անսահման տարածքների լռությունը սարսափեցնում է ինձ»), կամ մինչև Քանթը («Երկու բան է հոգիս լցնում իր նմանը չունեցող հիացմունքով. աստղազարդ երկինքը գլխիս վերևում և բարոյական օրենքը սրտիս խորքում»), չմոռանալով Աստվածաշնչի սաղմոսը («Երկինքները պատմում են Աստծո փառքը, և հաստատությունն ավետում է Նրա ձեռքերի գործը»):
Զինված իր աստղադիտակով, իսկ հետո, կամաց կամաց, միշտ ավելի ու ավելի կատարելագործված գործիքներով, արդի աստղագետն ականատես եղավ, թե ինչպես ընդարձակվեց ու տակավին ընդարձակվում է այդ Խորհուրդը, որն արդեն իսկ տագնապեցնող ու հմայող էր «անզեն աչքով», իսկ հիմա հասնում է ապշեցուցիչ մակարդակների. «քանակով» և, այսպես ասած, «որակով»: Այն իմաստով, որ ի վիճակի է եղել միշտ ավելի բացահայտելու, թե ինչպիսի՜ կատարյալ օրենքներով, ինչպիսի՜ արտակարգության աստիճան կայուն թվերով է կանոնավորվում այս տիեզերքը, որի ընդարձակությունն այնպիսին է, որ չգիտենք անգամ, թե որտեղ են նրա սահմանները:
Անսահմանորեն «մեծ»ից անցնելով անսահմանորեն «փոքր»ին. աստղադիտակից՝ մանրադիտակին, որի տակ գիտնականը բացահայտել է մի աշխարհ (այն նույնպես աներևակայելի ու աներևակայված), ուր զեռում է կյանքը, որն այստեղ էլ – ինչպես ամենուր – կանոնակարգված է իմաստագույն ու անփոփոխ օրենքներով, որոնք մեր ականջին բարձրագոչ աղաղակում են գոյության մասին մի կարգուկանոնի, որն իր համար պարտադիր ենթադրում է գոյությունը մի Համակարգողի. մի ծրագրի (նույնքան առեղծվածային, որքան որ ակնհայտ), որն իր համար պարտադիր ենթադրում է գոյությունը մի Ծրագրավորողի:
Այս ուղղությամբ, բնականաբար, կարող ենք շարունակել որքան ցանկանում ենք, իբրև հաստատում այն բանի, որ ինքս ինձ հարցնում էի. ի՞նչը կարող է մղել – անշուշտ ո՛չ բոլորին, բայց շատերին (ըստ որոշ հաշվարկների, Տասնիններորդ դարի գիտնականների գրեթե կեսը) – մերժելու Արարչի գոյությունը, ճիշտ այն ժամանակ, երբ արարչությունը բառացիորեն պոռթկում է՝ հայտնելով – և դեռ չի վերջացրել հայտնել, ո՛չ էլ երբևէ վերջացնելու է հայտնել – իր խիստ բաղադրյալ բնույթը, իր ծայր աստիճան իմաստուն կառուցվածքը, իր գերագույն աստիճանի գեղեցկությունը. երբ գործիքները ցույց են տալիս, որ ամեն ինչ ո՛չ միայն կանոնակարգված է ինքն իր մեջ, այլ՝ կանոնակարգված է Ամբողջի մեջ և Ամբողջի համար, փոխկախվածության մի հարաբերությամբ, որը միմյանց է միացնում, պարզապես մի օրինակ տալու համար, մրջյունին լուսնի փուլերի հետ:
Որտեղի՞ց է ծնվում մեջտեղ բերելը այս «պատահականության», այս «Մատերիայի հավիտենականության», այս «ինքնակարգավորվող բնության», օրենքներով, որ – չգիտես ինչպե՛ս – ստեղծում է ինքնուրույն ու ինքնաբերաբար, ինքն իրենից, և որոնք հետո – չգիտես ինչո՛ւ – ամենայն խստությամբ հարգում, պահում ու պահպանում է առանց որևէ փոփոխության ենթարկելու. որտեղի՞ց են ծնվում բնության ետևում Աստծո գոյությունը մերժող վարկածները, հենց այն ժամանակ, երբ բացահայտվում է, թե ինչպիսի՜ ծայր աստիճան չափսերի է հասնում Խորհուրդը:
Իրականում, կարծում եմ, որ իրավացի են նրանք, ովքեր հաստատում են, որ գիտությունը չէ, որ ճգնաժամի մեջ է դնում հավատքը, Տասնութերորդ դարից սկսած մինչև մեր օրերը, երբ իրադրությունը վերջապես թվում է, թե փոխվում է, առնվազն նկատվում է ավելի մեծ խոհեմություն արտահայտություններում, կամ բարձրացված հարցադրումների աճ: Գիտությունը չէ պատճառը, ամենայն հավանականությամբ, այլ՝ գիտության փիլիսոփայությունը:
Ինչպես գրել է զարմանալի կերպով դարձի եկած մի անձնավորություն, որին մեջբերելն այսօր կարծես թե չի համապատասխանում զանգվածային լրատվության միջոցների «bon ton»ին, գրող և լրագրող Դինո Սեգրեն, որ ստեղծագործում էր Պիտիգրիլլի կեղծանվան տակ. «Գիտությունը սոսկ հայելի է, որ վերադարձնում է – հավատք կամ աթեիզմ – այն, ինչ ստանում է»: Եվ վերադարձնում է այն, ինչը ցանկանում են նրան ասել տալ, որովհետև, ինչպես նույն ինքը Պիտիգրիլլին վկայեց դարձի գալուց հետո, «արմատացած լինելով իմ գաղափարների մեջ, գիտության ու հավատքի միջև անհամատեղելիության իմ համոզմունքի մեջ, անդադար փնտրում էի հիմնավորումներ, որոնք կապահովագրեին ինձ: Մարդիկ – նաև գիտնականի շապիկ հագածները, որոնք, միամիտների համար, ներկայանում են որպես գիտության քուրմեր, պայծառամիտ օբյեկտիվության վարպետներ – մարդիկ իրականությունը չեն հետազոտում, որպեսզի այդ հիմքի վրա կարծիք կազմեն, այլ՝ որպեսզի մանիպուլացնեն, կաղապարեն, քառակուսիացնեն, տեղավորելու համար իրենց կանխակալ գաղափարների շրջանակի ներսում»:
Օրինակի համար, սաստիկ – և օբյեկտիվ հարթության վրա անբացատրելի – հաջողությունը մի այնպիսի գրեթե անհեթեթ «հավատքի», ինչպիսին է արմատական, աթեիստական էվոլյուցիոնիզմը (պետք է խոսենք դրա մասին, բնականաբար), թերևս միայն այդպես է բացատրվում. հարմար «առաջարկն» էր, պատմական այդ պահին, որ համապատասխանում էր «պահանջարկին» այնպիսի տեսությունների, որոնք գոնե արտաքուստ քիչ թե շատ հավատալի կերևային և կօգնեին դուրս քշելու Աստծուն աշխարհից. որոնք հնարավորություն կտային խարխլելու կրոնական բոլոր տեսակի մտածողության հիմքերը՝ աստվածային հատկությունները վերագրելով Մատերիային:
 
Բնականաբար, ոմանց կարծիքով մենք հիմա հարցադրումներ ու մեկնաբանություններ ենք կատարում, որ անհանդուրժելիության չափ միամիտ են ու անփույթ, անտաշի ու անիմաստի մեջտեղում։ Շատ լավ գիտենք, թե ինչպես է արդի մշակույթը բաժանված ամեն ինչում, բացառությամբ թշնամության ու արհամարհանքի հարցում, որ դրսևորում է առողջ մտածողության, ռեալիզմի, տարրական հարցերի ու հստակ պատասխանների հանդեպ։
 
Դա նաև հաց վաստակելու և հասարակության մեջ դերակատարում ունենալու խնդիր է. եթե դադարեցնեին հարցերը բարդացնելը, էլ ինչո՞վ էին զբաղվելու «պրոֆեսորներն» ու «փորձագետները»: Կես-կատակները մի կողմ, հարկավոր է սակայն զգույշ լինել. հարցերը միշտ չափազանց բաղադրյալ են, տապարը երբեք հարմար գործիք չէ հասկանալու համար: Որքան ավելի եմ առաջ գնում, այնքան ավելի եմ հասկանում, որ ճշմարիտ «մշակույթի» մարդը նա է, ով – հենց այն պատճառով, որ գիտի – դառնում է խոհեմ, իրականության բաղադրյալ բնույթի լիակատար զգացողությունն ունենալով: Պարզությունը հարկավոր չէ շփոթել պարզունակության կամ պարզամտության հետ, որոնք բնորոշ են դիլետանտներին:
Այստեղ, համենայն դեպս, թերևս ճիշտ է. կա ինչ որ ավելի խորը մի բան, մի տեսակ խորհրդավոր «կուրացում», Պասկալի սահմանումը գործածելու համար: Մեր զրուցակիցներին, համենայն դեպս, կարող ենք նվիրել (նաև փորձելու համար պաշտպանվել նրանց հեգնող ժպիտներից՝ ի տես մեր «naïveté»ի, մեր միամտության) այս մեջբերումը մի մարդու խոսքերից, ով ամեն ինչ եղել է, «սրբի կտոր»ից ու Քրիստոնեության ջատագովից բացի: Ո՛չ պակաս, քան Անդրե Ժիդը. «Աստծուն չհավատալը շա՜տ ավելի դժվարին է, քան որքան թվում է: Համենայն դեպս, շարունակելու համար չհավատալ՝ հարկավոր է բացարձակ կերպով արգելել սեփական մտքին՝ դիտել բնությունը և մտորել տեսածի մասին»:
Խնդրի կորիզն այն է, որ հարկավոր է «դիտել» այս «բնությունը» առանց ուղեղի մեջ նախապես կարգավորված սխեմաներ ունենալու, տրամադրությամբ, պատրաստակամությամբ՝ ընդունելու որևէ անակնկալ, նաև նրանք, որոնք կարող են դուրս մնալ սեփական իդեոլոգիական վանդակներից:
Հիշո՞ւմ ես խոսակցությունը մանուկների մասին, «փոքրերի», որ առանձնաշնորհյալներ են: Այն, ինչով որ բնորոշվում է մանկությունը, – ինչպիսին էլ որ լինի մարմնի տարիքը, – զարմանալու կարողությունն է, ընդունակությունը: Բայց հենց դա է, որ ինքներս մեզ արգելում ենք, կամ մեզ արգելվում է, երբ սկսում ենք բարձրանալ մշակութային կամ հասարակական պրեստիժի աստիճաններով: Օրինակ այն քոլեջներում, ուր կրթվում են անգլոսաքսոն աշխարհի ընտրյալները (որոնց ազդեցությունը մեր ժամանակներում խիստ զգալի է ողջ աշխարհով մեկ), դաստիարակությունը հիմնվում է երեք հիմնական սկզբունքների վրա: Նախևառաջ, «երբեք ներողություն չխնդրել». ապա, «երբեք բացատրություններ չտալ». վերջում, տե՛ս է՜, «երբեք չզարմանալ»:
Բայց հարկավո՛ր է «դիտել» բնությունը, որ շրջապատում է մեզ, նաև գիտակցությամբ, որ, եթե հարկավոր լինի բացվել Խորհրդի առաջ, դա բնավ պարտություն չէ մտքի ու բանականության համար, այլ ընդհակառակը՝ նրա բոլոր հնարավորությունների կիրառումն է:
Համենայն դեպս, քանի որ այստեղ ենք, մի մեջբերում էլ ավելացնենք անկասկածելի Ժիդից արված մեջբերմանը, որի ապրելակերպը զայրացնում էր խիստ կաթոլիկ Պոլ Քլոդելին: Այս անգամ լսենք Եկեղեցու Հայրերից մեկին, Սբ. Բեռնարդոսին. «Եթե կասկածներ ես ունենում Աստծո մասին, մի կողմ թող գրքերը և գնա անտառ»: Եվ ի նկատի առ, որ Բեռնարդոսը գրում էր այն Միջնադարում, երբ գրքերը խիստ սակավաթիվ էին, և խիստ սակավաթիվ մարդկանց էին հասանելի. կասկածողները, անհավատության փորձությունն ունեցողները թերևս է՛լ ավելի սակավաթիվ էին. իսկ «անտառները» – այս անվան տակ հասկանալով գրեթե կուսական բնությունը – այն աստիճան բազմաթիվ ու ընդարձակ էին, որ խնդիրն այսօրվա ճիշտ հակառակն էր. ո՛չ այնքան պաշտպանել էր պետք բնությունը, որքան պաշտպանվել բնությունից՝ պարսպապատելով այն, հպատակեցնելով այն, մարդկությանը հարմարեցնելով այն:
 
Մնում է փաստը, որ Արարիչ Աստծո գոյության մերժումը կամ կասկածի տակ առնելը սկզբում բնորոշ հատկանիշներն էին որոշ մտավորականների, որ փակվում էին գրքերի միջավայրում, գրադարանում, արտաքին աշխարհի առաջ կողպելով դռներն ու պատուհանները։ Մանձոնիի «Դոն Ֆեռռանտ»եները հետո այնքան բազմացան, որ կյանքի կոչեցին մի ամբողջ դասակարգ. ''մտավորականների'' դասակարգը։
 
Որքան որ հիշում եմ, սրա մասին արդեն խոսել ենք: Ուստի, «de hoc satis», այդքանը բավական է: Ամեն դեպքում, դա նրանց մեծությունն է և, միաժամանակ, նրանց թշվառությունը. սնվել բառերով, որոնք միշտ ավելի ու ավելի են կտրվում կոնկրետ կյանքից:
Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։
Շնորհակալություն կանխավ։