ԺԵ. - Իր մի քանի հետքերը / 2

 

Դժվար է այս հարցում չհամաձայնվել իր հետ: Եվ հարկավոր է նաև մտորել այն բաների մասին, որ ասում է – նույն ինքը՝ Էքոն – շենքի բակում գտնվող կրպակի մասին, ուր վիճակահանության տոմսեր են վաճառում. եթե դրանցից վերցնես բոլոր չափսերի ու տեսակների, և դրանց պարունակած թվերը բազմապատկես կամ բաժանես կամ հանես կամ գումարես իրար, կկարողանաս ստանալ բոլոր «խորհրդաբանական» թվերն ու նշանակությունները, որ ցանկանում ես գտնել: Բայց, տվյալ դեպքի համար հարկավոր խոհեմությունը գործադրելով հանդերձ, չենք կարող չարձանագրել մի փաստ, որն օբյեկտիվ է և ապացուցված է անհերքելի կերպով. անապատում կառուցված քարեղեն այդ լեռները, որ Հիսուսի ծննդյան ժամանակ հազարավոր տարիների պատմություն ունեին արդեն, բոլորն անխտիր կառուցված են «ոսկեղեն թվի» և Ֆիբոնաչչիի շարքի համաձայն, որը սերտորեն կապված է առաջինին:

Չմոռանանք, որ արդեն Պյութագորասն էր բացահայտել, որ մաթեմատիկական ներդաշնակությունը գոյություն ունեցող որևէ բանի ներսում է. «ոսկեղեն» հարաբերությունը և «Ֆիբոնաչչիի» շարքը անհրաժեշտ են, որպեսզի երաժշտությունը «գեղեցիկ», հետևաբար՝ ներդաշնակ լինի: Ով նվազագույն չափով անգամ հեռանում է նրանցից, երաժշտության փոխարեն կակոֆոնիա (անախորժ խժաձայնություն) է ստեղծում:

Բոլոր մշակույթների համաձայն – առնվազն մինչև վերջին ժամանակները – , բոլոր արվեստները, արտահայտելով գեղեցկություն, առավել կամ նվազ չափով լցված են «աստվածային շնչով». բոլորի մեջ, սակայն, երաժշտությունը թերևս այն արվեստն է, որն առավել ուղղակի կերպով վկայում է հօգուտ Աստծո խորհրդի (տրամաբանության տիտանները հասնում են անգամ ասելու. «Գոյություն ունի Բեթհովենի Իններորդ Սիմֆոնիան: Հետևաբար, Աստված գոյություն ունի: Սա կա՛մ հասկանում ես, կա՛մ չես հասկանում»): Կարծում եմ, որ պատահական չէ, որ ժամանակակից երաժշտության մի մասը – դիտավորյալ կերպով գործածելով աններդաշնակությունը, խժաձայնությունը. և սա, ուշադրություն դարձրու, մարդկության պատմության մեջ առաջին անգամ – կասկածվում է «դիվային պրոպագանդա» լինելու մեջ: Անկասկած – կամովին, թե բնազդային մղմամբ, կարևոր չէ – պտուղն է մի մշակույթի, որն Աստծուն դուրս է մղել իրենից և մինչև իսկ ուղղակի ապստամբում է Նրա դեմ: Ապստամբում է, հետևաբար, ներդաշնակության դեմ, որի դուստրն է գեղեցկությունը: Խորիմաստ և միաժամանակ խորապես մտահոգված զգուշացում է բոլոր սերունդներին ուղղում Վեցերորդ դարում ապրած Կասսիոդորուս վանականը (ով մինչև վանական դառնալը Հռոմեական Կայսրության կարևոր քաղաքական գործիչներից մեկն է եղել). «Եթե անարդարություն գործենք (մեղքն է, որ խռովում է աշխարհի ներդաշնակությունը), Աստված մեզ կզրկի երաժշտությունից»: Կարծես թե հենց սրան է, որ հասնում ենք:

Անհայտ ճանապարհներով, համենայն դեպս, «ֆիդիասական» այդ իմաստությունը վերապրել է մինչև հին աշխարհի վախճանը և փոխանցվել է միջնադարյան, ապա նաև վերածննդի արվեստին: Ռոմանական և գոթական տաճարներից սկսած մինչև Լեոնարդոյի կտավները, մինչև Անտոնիո Ստրադիվարիի ջութակները (որի գաղտնիքը, ինչպես միայն վերջերս բացահայտվեց, առանձին կտորների համաչափության մեջ է), 1,618 թիվն ամենուր ներկա է:

 

 

Անշուշտ, ինտուիտիվ մակարդակի վրա զգացել էին, և բնականաբար՝ նաև չափել էին, այնպես՝ որ նաև կիրառել էին իրենց գործերում: Բայց, ակնհայտորեն, չէին կարող ունենալ այն գիտակցությունը, որը մեզ տրված է տեխնոլոգիաների, ի մասնավորի՝ ինֆորմատիկայի զարգացման շնորհիվ: Մենք այսօր ո՛չ միայն «ինտուիցիան» ունենք, այլ՝ ի վիճակի ենք ճշգրիտ կերպով հաստատելու, որ այդ հարաբերությունը – որն այնպես է անում, որ մի մասը ներդաշնակ համափաչության մեջ է լինում ամբողջի հետ – հանդիպում է ֆիզիկայի, կենդանաբանության, բուսաբանության, քիմիայի, հանքաբանության ... բնագավառներում: Չկա փորձարարական մի գիտություն, որի մեջ նա, ով փնտրում է, չգտնի ու չտեսնի, որ «ոսկե հատումը» (և «Ֆիբոնաչչիի շարքը», որը նրան սերտորեն և առեղծվածային եղանակով կապված է) թվում է, թե մեկն է այն հիմքերից, որոնց վրա տիեզերքը կառուցված է:

 

 

Այո՛, այդպես է: Հենց գիտությունն է, որ ինչքան ավելի է «չափում», ինչքան ավելի է «հաշվում», ինչքան ավելի է «կշռում», Աստծուն աշխարհից դուրս մղելու փոխարեն, ընդհակառակը, Նրա «Իմաստությունն» է բացահայտում այն աչքերի առաջ, որոնք ընդունակ են կարդալու և մեկնաբանելու:

Տակավին մի խոսք էլ ավելացնենք մեր 0,618 (կամ 1,618...) թվի յուրահատուկ – և տպավորիչ – դեպքին, և Ֆիբոնաչչիի հերթականությանը: Չգիտեմ, թե քանի հոգի կարող է տեղյակ լինել սրան, բայց այս առեղծվածը, որ սնունդ է հայթայթել բազմաթիվ հոգեկիրների խորհրդածությունների համար և առաջնորդել է բազմաթիվ արվեստագործների, օգուտ է բերել մինչև իսկ պատրաստի հագուստի նվազմիստիկ արդի արդյունաբերողներին: Վերաբացահայտելով, որ մարդկային իդեալական մարմնի մեջ հասակը երկու մասի է բաժանվում գոտկատեղով (կատարյալ դեպքում՝ պորտի մասում), համապատասխանելով «աստվածային համաչափությանը», և որ վերջույթները համապատասխանում են «Ֆիբոնաչչիի շարքին» (բայց մարմնի մյուս մասերը նույնպես, ներառյալ դեմքի մասերը), այդ արդյունաբերողները կարողացել են առանձնացնել մի շարք չափսեր, որոնք – թեթևակի վերաձևումներով – համապատասխանում են բոլոր տղամարդկանց և բոլոր կանանց պահանջներին:

Ի նկատի առնենք փաստը, որ մարդկային մարմինը (հիշիր Լեոնարդոյի հռչակավոր գծանկարը, որի համար ներշնչման աղբյուր էին հանդիսացել հների ունեցած գիտելիքները) լայն բացված ձեռքերով ու ոտքերով՝ տեղավորվում է կանոնավոր հնգանկյան մեջ. որի կենտրոնը, իմիջիայլոց, համընկնում է սեռային օրգանների հետ, այսինքն՝ այն օրգանների, որոնց միջոցով տղամարդն ու կինը մասնակցում են կյանքն ավանդելու աստվածային պարգևին: Միմյանց միացնելով այդ հնգանկյան ծայրերը, ստացվում է «հնգաթև աստղը», ինչպես այն սովորաբար անվանում են. այն սրբազան նշանակություն ուներ արդեն հրեաների համար («Սողոմոնի աստղը»), բայց նաև ա՛յլ հին կրոնների համար, ներառյալ ասիական կրոնները, իսկ մասսոնականության համար խորհրդանշում է «Տիեզերքի Մեծ Ճարտարապետին»: Եզրակացնելով, այս «աստղակերպ հնգանկյան» մեջ – ինչպես բացահայտել էր Պյութագորյան դպրոցն արդեն – անկյունագծերի հատման կետերը այդ նույն անկյունագծերը բաժանում են երկու հատվածների, որոնք միմյանց հանդեպ գտնվում են ոսկեղեն կատարյալ հարաբերության մեջ. 1ը 0,618ի:

 

 

Որպեսզի թույլատրելիից ավելի երկար չխոսենք, հիշենք միայն, հպանցիկ, որ խորհրդավոր «հարաբերությունը» հանդիպում է կաթնասունների, ձկների, թռչունների, միջատների մոտ. որ փափկամորթների խեցին, օրինակ, լոգարիթմային սքանչելի պարույր է, որն ամբողջովին կառուցված է 1,618 թվի և Ֆիբոնաչչիի 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34 ... (և այսպես մինչև անսահմանություն) շարքի համաձայն: Միմիայն որովհետև հետևում է այս համաչափություններին, փափկամորթների խեցին – ինչպես, օրինակ, Նաուտիլուսի դեպքում – կարողանում է աճել՝ պահպանելով միևնույն ձևը և, հետևաբար, միշտ պատշաճ ու հարմարավետ ապաստան ապահովելով իր ներսում ապրող կենդանի էակին:

Ոմանք համարձակվել են մինչև իսկ հաստատելու (չգիտեմ, թե չափազանցում են կամ ո՛չ. բայց խորքում, «հետքերի» մեր փնտրտուքի համար, այդքանի կարիքը չունենք ... ), որ «ամենուրեք, ուր բնությունը ստեղծում է ձևեր (ֆորմա), որոնք պահանջում են ընդարձակումներ կամ սեղմումներ, թվում է, թե որպես կայուն հիմնակետ հաշվի է առնում 1,618 թիվը»:

 

 

Իսկապե՛ս: Եվ «պատահականությունն ու հարկավորությունը» հանճարեղ են նաև այն դեպքում, երբ սարդերին օժտել են այնպիսի «բնազդային հակումներով», որոնցից մղված՝ այդ կենդանիներն իրենց ոստայնները հյուսում են ըստ այն կայուն համաչափությունների, որոնց մասին այժմ մենք խոսում ենք: Հիշենք, համենայն դեպս, որ «ոսկեղեն թվի» համաձայն են աճում բույսերի բները, ճյուղերն ու տերևները: Եղևնու կոնի թեփուկները գտնվում են մեկը մյուսից աճող հեռավորության վրա, որի հարաբերությունը մեր սովորական «ϕ»ն է: Բուսաբանության բնագավառում մնալով, հիշենք ամենասովորական և քիչ գնահատված արևածաղկին, որի բույլը մի իսկական երկրաչափական խորհուրդ է, որի վերաբերյալ համակարգիչները միշտ նոր հրաշքներ են բացահայտում: Հիրավի, հազարավոր դեղին սերմերը ծաղկեպսակի ներսում շարված են լոգարիթմային պարույրի համաձայն, որն համանման է փափկամորթների խեցիներին. հետևաբար, կառավարվում են մեր սովորական «ոսկեղեն թվի» համաձայն:

Բայց բավական է այլևս: Եվս մեկ անգամ փորձենք չմոռանալ, որ նպատակ չունենք մանրամասն մենագրություն հեղինակելու, առավել ևս՝ «numerus aureus»ի («ոսկեղեն թիվ»), «divina proportio»ի («աստվածային համաչափություն») կամ «ϕ»ի (հունարեն ֆ-ի) մասին, ո՛վ ինչպե՛ս կուզենա անվանել այն: Այս հարցի շուրջ ինչ որ մի բան հիշելը մեզ ընդամենը հարկավոր էր Աստծո հնարավոր բազմաթիվ «ստորագրություններից», Արարչի հավանական «մակնիշներից» մեկը զատորոշելու համար. Արարիչ Աստծո, Ով ընտրել է մթնշաղը, Ով սիրում է նրբանկատությունը և, դրա հետ միասին, գեղեցկությունը: Եվ վերահաստատելու համար (բայց դրա կարիքն իսկապես կա՞), որ ոչ մի կարգ և կանոն չի կարող ծնվել քաոսից, առավել ևս՝ երբ խոսքը վերաբերվում է այսպիսի ներդաշնակ, կայուն, չափելի հարաբերությանը:

Այսքանը բավական է, ուրեմն: Պարզապես – խոսքը մի ընդհանուր իրողության վրա տարածելու նպատակով – միակ բանը, որ կարող ենք ավելացնել, դա վարդի մի տերևն է: Ուր – ça va sans dire ... , ասելն ավելորդ է – երկարությունն ու լայնությունը համապատասխանում են «ոսկեղեն» համաչափությանը:

 

 

Ո՛չ դրա համար: Կամ, եթե ուզում ես, ո՛չ միայն դրա համար: Գլխավոր պատճառն ա՛յլ է. մի քանի տարի առաջ ձեռքս էր անցել բոլոր տեսակի վարդերի մի քանի տասնյակ հազար տերևների մասին մի ամբողջական ուսումնասիրություն, որից պարզ էր դառնում, որ երկարության ու լայնության միջև հարաբերությունը միայն քիչ դեպքերում էր կատարյալ կերպով համապատասխանում «մոգական» թվին: Արժեքը տատանվում էր նվազագույնը 1,616-ից մինչև առավելագույնը 1,621-ի միջև: «Ոսկեղեն» համաչափությունը, հետևաբար, հաստատվում էր, բայց դեպքերի մեծամասնության պարագայում՝ մի թեթևակի ավելցուկով կամ պակասորդով, թեև խոսքն ամբողջովին աննշան տատանումների մասին է: Եվ թվում է, որ այսպես է ամենուր, բնության մեջ. օրինակ, բազմաթիվ «առարկաներ» շրջանակաձև տեսք ունեն, բայց կարծես թե բնական ոչ մի առարկա կատարյալ կերպով կլոր չէ: Երկրագունդը կլոր է, և միաժամանակ՝ կլոր չէ, քանի որ սեղմված, տափակ է Բևեռներում: Թեև անկատարությունները տեսանելի չեն մեր աչքին, չափման գործիքները ցույց են տալիս դրանց ներկայությունը, թեև դրանք երբեմն ծայր աստիճան նվազագույն չափի են:

Սա մի իրականություն է, որ ճանաչվել է «քրիստոնեական» դարերում ապրող մարդկանց կողմից, իր խորին նշանակության հետ միասին: Մտածիր այն սքանչելի «քարեղեն գրքերի» մասին, որ միջնադարյան տաճարներն են, որոնց վերարկուով ամբողջ Եվրոպան ծածկվեց ընդամենը երեք հարյուր տարվա ընթացքում: Դրանց մեջ շինարարները ծրագրում էին մի միկրոկոսմոս, որը պետք է մակրոկոսմոսի հայելին լիներ. Մայր-Տաճարը – Եպիսկոպոսի «ամբիոն»ն ու աթոռը, և բեմն այն ամենօրյա Պատարագի, որով վերանորոգվում է Քրիստոսի փրկարար զոհաբերությունը – ընկալված որպես տիեզերքի ամբողջական պատկեր, որպես արարչության սրբապատկեր: Եվ սակայն, հենց Արարչի օրինակին հետևելով, ճարտարապետներն ու վարպետ շինարարները ո՛չ միայն արձաններ էին տեղադրում ո՛չ բոլորին տեսանելի վայրերում, ինչպես արդեն ասացինք, այլ՝ տեխնիկական կատարելության մեջ դիտավորյալ կերպով ներմուծում էին նաև որոշակի թերություններ, թեև ընդունակ էին անթերի կատարելու իրենց գործը:

Որպես օրինակ վերցրու միջնադարյան քաղաքակրթության գագաթնակետերից մեկը՝ Ֆեռռառայի մայր տաճարը. «պյութագորյան եկեղեցին», ինչպես ոմանց կողմից անվանվել է, հենց այն պատճառով, որ ամբողջովին կառուցվել է մաթեմատիկական հարաբերությունների սիմվոլիզմի համաձայն: Բնականաբար, «ոսկեղեն թիվը», «աստվածային համաչափությունը»այնտեղ ամենուր ներկա է, սկսած շքամուտքից, որի բարձրությունը 12,47 «Ֆեռռառայի ոտնաչափ» է (տեղական չափման միավորը), իսկ լայնությունը՝ 7,70: Երկու չափերի միջև հարաբերությունը 1,618 չէ, այլ՝ 1,619. մի նվազագույն և ակնհայտ կերպով դիտավորյալ տատանում:

 

 

Այո՛, ինչպես արարչության մեջ: Ինչպես գիտի յուրաքանչյուր զբոսաշրջիկ, – հնարավոր բազմաթիվների միջից ևս մի օրինակ տալու համար, շարունակելով մնալ Ֆեռռառայում, – այդ մայր տաճարի ճակատը բաժանված է երեք հավասար մասերի, որպես Երրորդության խորհրդանիշ: Մասերից յուրաքանչյուրը պետք է որ ունենար 33,33 «ոտնաչափ» լայնություն. սա էլ որպես խորհրդանշական թիվ: Ասում եմ «պետք է որ ունենար», որովհետև ճարտարապետն այստեղ էլ է մի թեթևակի տատանում ներմուծել. 33,23 «ոտնաչափ»: Աստծո Տունը «կենդանի օրգանիզմ» է նաև կառավարված մոտավորությամբ չափավորված կատարելության մեջ, – ինչպես բնության մեջ է:

Կարծում եմ, որ նման արձանագրումներից մեկնելով կարելի է համարձակվել՝ ևս մի քանի վարկած առաջ քաշելու Արարչի «աշխատանքային ծրագրի» վերաբերյալ: Արարիչ Աստծո, որն իրոք «ճարտարագետ» է, որն իրոք «ճարտարապետ» է: Բայց որը միայն սա չէ, չի ուզում միայն սա լինել: Կարծես թե ազատությունը, որ ապահովել է Իր արարածների համար, կամեցել է ապահովել նաև Իր համար: Հե՛նց որովհետև Ինքն է ստեղծել խաղի կանոնները, կամենում է Ինքն Իրեն թույլատրել՝ դրանցով չշղթայվել, թեև որոշակի սահմաններում:

Հենց որովհետև այդ կանոնների հեղինակն ու տերն է, չի կամենում լինել դրանց բանտարկյալը: Իր «software»ի ներսում, ի տարբերություն մարդկային մասնագետների, Ինքն Իրեն թույլ է տվել մի քանի շեղում, մի քանի անճշտություն ներածելու ճոխությունը (խոսքն այնպիսի շեղումների մասին է, որոնք երբեք անհամատեղելի չեն ընդհանուր Ծրագրի հետ): «Ճարտարագետ» է, բայց միաժամանակ՝ «արվեստագետ». տիեզերքի «մեքենան» հիացմունքի արժանի է իր ճշգրտության, բայց նաև հարուստ երևակայության համար:

Մի վիթխարի համանվագ է («էլեկտրոնային» նմանությունից հետո փորձենք նաև «երաժշտականը»), որի ժամանակ նվագախմբի ղեկավարն իրեն թույլ է տալիս մի քանի վարիացիաներ, հարգելով հանդերձ նախապես սահմանված երաժշտությունը: Է՛լ ավելի կարող է իրեն վարիացիաներ թույլատրել այն ղեկավարը, ով կատարվող երաժշտության նաև հեղինակն է:

 

 

Մի Արվեստագործ է, համենայն դեպս, որ խուսափում է միանման, ստանդարտ արտադրությունից: Հետևաբար, վարդի տերևների ներդաշնակությունը – այնպես, ինչպես բնության որևէ ա՛յլ տեսանկյուն – ապահովված է, այնպես՝ ինչպես ապահովված է արդյունավետությունը այն պաշտոնի մեջ, որը նրանց հատկացված է բույսի կյանքի համար. բայց, միաժամանակ, նրանցից մեկը տարբեր է մյուսից: Աշխարհում ոչինչ դուրս չի գալիս մի Մեքենայից, որն ընդունակ է միայն ստանդարտ «կտորներ» արտադրելու, մեկը մյուսին ամեն ինչում նման ու հավասար:

«Ոսկեղեն թիվը» Նրա գաղտնիքներից, Նրա «գործարանային մակնիշներից» մե՞կն է: Ես ինքս հակված եմ մտածելու, որ այո՛, բայց առանց դրան բացարձակ արժեք ընծայելու և առանց Հավատքը – սա ակնհայտ է – նման արգումենտների վրա հիմնելու: Բայց ինձ չի զարմացնում – մանավանդ թե, կրկին ու կրկին հաստատում է այն, ինչն արդեն գիտեմ – բացահայտելը, որ այդ «մակնիշը»» դրված է «արհեստավորի» կողմից պատրաստված «ձեռագործ առարկաների» վրա, որոնք բոլորը նույնն են, նման են, բայց միաժամանակ նաև տարբեր են:

Աստված – քրիստոնյաների՛ հավատացած Աստվածը – «զանգվածների» Աստված չէ, այլ՝ արարածների, որոնք – շնչավոր լինեն, թե անշունչ – մտածված են մեկ առ մեկ: Աշխարհում անգամ քարի երկու կտոր չկա, որ մեկը մյուսի նման լինի: Եվ գործիքներով զինված բուսաբանը – բայց մինչև իսկ մենք ինքներս, եթե ուշադրությամբ դիտենք – ի վիճակի է զանազանելու մարգագետնի խոտի մի ցողունն ու մի տերևիկը մյուս բոլորից: Միջատաբաններն էլ ասում են, որ մրջյունների ու տերմիտների հսկայական բներում, ուր սովորաբար միլիոնավոր միջատներ են ապրում, նրանցից յուրաքանչյուրն ի վիճակի է զանազանելու իրենցից յուրաքանչյուրին, վստահ հայացքով զանազանելու նրան այդ զանգվածների մեջ, որոնք մեզ բացարձակապես միանման են թվում: Ուրեմն, այդ փոքրագույն էակներն անգամ ստեղծված չեն իբրև գործարանային միանման արտադրանք:

Սակավաթիվ «հիմնական տարրերով» օժտված (երկու աչք, մեկ քիթ, մեկ բերան, երկու ականջ, ... ), Երկրագնդի վրա երբևէ ապրած մոտ երեք հարյուր միլիարդ մարդկային դեմքերից ոչ մեկը 100 առ 100 նման չէ մյուսներին. նրանցից յուրաքանչյուրն անշփոթելի է: Հետևաբար, մեկ և միակ անհատ է, միաժամանակ մյուսներին նման և հավասար լինելով հանդերձ:

 

 

Այո՛, բայց ուշադրություն. կարող է պատահել, որ այս «դրականի» գինը այն «բացասականը» լինի (առնվազն այսպես կարող է թվալ մեզ, մեր սահմանափակ տեսադաշտի ներսում), որ կազմվում է կանոնի նկատմամբ արձանագրվող այն շեղումներով, որոնք վերաբերվում են հենց մարդուն: Տխուր վիճակագրություններից մեկը մեզ հիշեցնում է, որ յուրաքանչյուր հարյուր երեխայից չորսը կամ հինգը ծնվում է առավել կամ նվազ ծանր թերզարգացումներով: Եվ չկա կենդանիների մի տեսակ, որ չունենա իր ձևազեղծումները:

Արդյոք սա՞ է պարտադիր գինը մի աշխարհի, որ կառավարվում է օրենքներով, որոնք սակայն չպետք է բանտ լինեն, և որ ենթակա են գոնե թեթևակի փոփոխությունների, ճշգրիտ կոորդինատների ներսում գործելով հանդերձ:

Արդյո՞ք կարգավորված և կանոնավոր հաստատունների ենթարկված, բայց միաժամանակ «ո՛չ գործարանային թողարկմամբ» ստեղծված աշխարհի մարտավարության մեջ է գտնվում – հաստատուններ, որ, իմիջիայլոց, հնարավոր են դարձնում նաև գիտական նկարագրությունն ու կանխատեսումները – հնարավոր պատասխաններից մեկը նաև չարիքի ու ցավի այն առեղծվածին, որն Հիսուսի Աստվածը չի բացատրել, ո՛չ էլ վերացրել է, այլ՝ վերցրել է – ամբողջովին, անմնացորդ կերպով – Իր վրա:

Ինչպես մարդուն տրված բարոյական ազատությունը թույլատրում է մեղքի գոյությունը, արդյո՞ք Արարչությանը տրված «նյութական» ազատությունն էլ հնարավորություն է ստեղծում նաև ֆիզիկական թերությունների գոյության համար: Աշխարհում առկա չարիքի առնվազն մեծ մասը – հոգու, անշուշտ, բայց նաև նյութականի մեջ – արդյո՞ք ա՛յլ բան չէ, քան հակառակ երեսը մի լուսավոր իրականության, որ կայանում է ազատության աստվածային ծրագրի մեջ:

Սրանք, սովորականի նման, սոսկ թոթովանքներ են, շարունակելով հարգել այն խորհուրդը, որի վերաբերյալ թերևս նշմարում ենք ուրվագծերը, բայց չենք կարողանում ներթափանցել մինչև խորքերը, քանի դեռ ապրում ենք այս աշխարհի կիսախավար մթնշաղի մեջ և «տեսնում ենք կարծես հայելու մեջ»:

 

 

Ոչ մի «փոխադարձ ապականում» կամ «փոխադարձ վարակում» չկա, սա թող պարզ ու հստակ լինի: Եվ սա չեմ ասում որպես «ջատագով» պիտակավորվելու վախից դրդված (մի բան, որը մեզ չէր վիրավորի, այլ ընդհակառակը՝ պատիվ կբերեր), այլ ավելի՝ խոհեմությունից մղված. ջատագովներ ենք, այո՛, բայց «զգուշավոր» և «խոհեմ»: Գիտությունների արդյունքները միշտ ժամանակավոր են, պոտենցիալ կերպով անկայուն, ենթակա են «կեղծվելու», Կառլ Պոպպերի խոսքերով ասած: Վերցնել դրանք որպես հավիտենական ճշմարտությունների հաստատման հիմք՝ կարող է մեծապես ռիսկային լինել:

Մտածիր, օրինակ, «Մեծ Պայթյունի» տեսության մասին, այն «Բիգ Բենգի», որի արդյունքում 15 միլիարդ տարի առաջ պետք է որ առաջացած լինի ողջ տիեզերքը: Մի՞թե չի թվում Աստվածաշնչի առաջին իսկ տողի ամենատպավորիչ հաստատումներից մեկը: «Սկզբում Աստված ստեղծեց երկինքն ու երկիրը: Երկիրն անկերպարանք ու ամայի էր, և խավարը տիրում էր անդունդների վրա: [...] Աստված ասաց. “Թող լույսը լինի՛”: Եվ լույսը եղավ [...] »: Հմայիչ է, անկասկած: Բայց եթե խանդավառությունը մեզ հասցներ այն բանին, որ մենք մեր հավատքը կապեինք այս վարկածին, – այնպես, ինչպես գիտության կողմից ներկայացվող ուրիշ որևիցէ մի վարկածի, – վտանգի կենթարկեինք հավատքն ինքնին. տեսության հերքումը (որը միշտ հնարավոր է, ինչպես փորձառությունը ցույց է տալիս), անդրադարձներ կունենար նաև մեր հավատալու հիմնավորումների վրա:

Սա ճշգրտելուց հետո ասենք, որ չենք ցանկանում հրաժարվել հավատքի շուրջ մտորելու ազատությունից, երբեմն որպես մեկնակետ վերցնելով նաև այն օբյեկտիվ տվյալները, որոնք մեր տրամադրության ներքո է դնում գիտական փնտրտուքը, դրանց բացարձակ արժեք ընծայելուց զգուշանալով հանդերձ: Աշխարհն Աստծո այբբենարանն է. մենք պետք է ջանանք կարդալ այն: Միշտ գիտակցելով, հասկանալի է, որ նման մտորումների մեջ շատ հաճախ գոյություն ունի նաև սուբյեկտիվության չափաբաժին: Դրանք կարող են համոզիչ լինել ոմանց համար, մինչ ուրիշների համար՝ ո՛չ: Ինչպես ասում է Պասկալը. «Մարդն ավելի լավ համոզվում է այն պատճառաբանություններով, որոնք հենց ինքն է գտնում, քան թե նրանցով, որոնք գտնում են ուրիշները»:

«Ոսկեղեն հատման» ներկայությունը – որ ծածուկ, բայց բավական զգալի է, այն աստիճան, որ հին մշակույթներն արդեն «բացահայտել» էին այն – ի՛մ համար մեկն է այն նշաններից, հուշումներից (և ուզում եմ ընդգծել, որ բազմաթիվներից միայն մեկն է), որոնք, ուրիշ շա՜տ շատերի հետ միասին, կարող են կազմել «հավատալու պատճառների» ի՛մ պահեստը, ի՛մ պաշարը:

 

 

Հենց այս ուղղությամբ շարժվելով, – բնականաբար, ստանձնելով բոլոր ռիսկերի ու վտանգների պատասխանատվությունը, – բավական ժամանակ է մտորում եմ, բազմաթիվ ա՛յլ բաների շարքին, այն հնարավոր կապակցությունների շուրջ, որ կարող են լինել Հին Կտակարանի առաջին նախադասության (որը հենց նոր մեջբերեցի. «Սկզբում Աստված ստեղծեց երկինքն ու երկիրը») և Նոր Կտակարանի վերջավորությանը գտնվող մի նախադասության միջև: Խոսքս Հովհաննես Առաքյալի Ընդհանրական Առաջին Նամակում գտնվող նախադասության մասին է, որն ամեն հասկացողություն տակնուվրա անող և կրոնների պատմության մեջ բացարձակապես չլսված ու նոր սահմանում է պարունակում. «Աստված Սեր է»:

Քրիստոնեական Աստծո այս «էությանը» արդեն անդրադարձել ենք, – անկասկած հիշում ես, – խոսելով այն մյուս «unicum»ի - «միակ ու եզակի» իրականության մասին, որ է «Երրորդության դոգման»: Բայց ինձ այժմ հետաքրքրում է փնտրտուքի մի ա՛յլ ճանապարհ. որն անշուշտ ծիծաղելի կլինի ոմանց համար, բայց, հուսով եմ, համոզիչ կլինի այն քրիստոնյայի համար, ով Աստծո Խոսքը չի ընդունում իբրև դատարկաբան ունայնախոսություն և, հետևաբար, ողջ տիեզերքը տեսնում է որպես «նշանների համակարգ»:

Արարչության մեջ կան, այսինքն, նաև «ֆիզիկական» իմաստով հասկացված, հնարավոր հետքեր այն բանի, որ ամբողջը գործն է մի Արարչի, որի էությունը Սերն է, այնպես՝ ինչպես (արդեն տեսանք սա) կան անձինք, որ համոզված են, որ կան Նրա երրորդութենական խորհրդին «մատնացույց անող նշաններ», որքան էլ որ դրանք կարող են առեղծվածային և հարկ եղածի չափով «երկդիմի» լինել:

 

 

Պետք է պնդենք – որովհետև զուտ ճշմարտություն է – այն փաստի վրա, որ իրականում քրիստոնյա հավատացյալն է ճշմարիտ «ազատ մտածողը»: Մենք ոչինչ չենք բացառում, ի տարբերություն իրենք իրենց անհավատ անվանողների, ովքեր ստիպված են չտեսնելու, չլսելու, չիմանալու տալ և ջանալ իրենց մտքերից ջնջել այն ամենը, ինչը որ սպառնալիք է այն փոքրիկ բացատի համար, որը կարողացել են մաքրել թփերից և ուր բնակություն են հաստատել՝ այլևս չմտածելով իրենց շուրջը տարածվող անծայրածիր թավ անտառի մասին:

Տեսնենք, ուրեմն: «Աստված Սեր է». բայց Աստվածաշունչը մեզ նաև վստահեցնում է, որ ստեղծված ենք այդ Աստծո «պատկերով և նմանությամբ»: Մեր ամենօրյա փորձառությունից կարող ենք եզրակացնել, որ սիրել՝ նշանակում է «ձգված լինել» դեպի մյուսը, կարծես «պտտվել» մյուսի առանցքի շուրջը: Մի՞թե հեռանալը, բաժանվելը չէ – նույնիսկ ժամանակավոր լինելու դեպքում – ամենացավալի իրականությունը սիրահարների (կամ ընդհանրապես՝ միմյանց հարազատ մարդկանց) համար:

Եվ ուրեմն. հենց արդի ֆիզիկան ցույց տվեց մեզ, որ ողջ տիեզերքը – անսահմանորեն մեծից մինչև անսահմանորեն փոքրը – կարգուկանոնի մեջ պահպանվում է մի խորհրդավոր ուժի միջոցով, որի ուժգնությունը գիտության կողմից արդեն վաղուց ի վեր չափվում է (հանրահայտ «Նյուտոնի օրենքը»), բայց որի վերաբերյալ ոչ ոք տակավին ի վիճակի չէ բացատրելու ծագումն ու բնությունը: «Տիեզերական ձգողության և գրավիտացիայի» կոչվող ուժն է, որի ազդեցությամբ՝ ֆիզիկական բոլոր մարմինները ձգվում են փոխադարձաբար մեկը դեպի մյուսը:

 

 

Թեև չենք կարողանում բացատրել, թե ի՛նչ է այս ամենուր ներկա «ձգողության ուժը», մնում է փաստը, որ տիեզերքը ցիրուցան կլիներ ու կատարյալ քաոսի կվերածվեր – ընդամենը մի ակնթարթում – , եթե ամբողջը ձգված չլիներ ամբողջի կողմից. եթե ամբողջը «չպտտվեր» ամբողջի շուրջը: Սկսած էլեկտրոններից, որ պտտվում են ատոմի միջուկի շուրջը, ապա ատոմներից, որոնք միմյանց կողմից փոխադարձաբար ձգվելով միանում են մոլեկուլների մեջ, մինչև մոլորակները, որոնք – Արևի կողմից ձգված – պտտվում են նրա շուրջը: Արևն էլ, իր հերթին, պտտվում է գալակտիկայի կենտրոնի շուրջը, իսկ գալակտիկաներն, իրենց հերթին, պտտվում են մի անհայտ – բայց հաստատ, անկասկած գոյություն ունեցող – տիեզերքի կենտրոնի շուրջը:

Այստեղից էլ ծնվում է հարցը, որն հաճախ տալիս եմ ինքս ինձ, որն հմայում է ինձ, բայց որն անշուշտ չեմ հավակնում պարտադրել ուրիշների. ձգողության այս անխուսափելի ուժը, որի ազդեցությամբ՝ ոչինչ գոյություն չունի կղզիացած, առանձնացած վիճակում, այլ՝ միմիայն ինչ որ մի ուրիշ բանի հետ հարաբերության մեջ, արդյոք հավասարազոր ուժը չէ՞ – ֆիզիկական մատերիայի ներսում – այն սիրո, որի փորձառությունը մարդն ունենում է որպես ձգողության, «գրավիտացիայի» նույնքան անողոք ու անխուսափելի ուժ: Սիրահարված լինելը, սիրելը մի՞թե «մյուսի կողմից ձգված» լինելը և «մյուսի առանցքի շուրջ պտտվել»ը չէ: Եվ այս երկու ուժերն էլ – ֆիզիկականն ու բարոյականը – , որ հիմքն են հանդիսանում թե՛ տիեզերքի, թե՛ հասարակության (այս վերջինն էլ վայրկենական ցիրուցան կլիներ և լիակատար քաոսի կվերածվեր, եթե իսկապես վերանային բոլոր տեսակի «ձգողությունները» մարդկային էակների միջև), այս երկու ուժերն էլ, ասում էի, արդյոք հետքը չե՞ն այն Արարչի, – միշտ նրբանկատ, ինչպես Իր ոճն է, – որի էությունը մեզ հայտնվել է որպես Սեր: