ՉԱՓԱԶԱՆՑ ԱՊԱՎԻՆՈՒՄ ԳԻՏՈՒԹՅԱ՞ՆԸ։ ԱՀԱ՛ ՓԻԼԻՍՈՓԱՅԱԿԱՆ ՆԱՏՈՒՐԱԼԻԶՄԻ ՍԱՀՄԱՆՆԵՐԸ
«Ես այնպիսի մարդ եմ, ով վստահում է գիտությանն ու փաստերին։ Ճշմարտությունը միմիայն փորձառական ճանապարհով կարող է սահմանվել և գիտությունը միակ միջոցն է ճշմարտությունն իսկապես ճանաչելու համար»։
Սրանք բնորոշ (տիպիկ) խոսքերից են նրանց, ովքեր մտադիր են ''մրցակցություն մտցնելու'' մտքի տարբեր կերպերի միջև, հատկապես իրականության վերաբերյալ հավատքի մեթոդով ճանաչողությունը վարկաբեկելու և նրա մասին չարախոսելու նպատակով։ Իրոք, ահռելի տարբերություն գոյություն ունի գիտական մեթոդի (փորձարկումների վրա հիմնվող բանական գործընթացի) և գիտապաշտության (փիլիսոփայական նատուրալիզմի անբանական գործածման) միջև։ Փիլիսոփայական նատուրալիստները հրաժարվում են դիտարկվող երևույթների բացատրման համար ի նկատի առնել որևիցէ մի բան, որը դուրս է գտնվում տեսանելի ու շոշափելի աշխարհից, ուստի պահանջում են գիտության մեթոդները կիրառել մարդկային գոյության և կյանքի բոլոր տեսանկյունների վրա, առանց բացառության։
Ինչպես վերջերս իրավացիորեն բացատրեց Ն.Ս. Ֆրանցիսկոս Պապը, «գիտապաշտությունն ու պոզիտիվիզմը հրաժարվում են որպես ճանաչողության վավերական կերպեր ընդունել այն կերպերը, որոնք տարբերվում են պոզիտիվ գիտություններին բնորոշ կերպերից». նման դեպքերում, «բանականությունը չէ, որ ներկայանում է, այլ՝ նախապես սահմանված մի իդեոլոգիա, որը ճանապարհները փակում է վավերական, խաղաղ ու արդյունավետ երկխոսության դիմաց» (Կոնդակ «Evangelii Gaudium» - «Ավետարանի Բերկրանքը», 242-243)։
1) Ամերիկացի ջատագով Ջ. Վորներ Վալլասն իր ընթերցողների ուշադրությունը վերջերս հրավիրեց այն փաստի վրա, որ նա, ով գիտությունն աստվածացնում է՝ մտքի ա՛յլ կերպերը վարկաբեկելու համար, իրականում հակասում է ինքն իրեն. «Երբ ոմանք ասում են, թե ''գիտությունը միակ ձևն է ճշմարտությունն իսկապես ճանաչելու համար'', հարկավոր է պարզապես հարցնել նրանց, թե իրենք ''գիտե՞ն'', որ այդ հաստատումը ճիշտ է։ Եթե պատասխանեն ''Այո՛'', հարկավոր է հարցնել նրանց, թե գիտությունն ինչպե՞ս է կարողացել օգնել իրենց՝ հասնելու այդ եզրակացությանը։ Այդպիսով կտեսնեք, որ ''գիտությունն է միակ (կամ լավագույն) ձևը ճշմարտությունն իսկապես ճանաչելու համար'' հաստատումը չի կարող փաստարկվել գիտական մեթոդով։ Այդ հաստատումը փիլիսոփայական հաստատում է, որն հակասության մեջ է ինքն իր հետ»։ Գոյություն չունի գիտական ոչ մի լաբորատորիա, որը կարող է գիտական մեթոդներով փորձարկման ենթարկել և փաստել սույն հաստատման ճշմարտացիությունը։ Միևնույն հակասությանն ենք հանդիպում այն ժամանակ, երբ ոմանք փորձում են վկայակոչել գիտությունը քրիստոնեական հավատքի անդրանցական դրույթներն անհիմն հռչակելու համար։
2) Բայց ուրիշ ''վայ''եր էլ կան գիտապաշտների համար. գիտությանը չափազանց ապավինելը մեծապես սահմանափակում է մարդու մտահորիզոնը. արդարև, մետաֆիզիկական ճշմարտություններից բացի, գոյություն ունեն բազմաթիվ ճշմարտություններ, որոնց վերաբերյալ գիտությունը երբեք չի կարող կարծիք հայտնել՝ փաստելու համար դրանց ճշմարիտ կամ սխալ լինելը։ Գոյություն ունեն տրամաբանական-մաթեմատիկական ճշմարտությունները, օրինակի համար, որոնք պետք է որպես հիմնական նախադրյալներ ընդունվեն՝ գիտական որևէ ուսումնասիրություն սկսելուց առաջ. որոնք, հետևաբար, ինքնին գիտությունից էլ առաջ են։ Գոյություն ունեն բարոյական և էթիկական ճշմարտությունները. գիտությունը չի կարող ասել, թե ի՛նչն է բարոյական գետնի վրա առաքինի, ինչպես նաև ոչինչ չի կարող ասել ազնվության, սիրո, ընկերության անկեղծության վերաբերյալ, մանավանդ թե՝ չի կարող գիտական մեթոդով փաստել դրանց գոյությունն իսկ։ Եվ սակայն, դրանք որևէ մարդու համար ճշմարիտ և փաստարկված բաներ են, այնքան՝ որքան արևակենտրոնությունն ու ձգողականությունը։ Գոյություն ունեն նաև գեղագիտական (էստետիկ) ճշմարտությունները. գիտությունը ոչնչով չի կարող օգնել մեզ սահմանելու կամ դատելու, թե ի՛նչն է գեղեցիկ և ի՛նչն է տգեղ, ինչպես նաև չի կարող բացատրել մեզ, թե գեղագիտական հարթության վրա ինչո՞ւ է մեզ հաճելի այսինչ բանը, իսկ այնինչ բանը՝ տհաճ։ Ի վերջո, գոյություն ունեն նաև պատմական ճշմարտությունները, որոնք ենթակա չեն կրկնության, ինչը որ գալիլեյյան գիտական մեթոդի հիմնական սկզբունքն է։
Հետևաբար, եթե իրոք պետք է մերժենք ճշմարտության բոլոր այն դասակարգումները, որոնք չեն կարող սահմանվել կամ փորձաքննության ենթարկվել գիտական մեթոդի համաձայն, ուրեմն պարտավոր ենք մերժել և աղբաման նետել բոլոր այն ճշմարտությունները, որոնք վերաբերվում են տրամաբանությանը (լոգիկային), մաթեմատիկային, բարոյականությանն ու բարոյագիտությանը, գեղագիտությանը, պատմությանն ու մետաֆիզիկային։ Փաստորեն բոլոր կարևորագույն ճշմարտությունները, որոնց վրա հիմնում ենք մեր կյանքը, պետք է որ անտեսենք եւ որակենք որպես անվստահելի։ Բայց դա անհեթեթություն է։
3) Ի վերջո, գիտությանը չափազանց ապավինելը լցնում է միտքը նախապաշարումներով և մարդուն զրկում է այն անկողմնակալությունից, առանց որի չի կարող գոյություն ունենալ ճշմարտության ոչ մի փնտրտուք։ Սա ակնհայտ երևում է, երբ խոսակցություն է բացվում հրաշքների մասին. եթե բնության օրենքներն ու բնական գործընթացները կարողանում են բացատրել քննարկվող երևույթը, քրիստոնյաների համար խնդրահարույց ոչինչ չկա դրանում և նրանք իսկույն ընդունում են, որ ոչ մի հրաշք տվյալ դեպքում չի կատարվել, քանի որ քրիստոնեական հավատքը չի հիմնվում հրաշքների վրա և ոչ մի հրաշք հարկավոր չէ քրիստոնեական հավատքի համար։ Հետևաբար, եթե կան բնական բացատրություններ, որոնք մերկացնում են կեղծ հրաշքները, քրիստոնյան միայն ուրախ կլինի դրանց համար։ Բայց եթե բնության օրենքներն ու բնական գործընթացները չեն կարողանում պատշաճ բացատրություն տալ տվյալ երևույթին և գրանցված փաստերը մատնացույց են անում գոյությունը գերբնական ինչ որ մի բանի, գիտապաշտներն ու նատուրալիստները հարկադրված են գրաքննության ենթարկել և բացառել գերբնական բացատրության որևէ հնարավորություն, առանց նախապես կատարյալ վստահությամբ սահմանած լինելու գերբնական ինչ որ մի բանի չգոյությունը։
Ինչպես եզրակացնում է Վորներ Վալլասը, «այսպիսով տեսնում ենք, որ քրիստոնեական աշխարհն ընդունակ է որդեգրելու բնական բացատրությունները առանց մերժելու գերբնականները, և հակառակը։ Գիտությանը չափազանց ապավինելը (որին տրվում է ''գիտապաշտություն'' կամ ''նատուրալիզմ'' անունը), ընդհակառակն, լցնում է միտքը նախապաշարումներով և մղում է մերժելու գերբնականի գոյությունը՝ հնարավոր որևէ բացատրություն լրջորեն ուսումնասիրելուց առաջ իսկ։ Այս երկու մոտեցումներից ո՞րն է առավել նախապաշարումային։ Ո՞րն է գոնե հանդուրժող՝ մեր տրամադրության տակ գտնվող բացատրությունների բազմազանության հանդեպ։ Գիտությանը չափազանց ապավինելը ցավոք սրտի կուրացրել է մեր մշակույթը բացատրական հնարավորությունների հարստության հարցում։ Ուստի զարմանալու ոչինչ չկա, որ բազմաթիվ պոստ-իլլումինիստներ չեն կարողանում գտնել այն, ինչն իրոք փնտրում են»։
Սրանք բնորոշ (տիպիկ) խոսքերից են նրանց, ովքեր մտադիր են ''մրցակցություն մտցնելու'' մտքի տարբեր կերպերի միջև, հատկապես իրականության վերաբերյալ հավատքի մեթոդով ճանաչողությունը վարկաբեկելու և նրա մասին չարախոսելու նպատակով։ Իրոք, ահռելի տարբերություն գոյություն ունի գիտական մեթոդի (փորձարկումների վրա հիմնվող բանական գործընթացի) և գիտապաշտության (փիլիսոփայական նատուրալիզմի անբանական գործածման) միջև։ Փիլիսոփայական նատուրալիստները հրաժարվում են դիտարկվող երևույթների բացատրման համար ի նկատի առնել որևիցէ մի բան, որը դուրս է գտնվում տեսանելի ու շոշափելի աշխարհից, ուստի պահանջում են գիտության մեթոդները կիրառել մարդկային գոյության և կյանքի բոլոր տեսանկյունների վրա, առանց բացառության։
Ինչպես վերջերս իրավացիորեն բացատրեց Ն.Ս. Ֆրանցիսկոս Պապը, «գիտապաշտությունն ու պոզիտիվիզմը հրաժարվում են որպես ճանաչողության վավերական կերպեր ընդունել այն կերպերը, որոնք տարբերվում են պոզիտիվ գիտություններին բնորոշ կերպերից». նման դեպքերում, «բանականությունը չէ, որ ներկայանում է, այլ՝ նախապես սահմանված մի իդեոլոգիա, որը ճանապարհները փակում է վավերական, խաղաղ ու արդյունավետ երկխոսության դիմաց» (Կոնդակ «Evangelii Gaudium» - «Ավետարանի Բերկրանքը», 242-243)։
1) Ամերիկացի ջատագով Ջ. Վորներ Վալլասն իր ընթերցողների ուշադրությունը վերջերս հրավիրեց այն փաստի վրա, որ նա, ով գիտությունն աստվածացնում է՝ մտքի ա՛յլ կերպերը վարկաբեկելու համար, իրականում հակասում է ինքն իրեն. «Երբ ոմանք ասում են, թե ''գիտությունը միակ ձևն է ճշմարտությունն իսկապես ճանաչելու համար'', հարկավոր է պարզապես հարցնել նրանց, թե իրենք ''գիտե՞ն'', որ այդ հաստատումը ճիշտ է։ Եթե պատասխանեն ''Այո՛'', հարկավոր է հարցնել նրանց, թե գիտությունն ինչպե՞ս է կարողացել օգնել իրենց՝ հասնելու այդ եզրակացությանը։ Այդպիսով կտեսնեք, որ ''գիտությունն է միակ (կամ լավագույն) ձևը ճշմարտությունն իսկապես ճանաչելու համար'' հաստատումը չի կարող փաստարկվել գիտական մեթոդով։ Այդ հաստատումը փիլիսոփայական հաստատում է, որն հակասության մեջ է ինքն իր հետ»։ Գոյություն չունի գիտական ոչ մի լաբորատորիա, որը կարող է գիտական մեթոդներով փորձարկման ենթարկել և փաստել սույն հաստատման ճշմարտացիությունը։ Միևնույն հակասությանն ենք հանդիպում այն ժամանակ, երբ ոմանք փորձում են վկայակոչել գիտությունը քրիստոնեական հավատքի անդրանցական դրույթներն անհիմն հռչակելու համար։
2) Բայց ուրիշ ''վայ''եր էլ կան գիտապաշտների համար. գիտությանը չափազանց ապավինելը մեծապես սահմանափակում է մարդու մտահորիզոնը. արդարև, մետաֆիզիկական ճշմարտություններից բացի, գոյություն ունեն բազմաթիվ ճշմարտություններ, որոնց վերաբերյալ գիտությունը երբեք չի կարող կարծիք հայտնել՝ փաստելու համար դրանց ճշմարիտ կամ սխալ լինելը։ Գոյություն ունեն տրամաբանական-մաթեմատիկական ճշմարտությունները, օրինակի համար, որոնք պետք է որպես հիմնական նախադրյալներ ընդունվեն՝ գիտական որևէ ուսումնասիրություն սկսելուց առաջ. որոնք, հետևաբար, ինքնին գիտությունից էլ առաջ են։ Գոյություն ունեն բարոյական և էթիկական ճշմարտությունները. գիտությունը չի կարող ասել, թե ի՛նչն է բարոյական գետնի վրա առաքինի, ինչպես նաև ոչինչ չի կարող ասել ազնվության, սիրո, ընկերության անկեղծության վերաբերյալ, մանավանդ թե՝ չի կարող գիտական մեթոդով փաստել դրանց գոյությունն իսկ։ Եվ սակայն, դրանք որևէ մարդու համար ճշմարիտ և փաստարկված բաներ են, այնքան՝ որքան արևակենտրոնությունն ու ձգողականությունը։ Գոյություն ունեն նաև գեղագիտական (էստետիկ) ճշմարտությունները. գիտությունը ոչնչով չի կարող օգնել մեզ սահմանելու կամ դատելու, թե ի՛նչն է գեղեցիկ և ի՛նչն է տգեղ, ինչպես նաև չի կարող բացատրել մեզ, թե գեղագիտական հարթության վրա ինչո՞ւ է մեզ հաճելի այսինչ բանը, իսկ այնինչ բանը՝ տհաճ։ Ի վերջո, գոյություն ունեն նաև պատմական ճշմարտությունները, որոնք ենթակա չեն կրկնության, ինչը որ գալիլեյյան գիտական մեթոդի հիմնական սկզբունքն է։
Հետևաբար, եթե իրոք պետք է մերժենք ճշմարտության բոլոր այն դասակարգումները, որոնք չեն կարող սահմանվել կամ փորձաքննության ենթարկվել գիտական մեթոդի համաձայն, ուրեմն պարտավոր ենք մերժել և աղբաման նետել բոլոր այն ճշմարտությունները, որոնք վերաբերվում են տրամաբանությանը (լոգիկային), մաթեմատիկային, բարոյականությանն ու բարոյագիտությանը, գեղագիտությանը, պատմությանն ու մետաֆիզիկային։ Փաստորեն բոլոր կարևորագույն ճշմարտությունները, որոնց վրա հիմնում ենք մեր կյանքը, պետք է որ անտեսենք եւ որակենք որպես անվստահելի։ Բայց դա անհեթեթություն է։
3) Ի վերջո, գիտությանը չափազանց ապավինելը լցնում է միտքը նախապաշարումներով և մարդուն զրկում է այն անկողմնակալությունից, առանց որի չի կարող գոյություն ունենալ ճշմարտության ոչ մի փնտրտուք։ Սա ակնհայտ երևում է, երբ խոսակցություն է բացվում հրաշքների մասին. եթե բնության օրենքներն ու բնական գործընթացները կարողանում են բացատրել քննարկվող երևույթը, քրիստոնյաների համար խնդրահարույց ոչինչ չկա դրանում և նրանք իսկույն ընդունում են, որ ոչ մի հրաշք տվյալ դեպքում չի կատարվել, քանի որ քրիստոնեական հավատքը չի հիմնվում հրաշքների վրա և ոչ մի հրաշք հարկավոր չէ քրիստոնեական հավատքի համար։ Հետևաբար, եթե կան բնական բացատրություններ, որոնք մերկացնում են կեղծ հրաշքները, քրիստոնյան միայն ուրախ կլինի դրանց համար։ Բայց եթե բնության օրենքներն ու բնական գործընթացները չեն կարողանում պատշաճ բացատրություն տալ տվյալ երևույթին և գրանցված փաստերը մատնացույց են անում գոյությունը գերբնական ինչ որ մի բանի, գիտապաշտներն ու նատուրալիստները հարկադրված են գրաքննության ենթարկել և բացառել գերբնական բացատրության որևէ հնարավորություն, առանց նախապես կատարյալ վստահությամբ սահմանած լինելու գերբնական ինչ որ մի բանի չգոյությունը։
Ինչպես եզրակացնում է Վորներ Վալլասը, «այսպիսով տեսնում ենք, որ քրիստոնեական աշխարհն ընդունակ է որդեգրելու բնական բացատրությունները առանց մերժելու գերբնականները, և հակառակը։ Գիտությանը չափազանց ապավինելը (որին տրվում է ''գիտապաշտություն'' կամ ''նատուրալիզմ'' անունը), ընդհակառակն, լցնում է միտքը նախապաշարումներով և մղում է մերժելու գերբնականի գոյությունը՝ հնարավոր որևէ բացատրություն լրջորեն ուսումնասիրելուց առաջ իսկ։ Այս երկու մոտեցումներից ո՞րն է առավել նախապաշարումային։ Ո՞րն է գոնե հանդուրժող՝ մեր տրամադրության տակ գտնվող բացատրությունների բազմազանության հանդեպ։ Գիտությանը չափազանց ապավինելը ցավոք սրտի կուրացրել է մեր մշակույթը բացատրական հնարավորությունների հարստության հարցում։ Ուստի զարմանալու ոչինչ չկա, որ բազմաթիվ պոստ-իլլումինիստներ չեն կարողանում գտնել այն, ինչն իրոք փնտրում են»։
