1. Համընդհանուր տարրեր Չորրորդ դարում վանական կյանքի բազմատեսակ ծննդի մեջ – Գրադարան – Mashtoz.org

1. Համընդհանուր տարրեր Չորրորդ դարում վանական կյանքի բազմատեսակ ծննդի մեջ

Միլանի Հրովարտակով հաստատված «Կոստանդինյան Խաղաղությունը» (313թ.), կայսերական հասարակության մեջ Քրիստոնեական Եկեղեցուն նոր կարգավիճակ ընձեռելով, խթանեց և նպաստեց Ավետարանի հանդեպ հավատարմության նորանոր կերպերի առաջացմանը: Հակառակ իրենց բազմազանությանը, հետագա պատմությունն այդ բոլոր կերպերը հավաքեց «նախնական վանական կյանք» անվան տակ: Այս նույնացումն ամբողջովին անհիմն չէ. Աստծո փորձառությունն ունենալու այս նոր կերպերում, իրոք, կան բազմաթիվ ընդհանուր գծեր: Այս իմաստով, կարող ենք իրավացիորեն խոսել առաջին վանականության մեկ հոգեկանության մասին:
Խոսքը վերաբերվում է ինքնաբուխ ծագում ունեցած ժողովրդական շարժումների, որոնք գոնե սկզբում ծրագրված և կամեցված չէին նվիրապետական իշխանությունների կողմից, այլ՝ կազմակերպվում էին կամաց կամաց, մեկնելով անհատական նախաձեռնություններից, յուրաքանչյուր հիմնադրի ներշնչման ու պարագաների համաձայն. դրանց առաջացմանը չի նպաստել ոչ մի ծրագիր, ոչ մի նախագիծ:
Երկու կերպարները, որ լավագույնս են արտահայտում այս առաջին հոգեմղումը, և հատկապես որոնց կանդրադառնանք այս հոդվածում, Անտոնն ու Պակոմն են: Երկուսն էլ աշխարհականներ էին և այդպիսին էլ մնացին մինչև վերջ: Թեև իրենց նախաձեռնության ունեցած հաջողությունից հետո ստացան եպիսկոպոսական իշխանության վավերացումն ու օգնությունը (Աթանաս Պատրիարքը մինչև իսկ գրեց Անտոնի Վարքը, որն իր կարծիքով պետք է կանոնավորեր վանականների կյանքը), դա այնուամենայնիվ չխանգարեց, որ սկզբում և՛ Անտոնը, և՛ Պակոմը խորհուրդ և հոգևոր օգնություն փնտրեն մենակեցական կյանքում իրենց նախորդած իմաստուն ծերերի և ո՛չ թե Եկեղեցու հեղինակությունների մոտ[1]: Անշուշտ, վերջնական արդյունքը տարբեր եղավ. Պակոմը կազմավորեց մի բազմանդամ հասարակություն, ինքն իր մեջ փակված և հստակ օրենքներով կանոնավորված (վանականությունը), մինչդեռ Անտոնը սկիզբ տվեց նվազ սահմանափակ դիմագիծ ունեցող մի կենցաղավարության, որի մեջ քիչ թե շատ համաքայլ են ընթանում մենությունը և մյուս եղբայրների հետ հաղորդակցությունը (որին հետագայում տրվում է «կես-միայնակեցություն» անունը): Այսուհանդերձ, սկզբնական ներշնչումը նույնն է. անհատ անձեր Աստծո Հոգու կողմից մղվում են՝ անապատում փնտրելու, թե ինչպե՛ս կարող են արմատական կերպով ապրել ավետարանական պատգամը:
Հոգևոր այս շարժումը սկիզբ չի առնում գիտուններից կամ աստվածաբաններից, այլ՝ մարդկանցից, որոնք անգրագետ էին, կամ առնվազն` ձևացնում էին այդպիսիք լինել: Անտոնը իսկապես «agrammatos» էր, ինչպես հասկանալ է տալիս իր կենսագիրը[2]: Սա մի քիչ անհավանական է թվում այսօր, որովհետև այլևս վավերական են նկատվում Անտոնին վերագրված նամակները: Բայց սա կարևոր չէ. անկասկածելի է, որ փիլիսոփայական մտքի թևածումների նկատմամբ անվստահությունը և գովքը տգետ գյուղացու, որն ըստ Աստծո ավելի իմաստուն է, քան գիտունն ըստ աշխարհի, նյութեր են, որ սիրով կրկնվում են տվյալ դարաշրջանի վանական գրականության մեջ: «Այո՛, կրթված եմ ըստ հունա-հռոմեական մշակույթի», պատասխանում է Աբբա Արսենը մի վանականի, որը զարմանում էր՝ տեսնելով, թե ինչպե՛ս էր նա հարցեր ուղղում եգիպտացի ծերերից մեկին, «բայց տակավին չեմ սովորել այս պարզ գյուղացու այբուբենը»[3]: Գրեթե բոլոր Հայրերի համար – հարկավոր է միշտ հիշել Եվագրիոս Պոնտացու ընկերների վանական փոքրիկ խմբի բացառությունը – վանականության հոգեկանությունը կայանում է գործնական կյանքի և ո՛չ թե իմացական ճանաչումների մեջ: Պակոմյան վանականությունը նույնպես չի հակասում միայնակյացների այս համոզմանը[4]:
Այս զանազան խմբերի նպատակը նույնն էր ամենուր. ներկա աշխարհից հեռանալով (սա՛ էր անապատի ընտրության պատճառներից մեկը) կամենում էին վերադառնալ Ավետարանին կամ, առավել ճշգրիտ կերպով, կամենում էին վերարտադրել այն կյանքը, որով ապրում էին Երուսաղեմում Առաքյալների շուրջը հավաքված քրիստոնյա առաջին համայնքները, ըստ Գործք Առաքելոցում ներկայացված նկարագրության. «Հարատևում էին եղբայրական միության, հացի բեկման և աղոթքների մեջ [...] : Ոչ ոք իր սեփականությունը չէր համարում այն, ինչ ուներ [...] » (Գրծ 2, 42-45; 4, 32-35): Սա՛ է «առաքելական կյանք» հաճախ գործածվող (և հաճախ չարաշահվող) արտահայտության իրական իմաստը: Այս գաղափարն այնպիսի մեծ կարևորություն ուներ Անապատի Հայրերի համար, որ անապատի հոգեկանության առաջին մասնագետներից ու մեծագույն աստվածաբաններից մեկը հասավ մինչև իսկ մի առողջ առասպել հորինելու, ուր այդ նոր կենցաղավարությունը ներկայացվում է որպես Առաքյալներից սկիզբ առած[5]: Այսպիսով, Անապատի նոր հոգեկանությունը կամովին ուզում է «հակազդեցական» լինել, եզրի ստուգաբանական իմաստով. առաջին վանականների նպատակն էր վերադառնալ այն կյանքին, որով քրիստոնյաներն ապրում էին ներկա սերնդից առաջ:
Համենայն դեպս, ինչպիսիք էլ որ լինեն հիմնադիրների նպատակները, վանական կենցաղավարությունը երբեք չէր կարող բավարարվել քիչ թե շատ առասպելական երևակայված անցյալը վերարտադրելով: Վանականությունն ընթանում է նոր ճանապարհներով, ներկայացնում է մի նոր մանկավարժություն, պահանջում է հարմարագույն գործելակերպ և կյանքի միջավայր: Ժամանակակից ուսումնասիրողներից մեկը, հնագույն վանական գրականության հատընտիր մի հատոր հրատարակելիս, նախաբանում խոսում է «անապատի համալսարան»ի մասին. շատ հաջող արտահայտություն է սա, որ արձագանքում է Բենեդիկտոսի կողմից գործածված եզրերին, երբ վերջինս սահմանում է վանքը որպես «դպրոց», ուր վանականը «բարի գործերի գործիքների» օգնությամբ (RB 4) կարող է սովորել ծառայել Տիրոջը (RB Prol.): Թեև զանազան եղանակներով, Աստծո այսօրինակ փորձառությունը ոգևորող հոգեկանությունը ժամանակի ընթացքում մանրակրկիտ կերպով մշակվում է. ծնվում է անհատական փորձառություններից, որոնք շուտով դառնում են կշռադատման չափանիշներ:
Դպրոցների միջև գոյություն ունեցող տարբերություններն առայժմ հաշվի չառնելով – դրանց կանդրադառնանք հետո – կարող ենք ամենուր նկատել մի խորը հարակցություն` այս հոգեկանությունը հիմնող նախազգացման կամ ներշնչման և այս վերջինը գործուն դարձնելու համար կիրարկված միջոցների միջև: Քանի որ խոսքը վերաբերվում է եղբայրական հաղորդակցության մեջ ապրելուն, ուր անհատի իրավասության ներքո չեն իր անձը և իր ունեցվածքները, մի հաղորդակցություն, որ սնուցվում է աղոթքով և որ Եկեղեցու առաջ վկայում է Հարուցյալ Տիրոջ վերադարձը, այս հաղորդակցության մեջ, ուրեմն, վանականը պարտավոր է ջանալ – շնորհիվ ներքին և արտաքին հրաժարման, եղբայրների հանդեպ հնազանդության, իր մեջ ներկա չարի ուժերի դեմ հարատև պայքարի – ուրիշների հետ միասին, ա՛յժմ իսկ, սևագրի ձևով իրագործել այն, ինչը որ իր ամբողջական լիությամբ լինելու է երկնային կյանքը: Անապատի ողջ հոգեկանությունն ընդգծում է քրիստոնեական կյանքի վախճանաբանական տարողությունը, ուղղված է դեպի ժամանակների վախճանը, աշխարհի վերջը, երկնքի ու երկրի նորոգումը, մի խոսքով` Քրիստոս Տիրոջ վերադարձը: Այս նպատակին են ձգտում և՛ ութ գլխավոր մոլությունների դեմ պայքարի եվագրիոսական գաղափարը, որին վերադառնում և որն ընդարձակում է Կասսիանոսը[6], և՛ Բենեդիկտոսի կողմից առավել դրական եզրերով արտահայտված ընթացքը` խոնարհության սանդուխքի տասներկու աստիճաններով ի վեր (RB 7):
Այսպիսի մի ներշնչում, որ գործունյա դառնալու համար պահանջում է ծայրաստիծան բծախնդրորեն մշակված գործելակերպ, անխուսափելիորեն պարտավոր է մարմնավորվել գոյություն ունենալու մի որոշ ձևի մեջ, մի «կյանքի վիճակ»ի մեջ, որ միաժամանակ լինի այդ ներշնչման հետևանքը և իրագործման պայմանը: Թեև վանական կյանքի ձևերը երբեմն թվում են միմյանցից շատ տարբեր, ընդհանուր տարրերն այնուամենայնիվ առավել բազմաթիվ են, քան տարբերությունները, և պատմագետի հայացքի առջև ներկայացնում են տարբեր տիպարների մեջ սփռված միևնույն ներշնչման ինքնությունը:
Այս համընդհանուր ինքնությունը կարելի է սահմանել որոշ հստակ տարրերով: Նախևառաջ, աշխարհից հրաժարումն արտահայտվում է ֆիզիկական և տեղագրական հեռացումով. թե միանձնը գնում է ապրելու խորը անապատում կամ պարզապես քաղաքի մոտակայքում, միայնակ կամ վանական հասարակությանը միացած, կամովին ընտրված տեղագրական բաժանումը նպաստում է ազդու դարցնելու հոգևոր անջատումը, ինչը որ միանձնը փափաքում է հաստատել իր մեջ: Միմիայն Աստծո փնտրտուքի արմատականությունը արտահայտվում է ընտանեկան կապերից և առաջին հերթին ամուսնական կապից հրաժարվելով: Կյանքի այս կենցաղավարությանը անհնարին է նվիրվել անձնական քմահաճույքով, այլ՝ անհրաժեշտ է ենթարկվել լուրջ փորձերի, կշռադատության մի որոշ ժամանակի, որի ընթացքում փորձի է ենթարկվում ներշնչման վավերականությունը, հարազատությունը, ճշմարտությունն ու անկեղծությունը, թեև նորընծաներին ընդունելու կանոնները երբեմն հակասական են թվում մենակեցության և վանականության մոտ: Փորձի այս շրջանն ավարտվելով, նորընծայի ընդունումը կատարվում է վանական զգեստառության արարողությամբ. իրենից ներկայացնելով ցնցոտի մի զգեստ` միայնակյացների, ամբողջական համազգեստ-հանդերձանքներ` վանականների համար, այս զգեստավորումը կատարվում է որպես նշան, որ միանձնը կապերը լիովին խզել է իր անցյալի հետ և միաժամանակ դարձել է անդամը մի նոր հոգևոր մարմնի, որի ներսում այլևս իր անձի տերը չէ և որի օրենքներին այլևս պարտավոր է հնազանդվել մինչև մահվան պահը:
[1] Vita Ant., 4; Pachomii vita prima, 6.
[2] Vita Ant., 72.
[3] Արսեն 6.
[4] A.-J. Festugière, Les moines d’Orient, I: Culture ou sainteté, Paris 1961.
[5] A. de Vogüé, “Monachisme et Eglise dans la pensée de Cassien”, Théologie de la vie monastique, Paris 1961, pp. 213-240.
[6] Եվագրիոս, Practicos 6-33; Կասսիանոս, Inst., V-XII; Conl., V.
Կայքին օգնելու համար կարող եք դիտել / ունկնդրել այս տեսանյութը։
Շնորհակալություն կանխավ։