ԱՆԱՊԱՏԻ ԻՄԱՍՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Քրիստոսից հետո Չորրորդ դարում Եգիպտոսի, Պաղեստինի, Արաբիայի և Պարսկաստանի անապատները բնակվեցին մի տեսակ մարդկանցով, որոնք տարօրինակ մի համբավ թողեցին իրենց ետևից: Քրիստոնյա առաջին միայնակյացներն էին, որ լքում էին հեթանոս աշխարհի քաղաքները` միայնության մեջ ապրելու համար: Բայց ինչո՞ւ էին կատարում այդ ընտրությունը: Պատճառները, որ զանազան և տարբեր են, կարող են բոլորը համառոտվել միայն մեկ խոսքով. «փրկության» փնտրտուքը: Բայց ինչո՞ւմ էր կայանում այդ փրկությունը: Անշուշտ ինչ որ մի բան չէր, որն հնարավոր էր գտնել հասարակական որևէ մեկ խավի սովորույթներին ու պատվիրաններին պարզ արտաքին համակերպության մեջ: Այդ ժամանակներում, ոմանք հասել էին «փրկության» սերտորեն անձնական լինելու խոր գիտակցությանը: Հասարակությունը – հեթանոս հասարակությունը, որի հորիզոնն ու հույսերը փակված էին երկրային կյանքի սահմաններում – նկատվում էր որպես խորտակվող մի նավ, որից յուրաքանչյուր ոք պարտավոր էր լողալով փախչել` փրկելու համար սեփական կյանքը: Այստեղ վայրը չէ վիճելու այդ աշխարհայացքի արդարացի կամ անհիմն լինելու շուրջ. պետք է պարզապես հաշվի առնենք այն որպես փաստ: Այդ անձինք համոզված էին, որ հոսանքին հանձնվելը, կրավորական (պասսիվ) կերպով ընդունելով հասարակության մտածելակերպն ու արժեքները, նշանակում էր ամբողջական աղետի ենթարկվել: Փաստը, որ կայսրը այլևս քրիստոնյա էր և «աշխարհը» Խաչը մեկնաբանում էր որպես երկրային իշխանության նշան, ա՛յլ ազդեցություն չէր կարող ունենալ, եթե ո՛չ միայն՝ հաստատել այդ անձանց համոզումը:

Այդ առեղծվածային փախուստն աշխարհից, որն իր առավելագույն չափին (գրեթե ասելու էի` մոլեգնությանը) հասավ ճիշտ այն ժամանակ, երբ «աշխարհը» պաշտոնապես քրիստոնյա դարձավ, իրականում պետք է որ առավել ևս տարօրինակ թվար մեզ: Թվում է, թե այդ անձինք համոզված էին, – մի բան, որ արդի հազվադեպ մտածողներ կարողացան անել, ինչպես Բերդյաևը, – որ «քրիստոնյա պետություն» չի կարող գոյություն ունենալ: Որքան որ թվում է, կասկածում էին, թե քրիստոնեությունն ու քաղաքականությունը կկարողանային միանալ` կյանք տալու համար լիովին քրիստոնյա մի հասարակության: Ուրիշ խոսքերով, նրանց համար քրիստոնեական միակ հասարակությունը հոգևոր էր և աշխարհից դուրս. Քրիստոսի խորհրդավոր Մարմինն էր: Խոսքը վերաբերվում էր, անշուշտ, արմատական մի աշխարհայացքի, որի մասին խոսելը ուղղակի գայթակղեցուցիչ է մի ժամանակաշրջանում, ինչպիսին որ մերն է, երբ քրիստոնեությունը ամեն կողմից մեղադրվում է բացասականություն և մտասեղմում քարոզելու մեջ, առանց առաջարկելու արդյունավետ որևէ միջոց` մեր ժամանակների խնդիրները հաղթահարելու համար: Բայց պետք է խուսափենք չափազանց մակերեսային լինելուց: Անապատի Հայրերն, իրականում, կարողացան դիմագրավել և լուծել «իրենց ժամանակվա խնդիրները», այն իմաստով, որ հենց իրենք էին այն քչերը, որոնք ժամանակները կանխելով` ճանապարհ բացեցին նոր մարդու և նոր հասարակության զարգացման առաջ: Նրանք հենց այն են, ինչը որ արդի հասարակագետ իմաստասերները (սոցիոլոգ փիլիսոփաներ, ինչպես Յասպեռսը, Մամֆոռդը և այլոք) անվանում են «առանցքային մարդու» անհապաղ կարևորությունը, որը կարապետն է արդի անձնականության, անձնակերտման: 18րդ և 19րդ դարերը, իրենց գործունեամոլ անհատապաշտությամբ, քայքայեցին ու ապականեցին առանցքային մարդու հոգեբանական ժառանգությունը, որն ավանդն էր Անապատի Հայրերի և ուրիշ հայեցողականների, և ճանապարհ բացեցին մեծ վերադարձի առաջ` դեպի ամբոխային այն մտայնությունները, որոնք տիրում են այսօրվա մարդկանց:

Այս անձանց փախուստն անապատ ո՛չ պարզապես բացասական էր, ո՛չ էլ պարզապես անհատապաշտական: Նրանք չէին ապստամբում հասարակության դեմ, թեև որոշ առումով «անարխիստներ» էին, և սխալ չէ նրանց այս լույսի ներքո տեսնելը: Մարդիկ էին, որ մերժում էին կրավորական դիրքորոշմամբ առաջնորդվելն ու ղեկավարվելը բարոյապես անկյալ պետության կողմից. համոզված էին, որ հնարավոր է ապրել առանց ստրկանալու նախապես սահմանված, նախափաթեթավորված արժեքների ընդունմանը: Նվազագույն չափով անգամ մտադիր չէին գերազանցելու հասարակությանը, վերջինս մի կողմ չէին նետում հպարտ արհամարհանքով, կարծես թե իրենք գերադաս էին մյուս մարդկանցից: Մարդկանց աշխարհից փախչելու հիմնական պատճառներից մեկն էր, իրոք, այն փաստը, որ այն բաժանված էր երկու դասակարգի. նրանք, ովքեր հաջողություն էին գտնում և իրենց կամքը թելադրում էին ուրիշների, և նրանք, ովքեր ստիպված էին տեղիք տալ և ենթարկվել: Անապատի Հայրերը մերժում էին ստրկանալ մարդկանց, բայց առավել ևս՝ չէին կամենում տիրել ուրիշների վրա: «Եթե չես ուզում խաբել, և ո՛չ էլ խաբվել, փախի՛ր աշխարհից»: Սակայն սխալ է այն կարծիքը, թե իբր Անապատի Հայրերը խուսափում էին մարդկանց ընկերությունից: Ճիշտ հակառակը: Փաստը, որ արտասանել են «խոսքեր», խոսքեր փոխադարձ խորհրդատվության, ցույց է տալիս, որ մեծապես հաղորդակցական հոգիներ էին: Նրանց կողմից փնտրված հասարակությունն այն էր, ուր բոլորը հավասար են և ուր միակ հեղինակությունը, Աստծուց հետո, իմաստության, փորձառության և սիրո պարգևաշնորհն է: Անշուշտ ընդունում էին իրենց եպիսկոպոսների նվիրապետական բարյացակամ հեղինակությունը, բայց նրանք հեռու էին գտնվում և քիչ էին զբաղվում այն ամենով, որ տեղի էր ունենում անապատում, գեթ մինչև որոգինեսական մեծ ընդհարումը, 4րդ դարի վերջին:

Հայրերը նախևառաջ փնտրում էին իրենց սեփական խորը ներքին ճշմարտությունը, Քրիստոսի մեջ: Իսկ սա անելու համար՝ պարտավոր էին ամբողջովին մերժել ուրիշների արժեքներով ձևավորված կեղծ «ես»ը, որ կաղապարված էր «աշխարհի» հասարակական պայմանադրություններով: Փնտրում էին մի ճանապարհ, որն առաջնորդեր դեպի Աստված. մի ճանապարհ՝ չխուզարկված, ազատորեն ընտրված և ո՛չ թե ժառանգված ուրիշներից, որոնք գծել էին այդ ճանապարհն իրենցից առաջ: Փնտրում էին մի Աստված, որին միայն իրենք կարող էին գտնել, և ո՛չ թե բոլորի համար նույնատիպ ձևով «տրված» մի Աստված, նախապես սահմանված` ուրիշների կողմից: Սա չի նշանակում, թե չէին ընդունում քրիստոնեական հավատքի ճշմարտություններից մի քանիսը կամ ամբողջը (դոգմաները). ո՛չ, ընդունում էին դրանք, բայց դրանց հարում էին ամենապարզ ու ամենատարրական եղանակով: Բայց հաստատորեն հեռու էին մնում (առնվազն սկզբնական իմաստության շրջանում) աստվածաբանական հակաճառություններից: Նրանց փախուստը դեպի անապատի չոր հորիզոնները` ուներ նաև իմաստը մերժման` գոհանալու պատճառաբանումներով, մտածումներով, սահմանումներով և մասնագիտական դատարկ եզրաբանություններով:

Խոսքը այստեղ վերաբերվում է հատկապես միայնակյացներին: Բայց անապատում կային նաև վանականներ, հարյուրավոր և հազարավոր, որ ապրում էին «հասարակաց մի կյանք», վիթխարի վանքերում, ինչպես այն մեկը, որ հիմնել էր Պակոմը Տաբենոսում: Անհրաժեշտ սակավաթիվ օրենքները, որ հաստատված էին այնտեղ` պահպանելու համար կարգուկանոնը, չէին խոչընդոտում անձնականության և ազատության ընդարձակմանը: Իրականում վանականները նույնպես գիտակից էին, որ օրենքը պարզապես արտաքին իրականություն է, մի տեսակ հենարան, որի միակ նպատակը օգնելն է՝ կառուցելու Աստծո հետ իրենց կյանքի հոգևոր շինությունը: Այսուամենայնիվ, միայնակյացները, բոլոր տեսանկյուններից դիտված, շատ ավելի ազատ էին: Ուրիշ ոչ մի բանի պարտավոր չէին «համակերպվել», եթե ո՛չ միայն՝ Աստծո գաղտնի, ծածուկ, անքննելի կամքին, որը կարող էր անսահմանորեն տարբեր լինել մի խցից մյուսը: Բավական իմաստալից է, որ ապոֆտեգմաներից մեկը վկայակոչում է Անտոնի հեղինակությունն այն հարցերի վերաբերյալ, որոնք վերաբերվում են անապատական կյանքի հիմնական սկզբունքներին. այն է, որ Աստված միակ հեղինակությունն է, և Նրա բացահայտ կամքից դուրս` գոյություն ունեն շատ քիչ սկզբունքներ, կամ ուղղակի` գոյություն չունի ուրիշ ոչ մի սկզբունք. «Այն, ինչը որ տեսնում ես, որ հոգիդ փափաքում է Աստծո համաձայն, արա՛, և պահպանիր սիրտդ»^[1]:

Ակնհայտ է, որ այսպիսի ճանապարհով կարող էր ընթանալ միմիայն մեկը, որ ծայր աստիճան արթուն է և ուշադիր` արահետներ չունեցող անապատի սահմաններին: Միայնակյացը պետք է հասուն հավատքով մարդ լիներ, խոնարհ և բացարձակ կերպով ծայրաստիճան անջատված ինքն իրենից: Հոգևոր աղետները, որ երբեմն թափվում էին անապատաբնակ որոշ հավակնոտների վրա, ներկա են – ինչպես ավազի վրա փռված սպիտակափայլ ոսկորները – ցույց տալու համար միայնակեցության վտանգները: Անապատական Հայրերը չէին կարող թույլատրել իրենց՝ իրենք իրենց առաջադիմած տեսնելու ճոխությունը, չէին կարող իրենք իրենց ենթարկել իրենց անձին կապվելու կամ վտանգավոր սիրահարմամբ` իրենց սեփական կամքին վստահելու վտանգին, չէին կարող ո՛չ մի կերպ նույնանալ իրենց մակերեսային, վաղանցուկ, ինքնաստեղծ «ես»ի հետ: Պարտավոր էին, ընդհակառակն, ընկղմվել իր վերանցական, խորհրդավոր, կիսով չափ անծանոթ, Քրիստոսի մեջ թաքնված «ես»ի ներքին, ծածուկ իրականության մեջ: Պարտավոր էին մահանալ վաղանցուկ գոյության արժեքներին, այնպես` ինչպես որ Քրիստոսն Ինքը մահացել էր խաչի վրա, և Նրա հետ հարություն առնել մահից` ամբողջովին նոր իմաստության լույսի մեջ: Այստեղից էլ հենց բխում էր զոհողության կյանքի կարևորությունը, որի սկիզբը վանականի և աշխարհի միջև կապերի արմատական խզումն էր: Մի կյանք, որ ապրվում էր «զղջման» մեջ, այս ամենիմաստուն ճանապարհը, որ ի վիճակի է դարձնում նշմարելու կեղծ արժեքներին կապվածության խելագարությունը: Միայնության ու ճգնության, աղքատության ու պահեցողության, սիրո ու աղոթքի մի կյանք, որ հնարավորություն էր ստեղծում կործանելու մակերեսային հին «ես»ը և կամաց կամաց երևան էր հանում իրական, ճշմարիտ ու ծածուկ «ես»ը, որի մեջ հավատացյալն ու Քրիստոսը ձևավորում էին «միայն մեկ Հոգի»:

Որպես վախճան, այս բոլոր ջանքերի անմիջական նպատակը «սրտի մաքրություն»ն էր, որն հասկացվում էր որպես մարդու իրական վիճակի պարզորոշ ու անխոչընդոտ տեսություն, սեփական ներքին իրականության բնազդային ճանաչողություն, որպես խարսխված կամ ավելի ճիշտը` ընկղմված Աստծո մեջ ընդմեջ Քրիստոսի: Այս ամբողջի արդյունքն անդորրն էր (հուն.` hesychia, լատ.` quies): Ո՛չ մարմնի հանգիստը, ո՛չ էլ զվարթ հոգու կամ մտքի հափշտակումն ու կենտրոնացումը վերին լույսերի մեջ կամ բարձունքներում: Անապատի Հայրերը սովորաբար խուսափում էին էքսթատիկ հոգեվիճակներից (այն քչերը, որ ունենում էին այդ արտասովոր վիճակներից չխուսափելու քաջությունը, իրենց ետևից թողել են շեղ ու մոլոր պատմություններ, այնպիսիք, որ թաքցնում են իրականությունը): «Անդորր»ը, որ այս մարդիկ փնտրում էին, պարզապես հավասարակշռվածությունն էր և չափի զգացումը մի էակի, որն ինքն իրեն դիտելու կարիքն այլևս չունի, որովհետև առաջնորդվում է գտնված կատարյալ ազատության կողմից: Դեպի ո՞ւր է առաջնորդվում: Ամենուր, ուր ինքնին Սերը, այսինքն՝ Աստվածային Հոգին, պատշաճ է գտնում առաջնորդել: Անդորրը, հետևաբար, սեփական կամքի բացակայությունն ու մի տեսակ դատարկությունն էր, որն այլևս չէր մտահոգվում կեղծ ու սահմանափակ «ես»ով: Բացարձակ «Ոչինչ»ի տիրապետության խաղաղության մեջ, հոգին ծածուկ կերպով հարում էր «Ամբողջ»ին, առանց փորձելու ճանաչել, թե որքա՛ն ունի: Արդ, Հայրերը և ո՛չ իսկ բավական հետաքրքրված էին այդ անդորրի բնույթի քննարկումով, այնպես` որ նրա շուրջ խոսեին մեր գործածած եզրերով, չհաշված սակավաթիվ մի քանի բացառություններ. Անտոնը, օրինակ, հաստատում է, որ վանականի աղոթքը կատարյալ չէ, քանի դեռ աղոթողը գիտակից է, որ աղոթում է: Եվ սա ասում է անցողիկ կերպով, առանց վրան կանգ առնելու: Ինչ վերաբերվում է մնացածին, Հայրերը խուսափում էին այն ամենից, ինչը որ համարվում էր վեհ, քչերի խելքին հասնող, տեսական կամ դժվար ըմբռնելի. կամ առնվազն՝ մերժում էին այդ հարցերի շուրջ խոսել: Բայց մյուս կողմից էլ սա չի նշանակում, թե տրամադրված էին ա՛յլ նյութերի շուրջ խոսելու, նույնիսկ եթե դրանք քրիստոնեական հավատքի ճշմարտությունները լինեին, ինչով որ բացատրվում է նրանց ապոֆտեգմաների կարճ ու կտրուկ նկարագիրը:

Բազմաթիվ տեսանկյուններից դիտված, հետևաբար, Անապատի այս Հայրերն ընդհանուր շատ գծեր ունեին հնդիկ յոգաների և Չինաստանի ու Ճապոնիայի բուդդիստ ձեն վանականների հետ: Եթե ուզենայինք գտնել մարդիկ, որ նրանց կնմանվեին արևմտյան ժամանակակից աշխարհում, ստիպված կլինեինք փնտրել արտասովոր, անմարդաբնակ վայրերում. նմանատիպ էակները ողբերգականորեն հազվադեպ են: Որտե՞ղ կարող ենք գտնել կապերի միևնույն արմատական խզումը հասարակության կողմից նախասահմանված արժեքների հետ՝ սեփական կյանքն արտաքուստ երևութապես անտրամաբանական դատարկության մեջ նետելու նպատակով:

Եթե ընթերցողներիցս ոմանք սպասում են, որ ասեմ, թե այդպիսի մարդիկ գտնվում են հայեցողական կյանքին նվիրված մեր վանքերից որևէ մեկում, ես անձամբ չեմ համարձակվում հաստատել դա: Մեր պարագային, խոսքն ավելի վերաբերվում է անձանց, որ լքել են «աշխարհի» հասարակությունը` մաս կազմելու համար մի ա՛յլ հասարակության. կրոնավորական ընտանիքը: Այդպիսիք թողնում են մեկի արժեքները, գաղափարները և արարողությունները, ստանձնելու համար մյուսինը: Եվ քանի որ մենք այսօր մեր ուսերի վրա կրում ենք վանականության դարերը, մեր ամբողջ պատմությունն իրականում հարկավոր է վերընթերցել մի տարբեր լույսի ներքո: Կրոնավորական որևէ մի ընտանիքի հասարակական «կանոններ»ը հաճախ ձգտում են պարտադրվելու, և այդ կանոններին հետևելը չի նշանակում ցատկել դատարկության մեջ, այլ՝ պարզապես կատարվում է սովորույթների ու գաղափարական օրինակների արմատական փոփոխություն: Անապատի Հայրերի խոսքերն ու օրինակները այն աստիճան մաս են կազմում վանական ավանդությանը, որ ժամանակը նրանց վերածել է մեզ համար կարծրատիպերի, և մենք այլևս ընդունակ չենք գնահատելու նրանց հրաշալի ինքնատիպությունը: Նրանց այսպես ասած թաղել ենք մեր սովորությունների մեջ, այդպիսով լիակատար կերպով պատսպարելով մեզ հոգևոր ցնցումներից, որոնք կարող էին սանձազերծվել համակերպության բացարձակ բացակայության դեպքում:

Անապատի Հայրերը ռահվիրաներ էին և հետևելու ուրիշ ոչ մի օրինակ չունեին, եթե ո՛չ միայն՝ մարգարեներից ոմանք, ինչպիսիք էին Հովհաննես Մկրտիչը, Եղիան, Եղիսեն, և Առաքյալները, որոնք նույնպես օրինակներ էին նրանց համար: Ինչ վերաբերվում է մնացածին, նրանց կողմից ընդգրկված կյանքը «հրեշտակային» էր և նրանք ընթանում էին անտեսանելի հոգիների չխուզարկված արահետներով: Նրանց խուցերը նման էին Բաբելոնի հնոցին, որի մեջ, բոցերով շրջապատված, գտնում էին իրենք իրենց` Քրիստոսի հետ միասին:

Անապատի Հայրերը չէին կամենում ո՛չ ձեռքբերել իրենց ժամանակակիցների գովասանքը, ո՛չ էլ արժանանալ նրանց կողմից դատապարտվելուն, քանի որ իրենց համար դադարել էին որևէ արժեք ներկայացնել ուրիշների կարծիքները: Հաստատուն ուսմունք չունեին ազատության մասին. սակայն, իրականում, դարձել էին ազատ` վճարելով ազատության գինը:

Համենայն դեպս, այս Հայրերը խաղողի հյութի նման թորել են մի ծայրաստիճան պարզ ու գործնական իմաստություն, որը միաժամանակ տարրական է ու հավիտենական, և որը հնարավորություն է ստեղծում վերագտնելու աղբյուրները, որ ապականված կամ ամբողջովին խցանված ու խափանված են մեր մասնագիտական բարբարոսությունների մտային ու հոգևոր աղբերով ու ավելցուկներով: Մեր ժամանակը վիթխարի կարիքն ունի այդպիսի պարզության: Կարիքն ունի վերագտնելու մի քիչ այն փորձառությունից, որ հայելանում է Հայրերի ապոֆտեգմաներում: Պնդում ենք «փորձառություն» բառի վրա: Ի՞նչ օգուտ կարող ենք ստանալ մենք այն պարզ փաստից, որ այս բաներն ասվել են: Այն, ինչը որ կարևորն է, այն է, որ այդ բաներն ապրվել են, որ բխում են գոյության ամենախորը մակարդակների փորձառությունից, որ ներկայացնում են մարդու մի բացահայտում, ներքին հոգևոր մի ճամփորդության ավարտին, որն հազար անգամ ավելի ճակատագրական և անսահմանորեն ավելի կարևոր է, քան դեպի լուսին կատարված թռիչքները:

Ի՞նչ արժեք ունի դեպի լուսին թռնելը, եթե անընդունակ ենք կտրել անցնելու այն անդունդը, որ բաժանում է մեզ ինքներս մեզնից: Ահա՛ բոլոր խուզարկումներից ու ճամփորդություններից ամենակարևորը. առանց այս մեկի, մյուս բոլորը ո՛չ միայն անօգուտ են, այլ՝ ուղղակի կործանարար: Սրա ապացույցն է այն փաստը, որ Վերածննդի գրեթե բոլոր մեծ ճանապարհորդներն ու նվաճողները ի վիճակի եղան իրականացնելու իրենց ձեռնարկները ճիշտ որովհետև «օտարացած» էին իրենք իրենց, իրենց ինքնությանը: Տարրական մշակույթի աշխարհները նվաճելիս չէին կարողանում ա՛յլ բան անել, եթե ո՛չ միայն՝ թնդանոթների ուժով պարտադրել նրանց իրենց խառնաշփոթությունը և իրենց սեփական ինքնաօտար հոգեվիճակը: Մի քանի արտասովոր բացառություններ, ինչպիսիք էին Բարթոլոմեո Դե Լաս Քազասը, Ֆրանչեսկո Սավերիոն և Մատթեո Ռիչչին, ա՛յլ բան չեն անում, եթե ո՛չ միայն՝ հաստատում են այս տխուր կանոնը:

Ապոֆտեգմաներում գտնում ենք հավակնություններից զերծ պարզունակ պատմություններ, որ սերունդե սերունդ ավանդվում էին բանավոր, ղպտի ավանդության համաձայն, նախքան ասորերեն, հունարեն և լատիներեն շարադրվելը:

Միշտ պարզ ու գործնական, այս ասացվածքներն ու պատմությունները, որ շարունակ վկայակոչում են միայնության մեջ կաղապարված տվյալ մարդու փորձառությունը, կամենում էին լինել հստակ պատասխաններ` հստակ հարցումների: Ովքեր անապատ էին գալիս փնտրելու «փրկությունը», ծերերից խնդրում էին մի «խոսք», որ կարող էր օգնել իրենց` գտնելու փնտրված փրկությունը. «փրկության մի խոսք»: Պատասխանները չէին հավակնում լինել համընդհանուր պատվիրաններ: Ավելի նման էին յուրօրինակ բանալիների, պատրաստված` որոշակի դռների չափով, որ պետք է բացվեին որոշակի պահի, որոշակի անձանց կողմից: Շատ ժամանակ անց է միայն, որ այս ապոֆտեգմաները, երկար ժամանակ կրկնվելով ու մեջբերվելով, ստացան համընդհանուր արժեք: Այս ասացվածքները կարող ենք ավելի լավ հասկանալ, եթե անդադար մտաբերենք դրանց գործնական և այսպես ասած գոյութենական որակն ու նկարագիրը: Ապոֆտեգմաները արդեն մաս էին կազմում վանական ավանդությանը, երբ Բենեդիկտոսն իր օրենքում պատվիրեց հաճախ ընթերցել, բարձր ձայնով, Հանգստյան Ժամերգությունից առաջ, «Հայրերի Խոսքերը»:

Հայրերը խոնարհ ու լռակյաց մարդիկ էին և շատ բան չունեին ասելիք: Հարցերին պատասխանում էին սակավաթիվ խոսքերով, անմիջապես ուղղվելով խնդրի կենտրոնին: Վերացական սկզբունքներ արտասանելու փոխարեն, նախընտրում էին պատմել իրական մի դեպք: Նրանց կարճառոտությունը զովացուցիչ է ու իմաստալի: Ավելի լույս և ավելի բերկրանք է արձակվում այս զուսպ ասացվածքներից, քան հոգևոր կյանքի աստվածաբանական բազմահատոր երկարաշունչ դասագրքերից: Հայրերի այս խոսքերը երբեք տեսական չեն, բառիս արդի իմաստով: Եվ երբեք վերացական չեն. խոսում են կոնկրետ իրականությունների մասին և այն գործերի մասին, որոնցով զբաղվում էր 4րդ դարի վանականն իր ամենօրյա կյանքում: Բայց այն, ինչ ասում են, հավասար չափով վավերական է 20րդ դարի մտածողների համար: Այդ խոսքերում գտնում ենք ներքին հոգևոր կյանքի հիմնասյուները. հավատք, խոնարհություն, սեր, հեզություն, փափկանկատություն, ինքնամերժում: Եվ խոհեմությունը «փրկության այդ խոսքերի» անշուշտ վերջին որակը չէ:

Սա շատ կարևոր է: Անապատի Հայրերն ավելի ուշ շրջանում ստացան ծայրահեղական (ֆանատիկ) լինելու համբավը, որն հետևանքն է նրանց ճգնողական վեհանձնության անխոհեմ երկրպագուների կողմից տարածված ու անկշռադատ կերպով ընդգծված պատմությունների: Անշուշտ, ճգնավորներ էին, բայց երբ ընթերցում ենք իրենց իսկ խոսքերը և տեսնում ենք, թե ի՛նչ կարծիքի էին կյանքի վերաբերյալ, նրանց գտնում ենք ծայրահեղություններից շա՜տ ու շա՜տ հեռու. խոնարհ անձինք էին, հանդարտ, ծայրաստիճան խոհեմ, օժտված էին մարդկային բնության շուրջ խորը ճանաչողությամբ. որ Աստծուն վերաբերվող բաներն ըմբռնում էին այնքան, որքանը որ բավական է հասկանալու համար, որ Նրա վերաբերյալ շա՜տ քիչ բան գիտենք: Այս իսկ պատճառով, Հայրերը հակված չէին երկարաշունչ ճառեր խոսելու Աստվածային Էության մասին կամ մեկնաբանություններ տալու Աստվածաշնչի խորհրդավոր իմաստների վերաբերյալ: Եթե շատ քիչ են խոսում Աստծո մասին, պատճառն այն է, որ գիտակցում էին, որ երբ մեկը գոնե մի քիչ մոտեցել է Նրա բնակատեղիին, բազում խոսքերից առավել իմաստալի է լռությունը: Փաստը, որ Եգիպտոսն այդ դարաշրջանում եռում էր կրոնական և իմացական հակառակություններով, մեկ պատճառ ավելի էր՝ լռություն պահպանելու համար: Հրապարակի վրա էին նորպլատոնականները, գնոստիկները, ստոիկներն ու պիթագորյանները: Չէին պակասում նաև քրիստոնեական զանազան ու աղմկարար խմբերը, լինի ուղղափառ, թե հերետիկոս: Ներկա էին նաև արիոսականները (որոնց դեմ Անապատի Հայրերը պայքարեցին կրքոտ դիմադրողականությամբ): Ապա նաև որոգինեսականները (նաև վանականներից ոմանք Որոգինեսի հավատարիմ հետևորդներն էին): Ողջ այդ ժխորին Անապատը պատասխանում էր պարզապես մի փափկանկատ ու անջատ լռությամբ:

4րդ դարի վանական մեծ կենտրոնները գտնվում էին Եգիպտոսում, Արաբիայում և Պաղեստինում: Մեզ հասած ապոֆտեգմաների մեծամասնությունը վերաբերվում է Նիտրիայի և Սկիտեի միայնակյացներին, հյուսիսային Եգիպտոսում, Միջերկրականի ափի մոտակայքում, Նեղոսից դեպի արևմուտք: Վանական բազմաթիվ գաղութներ կային նաև Նեղոսի դելտայում: Միանձնական, հատկապես վանական կյանքի կարևոր կենտրոններից մեկն էր նաև Թեբայիդը, հնագույն Թեբեի մոտակայքում, վերին Եգիպտոսում, Նեղոսի ափին: Պաղեստինն, իր հերթին, շատ շուտով դեպի ինքն էր հմայել վանականներ քրիստոնեական ողջ աշխարհից. ամենահռչակավոր վանականն այնտեղ եղավ Հերոնիմոսը, որ բնակություն էր հաստատել մի քարանձավում, Բեթղեհեմի մոտակայքում, ուր և կատարել է Աստվածաշնչի թարգմանությունը բնագրերից լատիներենի: Վանական մի կարևոր գաղութ էր ձևավորվել նաև Սինա լեռան ստորոտին, Արաբիայում, ուր հիմնվել էր Սրբուհի Կատարինեի վանքը:

Կյանքի ի՞նչ ձևով էին ապրում Հայրերը: Անապատի Հայրը սովորաբար նկատվում էր որպես «աբբա» (abbas) կամ որպես «ծեր» (senex): Այն ժամանակ աբբան հասարակության կանոնական կերպով ընտրված վանահայրը չէր, ինչպես այժմ^[2]. մի վանական էր կամ մի միայնակյաց, ով տարիներով փորձվել էր անապատում և դրսևորվել ու ճանաչվել ու վկայվել էր որպես Աստծո ծառա: Նրա հետ, կամ մոտակայքում, ապրում էին «եղբայրներ» և «նորընծաներ», որոնք սովորում էին ապրել այդ կյանքը: Նորընծաները տակավին կարիքն ունեին ծերերից մեկի շարունակական առաջնորդության և ապրում էին նրա հետ միասին, կրթվելու համար նրա խոսքից, և հատկապես՝ նրա օրինակից: Եղբայրները, մինչդեռ, ապրում էին իրենց հաշվին, բայց երբեմն երբեմն այցելում էին մոտակայքում բնակվող այս կամ այն ծերին, զանազան հարցերի շուրջ խորհուրդներ ստանալու համար:

Ապոֆտեգմաների դերակատարների մեծամասնությունը մարդիկ են «քայլող» դեպի սրտի մաքրությունը, ավելի` քան մարդիկ, որ այդ վիճակին հասել են լիակատար կերպով: Անապատի Հայրերը (Կղեմեսից, Որոգինեսից և նորպլատոնական ավանդությունից ներշնչված), երբեմն թվում է, թե վստահ են, որ կարող են բարձրանալ կրքերից վեր և զերծ մնալ զայրույթից, ցանկություններից, հպարտությունից: Բայց ապոֆտեգմաներում շատ քիչ նյութ ենք գտնում՝ քաջալերելու համար նրանց, ովքեր կարծում են, թե քրիստոնեական կատարելությունը կայանում է անկրքության (apatheia), այսինքն` անզգայության, անխռովության, անայլայլության, անվրդովության մեջ: Վանականներին որպես «կրքերից վեր գտնվող» անձինք մեծարելը թվում է, թե գործն է ճամփորդների ու այցելուների, որոնք կարճատև պտույտներ էին կատարում անապատում, և երբ վերադառնում էին իրենց քաղաքները, սկսում էին առասպելական գրքեր շարադրել իրենց տեսածների մասին։ Հետևաբար, դա կարծիքը չէ նրանց, ովքեր իրենց ամբողջ կյանքն անցկացնում էին անապատում: Այս վերջիններն ավելի տրամադիր էին ընդունելու գոյության ամենօրյա իրականությունները և գոհանալու բոլոր մարդկանց համար ընդհանուր ճակատագրով, պարտավորված` պայքարելու իրենց ամբողջ կյանքի ընթացքում, հաղթելու համար իրենց «ես»ին: Այս իմաստությունը հստակ կերպով ցայտում է Հովհաննէս անունով մի վանականի պատմության մեջ, որը պարծենում էր, թե այլևս «փորձություններից վեր էր» ապրում, և որը կշռադատությամբ ու հստակամտությամբ օժտված մի ծերունուց խորհուրդը ստացավ աղոթելու Աստծուն, որպեսզի առաքեր իրեն կրելիք մի քանի գեղեցիկ պայքարներ, որովհետև միայն այդպես նրա կյանքը կշարունակեր ինչ որ մի բան արժենալ:

Որոշ պահերի, բոլոր միայնակյացներն ու նորընծաները ի մի էին հավաքվում ծիսակատարությունների համար (Պատարագ և հասարակաց աղոթք), որից հետո միասին ճաշում էին և ժողովի պես մի բան կատարում` խորհրդակցելու համար ընդհանուր հարցերի շուրջ: Ապա վերադառնում էին իրենց միայնությանը, ուր իրենց ժամանակը լցնում էին աշխատանքով ու աղոթքով^[3]:

Իրենց ապրուստը շահում էին իրենց իսկ ձեռքերի գործով: Սովորաբար զամբյուղներ կամ խսիրներ էին հյուսում արմավենու տերևներով կամ ուրիշ հարմար բույսերով, և վաճառում էին դրանք մոտակա քաղաքների շուկաներում: Ապոֆտեգմաներում երբեմն ի հայտ է գալիս աշխատանքին և նրան կապված առևտրին վերաբերվող հարցը: Մարդասիրությունն ու հյուրասիրությունը բացարձակ առաջնությունն էին վայելում և դասվում էին ծոմապահությունից ու անձնական ճգնություններից առաջ: Անհաշվելի ապոֆտեգմաները, որ վկայում են ընկերային մտերիմ զգացումների այս ջերմ ու քաղաքավար առաքինությանը, ավելի քան բավարար են՝ ցույց տալու համար կեղծիքը նրանց, ովքեր Հայրերին դատապարտում են իրենց նմաններին ատելու մեջ: Իրականում, ճշմարիտ շատ ու շատ ավելի սեր, հասկացողություն և բարություն կար անապատում, քան թե քաղաքներում, ուր այն ժամանակ – ինչպես և այժմ – յուրաքանչյուր ոք ապրում էր ինքն իր համար:

Այս իրողությունն այնքան կարևոր է, որքան որ քրիստոնեական պատգամի էությունն իսկ սերն է, միությունը ի Քրիստոս Հիսուս: Բոլոր ժամանակների քրիստոնյա միստիկները փնտրել և գտել են ո՛չ միայն իրենց էության միասնականությունը և միությունը Աստծո հետ, այլ նաև՝ միությունն ուրիշների հետ, Աստծո Հոգու մեջ: Փնտրել Աստծո հետ մի միություն, որ պահանջում է հոգևոր ու մարմնավոր ամբողջական առանձնացում մարդկության մնացած մասից, քրիստոնյա Սրբերից յուրաքանչյուրի համար սա կլիներ ո՛չ միայն անտրամաբանական, այլ՝ կլիներ սրբության գաղափարականի ճիշտ հակառակը: Ինքն իր մեջ փակվելը, ինքն իրենից դուրս գալու անկարողությունը` ուղղվելու համար դեպի ուրիշները, կնշանակեր ինքն իրեն գերազանցելու անկարողություն: Իսկ այսպես բանտարկված լինելը սեփական եսակենտրոնության մեջ` իրականում նշանակում է դժոխքում գտնվել:

Ընթերցելով Հայրերի խոսքերը, ամենուր գտնում ենք շարունակ կրկնվող հաստատումը, որ սիրո առաքինությանն է պատկանում առաջնությունը հոգևոր կյանքի մյուս բոլոր գործերի նկատմամբ. սերը գալիս է ճանաչողությունից, մտային լուսավորությունից, ճգնություններից, հայեցողությունից, միայնությունից և մինչև իսկ աղոթքից առաջ: Սերն է, իրականում, հոգևոր կյանքը, և առանց սիրո` հոգևոր բոլոր հրահանգումները, որքան էլ որ բարձր լինեն, զուրկ են որևէ հիմքից և դառնում են զուտ խաբկանք: Ավելին. որքան ավելի բարձր են, այնքան ավելի վտանգավոր է խաբկանքը:

Անշուշտ, սերը պարզ զգացում լինելուց ավելի մի բան է, բարյացակամության վկայությունից կամ աղքատներին ողորմություն տալուց ավելի մի բան է: Սիրել` նշանակում է ներքուստ և հոգեպես նույնանալ եղբոր հետ, այն աստիճան, որ այդ եղբայրը չնկատվի այլևս որպես մի «առարկա», որին «բարիք ենք անում»: Իրականում, որպես առարկա նկատված ուրիշներին կատարված բարիքը հոգևոր ո՛չ մի արժեք չունի: Սերը մերձավորին նկատում է որպես մի ա՛յլ «ես» և սիրում է նրան այն խորին խոնարհությամբ, փափկանկատությամբ, զգուշությամբ, վերապահությամբ ու հարգանքով, առանց որոնց անհնարին է փափաքել մտնել ուրիշների ենթակայականության սրբավայրից ներս: Այսօրինակ սերն անհրաժեշտ կերպով բացառում է հեղինակության որևէ տեսակի բիրտ պարտադրում, որևէ շահագործում, որևէ բռնադատում, որևէ մեղսակցություն: Անապատի սրբերը թշնամիներն էին նուրբ կամ կոպիտ որևէ տեսակի հնարքների, որոնց միջոցով «հոգևոր մարդը» աշխատում է տիրապետել բոլոր նրանց վրա, որոնց իրենից ստորադաս է համարում, այդպիսով նպաստներ պարգևելով իր սեփական «ես»ին: Անապատի Հայրերը հրաժարվել էին որևէ տեսակի պատիժներից ու վրեժխնդրությունից, որքան որ ծածուկ էլ դրանք լինեին:

Անապատի Հայրերի սերը մեզ չի ներկայանում որպես մի բան, որն ի կատար է ածվում քիչ համոզող հեշտությամբ. ամենուր ճանաչված և ընդունված է – առանց մեղմացնելու փորձերի – ուրիշներին սիրելու վիթխարի դժվարությունը և ձեռնարկի դժվարությունը: Ծանր է ուրիշներին իսկապես սիրելը, եթե սերը հասկացվում է բառի լիուլի իմաստով: Սերը պահանջում է ներքին ամբողջական վերափոխում, առանց որի անհնարին է նույնանալ եղբոր հետ: Մենք պարտավոր ենք դառնալ, որոշ առումով, այն անձը, որին սիրում ենք: Իսկ սա առաջացնում է մեր էության, մեր «ես»ի մի տեսակ մահ: Արդ, հակառակ մեր բոլոր ջանքերին, մեզնում կա մի դիմադրողություն այս մահվան դիմաց. պայքարում ենք զայրույթով, բողոքներով, պահանջներով, վերջնագրերով (ուլտիմատում): Փնտրում ենք բոլոր պատրվակները` ընդհատելու, դադարեցնելու և լքելու համար այս ծանր հոգնությունը: Մինչդեռ ապոֆտեգմաներում ընթերցում ենք, որ Աբբա Ամոնը տասնչորս տարի շարունակ աղոթել է` զայրույթը զսպելու համար, կամ ավելի ճիշտը` զայրույթից ազատվելու համար, ինչը որ դե՛ռ ավելի կարևոր է<sup>[4]</sup>: Ընթերցում ենք, որ Աբբա Սրապիոնը վաճառում է իրեն մնացած վերջին գիրքը՝ Ավետարանների մի օրինակ, դրամը աղքատներին տալու նպատակով, այդպիսով վաճառելով «այն խոսքերը, որոնք պատվիրում էին իրեն վաճառել ամեն բան և տալ աղքատներին»<sup>[5]</sup>: Աբբաներից մեկ ուրիշը խստորեն հանդիմանում է որոշ վանականների, որոնք բանտարկել էին տվել գողերի մի խումբ. արդյունքը լինում է այն, որ զղջացած միայնակյացները գիշերով հարձակվում են բանտի վրա և ազատ են արձակում իրենց պատճառով բանտարկված գողերին: Բավական հաճախ են հանդիպում պատմություններ զանազան Աբբաների մասին, որոնք մերժում են միանալ այս կամ այն հանցավորի ընդհանուր դատին ու պախարակմանը. այդպիսիներից էր Աբբա Մովսեսը, այդ բարձրահասակ ու հեզաբարո սևամորթը, որ խստորեն տրամադրված դատավորներին ներկայացավ` ուսերի վրա ավազով լի մի զամբյուղով. զամբյուղը ծակ ծակ էր և ավազը դուրս էր թափվում բազմաթիվ անցքերից. «Մեղքերս են, որ հոսում են այս ավազի նման», ասում էր, «և սակայն, եկել եմ ուրիշի մեղքերը դատապարտելու»^[6]:

Եթե այսօրինակ «բարի բողոքներ» էին կատարում, ակնհայտ է, որ պատճառը կար այդպես վարվելու: 5րդ դարի ավարտին, Սկիտեն և Նիտրիան դարձել էին վանական նախնական քաղաքներ, նվազագույն օրենքներով ու պատիժներով: Սկիտեի եկեղեցու բակում գտնվող մի արմավենուց կախված էին երեք մտրակներ. մեկը՝ հանցապարտ վանականներին պատժելու համար, մեկը՝ գողերի համար, իսկ երրորդը` թափառաշրջիկների: Բայց բազմաթիվ վանականներ, Աբբա Մովսեսի օրինակով, չէին վավերացնում այդ պատիժները: Եվ հենց սրանք էին Սրբերը, նրանք, ովքեր ներկայացնում էին անապատի նախնական «անարխիկ» գաղափարականը: Թերևս ամենահիշարժան օրինակն այն երկու ծերունի եղբայրներինն է, որոնք երկար տարիներ միասին առանց վիճելու ապրելուց հետո, մի օր որոշում են «ինչ որ մի հարցի շուրջ վիճել, ինչպես մյուս մարդիկ», բայց բացարձակ կերպով անընդունակ են գտնվում այդ գործի համար^[7]:

Անապատական կյանքի սիրտը աղոթքն էր: Անապատականի աղոթքը կայանում էր սաղմոսերգության մեջ (այսինքն` ձայնային աղոթքը. արտասանությունը սաղմոսների և Աստվածաշնչի ա՛յլ հատվածների, որոնք վանականները պարտավոր էին անգիր իմանալ) և հայեցողության մեջ: Այն, ինչը որ մենք այսօր կանվանեինք հայեցողական աղոթք, այն ժամանակ կոչվում էր անդորր, մի գեղեցիկ եզր, որ պահպանվել է հույն վանական ավանդության մեջ. hesychia, «քաղցր հանգիստ»: Անդորրը լռակյաց ինքնահանձնումն է, որին օգնության է հասնում Աստվածաշնչի իմաստալի փոքրիկ որևէ մի նախադասության կրկնությունը. ամենատարածվածը մաքսավորի աղոթքն է. «Տե՜ր, Հիսուս Քրիստոս, Աստծո Որդի, ողորմիր ինձ` մեղավորիս», որը համառոտվելով՝ դարձել է. «Տե՜ր, ողորմի՜ր» (Kyrie eleison): Այս աղոթքը Հայրերը ներքուստ կրկնում էին օրվա մեջ հարյուրավոր անգամներ, մինչև որ դառնում էր ինքնաբուխ ու բնազդային, ինչպես շնչառությունը:

Երբ Արսենին պատվիրվում է հեռանալ վանքից և բնակվել լռության ու անդորրի մեջ^[8], սա հարկավոր է հասկանալ որպես կանչ` ընդգրկելու «հայեցողական աղոթքը»: Անդորրը, սակայն, շատ ավելի պարզ եզր է, նվազ հավակնոտ ու երկդիմի: Շատ ավելի լավ է պատշաճում Անապատի Հայրերի պարզությանը, քան «հայեցողություն» եզրը, և նվազ նպաստավոր է հոգևոր ինքնասիրահարությանն (նարցիսիզմ) ու մեծամոլությանը (մեգալոմանի՛ա): Հանդարտապաշտության (քույեթիզմ) միայն նվազագույն վտանգ կար անապատում: Վանականները ծայրաստիճան զբաղված էին, և եթե անդորրը հոգևոր կյանքի այն նպատակն էր, որ փնտրում էին, մարմնի անդորրը նրանց ամենամեծ թշնամիներից մեկն էր: Մարմնի անդորր արտահայտությունը թերևս կարելի է նույնացնել «հանգստավետ կյանք»ի հետ, չստեղծելու համար տպավորությունը, թե անապատում սիրում էին վազվզոցի մեջ կատարել իրենց գործերը: Իրոք այդպես չէր: Վանականից պահանջված էր հանդարտ մնալ և որքան որ հնարավոր է` բնակվել միևնույն վայրում: Հայրերից ոմանք մինչև իսկ կասկածով էին նայում այն փաստին, որ ոմանք գործ էին փնտրում իրենց խուցերից դուրս և հունձքի շրջանում աշխատում էին Նեղոսի հովտի հողագործների մոտ:

Ապոֆտեգմաներում հանդիպում ենք վիթխարի և պարզ անձնավորությունների: Թեև երբեմն վերագրվում են անանուն ծերերի (senex), խոսքերի մեծամասնությունը կրում է անունն այն Սրբի, որն արտասանել է այն: Հանդիպում ենք Աբբա Անտոնին, որն ա՛յլ ոք չէ, եթե ո՛չ՝ Անտոն Մեծը, բոլոր միայնակյացների Հայրը, որի կենսագրությունը, գրված` Աթանաս Ալեքսանդրացու կողմից, վանական կոչումների մի հորդահոս հոսանք առաջացրեց հռոմեական աշխարհում: Անտոնն իսկապես Անապատի բոլոր հայրերի Հայրը եղավ: Բայց շփվելով նրա հարազատ մտքի հետ, նկատում ենք, որ նա Ֆլոբերտի կողմից նկարագրված Անտոնը չէ, ինչպես որ չենք գտնում մեկին, որն անգամ հեռավոր կերպով կնմանվի Անատոլ Ֆրանցի կողմից նկարագրված Պափնոտիոսին: Անտոնը, ճի՛շտ է, սատանաների դեմ երկարատև, երբեմն թատերգական մարտնչումներից հետո հասավ անկրքությանը (apatheia), բայց վերջում հանգեց այն եզրակացությանը, որ անգամ սատանան ամբողջովին չար չէ, որովհետև Աստված չի կարող չար բան ստեղծել և Աստծո բոլոր գործերը բարի են: Կարող է տարօրինակ թվալ, որ Անտոնը մինչև իսկ կարծում էր, որ սատանան մի որոշ բարիք ունի իր մեջ: Այստեղ խոսքը չի վերաբերվում զգացականություններին (սենտիմենտալիզմ): Ընդհակառակն՝ ապացույցն էր, որ Անտոնի հոգում տեղ չուներ պարանոյան, հոգևոր մի տեսակ ֆանատիկությունը: Այս փաստից մեկնելով, կարող ենք հոգեշահ կերպով մի պահ խորհրդածել, թե արդյոք հենց արդի ամբոխային մարդը չէ՞, որ ամբողջովին վերադարձել է իր սեփական չարիքները «թշնամու» վրա նետելու լիակատար ֆանատիկությանը, ո՛վ էլ որ լինի այդ թշնամին: Անապատի միայնակյացները շա՜տ ավելի իմաստուն էին:

Այսպիսով, ապոֆտեգմաներում հանդիպում ենք մարդկանց՝ ինչպես Արսենը, այդ խստակենցաղ ու լռակյաց օտարականը, որ լքել էր հեռավոր Կոստանդնուպոլսի կայսերական արքունիքը` անապատում բնակություն հաստատելու համար, ուր չէր թույլատրում, որ որևէ մեկը տեսներ իր դեմքը: Հանդիպում ենք հեզահամբույր Պիմենին և վեհանձն Հովհաննէս Կարճահասակին, որ փափաքում էր «հրեշտակ դառնալ» և որ սակայն մինչև վերջ հիշատակվելու է իր փոքրկությամբ, ո՛չ միայն հասակի առումով, այլ նաև և հատկապես՝ Աստծո առաջ. «Բայց ո՞վ է այս Հայր Հովհաննեսը, որ իր խոնարհությամբ` իր ճկույթից կախված է պահում ողջ Սկիտեն»^[9]: Աբբա Պիմենը (որի անունը նշանակում է «հովիվ») անշուշտ նվազ հմայիչը չէ. թերևս նա է, ով ամենից հաճախ է հայտնվում ապոֆտեգմաներում: Նրա խոսքերն աչքի են ընկնում գործնական խոնարհությամբ, մարդկային դյուրաբեկության շուրջ կարեկից ըմբռնողությամբ, հաստատահիմն խոհեմությամբ: Գիտենք, որ Պիմենն ինքը մարդկայնորեն դյուրաբեկ էր. իր մասին պատմվում է, որ մի օր, մինչ իր արյունակից եղբայրը սառնորեն է վերաբերվում իր հետ և իր փոխարեն նախընտրում է զրուցել մի ա՛յլ միայնակյացի հետ, այնպիսի մի խանդով ու նախանձով է բռնվում, որ ստիպվում է գնալ ծերերից մեկի մոտ՝ հանդարտվելու և իրողությունների վրա հստակ հայացք վերագտնելու համար^[10]:

Այս վանականներն ամեն գնով ջանում էին մարդկային և «սովորական» մնալ: Կարող է հակատրամաբանական թվալ, և սակայն՝ շատ կարևոր մի փաստ է: Եթե մի պահ խորհրդածում ենք, իսկապես անդրադառնում ենք, որ արտասովոր լինելու համար անապատ քաշվելը նշանակում է աշխարհն իր ետևից քաշելով տանել, որպես համեմատության լռաձայն հասկացված եզր, որի արդյունքը կլիներ սեփական անձի հայեցողությունը և սեփական անձի համեմատությունը լքված աշխարհի բացասական կերպարի հետ: Անապատի վանականներից ոմանք վարվում էին այդպես, որի միակ արդյունքը, իրականում, երկարատև ջանքերից հետո, լինում էր միայն այն, որ խելագարվում էին: Մինչդեռ պարզ հոգիները, որ անապատ էին եկել ամբողջովին բնական միջոցներով իրենք իսկապես իրենք լինելու և մոռանալու համար այն աշխարհը, որ իրենց դարձնում էր բաժանված ու կիսված սիրտ ունեցող մարդիկ, կարողանում էին ծեր տարիքի հասնել՝ ապրելով ժայռերի ու ավազների մեջ: Սրանից բացի ուրիշ ո՛չ մի վավերական պատճառ չի կարող գոյություն ունենալ` աշխարհը լքելու և միայնությունը փնտրելու համար: Այս իմաստով, աշխարհը լքել նշանակում է, իրականում, նպաստել փրկելու աշխարհը` փրկելով նախ իրենք իրենց: Սա է վերջնակետը, և մեծ կարևորություն ունի: Ղպտի միայնակյացները, որ լքում էին աշխարհը, կարծես նավաբեկությունից փախչելով, մտադիր չէին միայն իրենք իրենց փրկելու: Միայն թե քաջ գիտեին, որ անկարող էին ուրիշներին բարեգործելու` քանի դեռ մնում էին խորտակված նավի բեկորների մեջ գալարվելու: Այլ՝ հազիվ թե կարողանային ոտք դնել հաստատուն հողի վրա, հայնժա՛մ միայն իրավիճակը կարող էր փոխվել. ո՛չ միայն կարող կլինեին, այլ՝ ուղղակի պարտականությունը կունենային իրենց ետևից դեպի փրկություն քաշելու ողջ աշխարհը:

Սա՛ է Անապատի Հայրերի առեղծվածային ուսուցումը մեր ժամանակվա մարդուն: Թերևս չափազանցված կլիներ հաստատելը, թե աշխարհը կարիքն ունի այսպիսի մի նոր շարժման, նման այն մեկին, որն այս մարդկանց մղեց դեպի Եգիպտոսի ու Պաղեստինի անապատները: Եվ սակայն, մեր ժամանակն անկասկած մի ժամանակ է, որ կարիքն ունի միայնակյացների ու ճգնավորների: Բայց այս առաջին վանականների պարզությունը, խստակրոնությունը և աղոթքը կրկնօրինակելով բավարարվելը՝ ամբողջական կամ գոհացուցիչ պատասխան չէ: Մենք պարտավոր ենք անցնել նրանցից անդին, անդին նաև բոլոր նրանցից, ովքեր նրանց կողմից գծված սահմաններից անդին անցան մեզնից առաջ: Պարտավոր ենք ազատվել, մեզ հատուկ եղանակներով, աշխարհից, որ ընթանում է դեպի աղետ և կործանում: Բայց մեր աշխարհը տարբեր է նրանցինից: Մենք մեր աշխարհին շղթայված ենք շա՜տ ու շա՜տ ավելի: Վտանգը, որին ենթարկված ենք, շա՜տ ավելի սարսափելի է: Իսկ մեր տրամադրության տակ եղած ժամանակը թերևս շա՜տ ու շա՜տ ավելի կարճ է, քան կարծում ենք:

Մենք չենք կարող միևնույն բաներն անել, որ անում էին նրանք: Բայց պարտավոր ենք նույնքան արմատական լինել, պարտավոր ենք նույնքան անողոք լինել մեր կամքի ու վճռորոշման մեջ` փշրելու հոգևոր բոլոր շղթաները, մերժելու արտաքին հարկադրանքների տիրապետությունը, գտնելու մեր ճշմարիտ «ես»ը, բացահայտելու և զարգացնելու մեր հոգևոր անփոխարինելի ազատությունը, և օգտագործել այն` կառուցելու համար, այստեղ` երկրի վրա, Աստծո Արքայությունը: Այստեղ վայրը չէ քննարկելու, թե ի՛նչ պահանջներ է մեզ ներկայացնում մեր այս մեծ ու խորհրդավոր կոչումը: Այդ ամբողջը տակավին անծանոթ է: Բավարարվում եմ միայն ասելով, որ մենք պարտավոր ենք սովորել, 4րդ դարի այս մարդկանցից, անգիտանալու նախապաշարումները, դիմադրելու հարկադրանքներին և մեկնելու, անվախ, դեպի անհայտը: