Աստծո նմանությամբ. քաղցրություն և գորով

Միայն խոսքը բավական չէ: Խոսքին հավասար և թերևս խոսքից ավելի, հոգևոր հոր կյանքի օրինակն է իր կնիքը թողնում որդու սրտի ու հոգու վրա: Խոսքը կարող է արտասանել նաև գրասեղանի առաջ սովորած մեկը: Ինչպես նաև կարող է դուռ բացել անհասկացողությունների առաջ, եթե աշակերտը պարզամիտ է ու անփորձ: Օրինակը, մինչդեռ, երբեք չի սխալվում. մի «typos» է, տիպային բնօրինակ, որին բավական է նմանվել` ամենօրյա կյանքի գործնական մարզում կրթված լինելու համար:

Հայրերը հաճախ են հաստատում օրինակի անհրաժեշտությունը: Պակոմի աշակերտները բարի գործեր կատարելու հզոր փափաք էին զգում, երբ լսում էին նրա խոսքերը: Բայց այդ նույն աշակերտները հիշում են, որ «երբ նա լռում էր, իր կյանքն էր խոսում»^[1]: Ուրիշների համաձայն, խոսքը միշտ երկդիմի է. միմիայն օրինակն է ձգում: Այս պատասխանն է Աբբա Սիզոեն տալիս եղբայրներից մեկին, որն իրենից մի խոսք էր խնդրում. «Ինչո՞ւ ես ստիպում ինձ ապարդյուն կերպով խոսել: Ահա՛, արա՛ այն, ինչ տեսնում ես»^[2]: Բայց դե՛ռ ավելին: Որոշ դեպքերում, աշակերտի կողմից հոգևոր հոր խոսքերին չափազանց կապվածությունը դառնում է կասկածելի. «Հայր Սերինոսն իր աշակերտ Իսահակի հետ միասին մի օր գնում է Աբբա Պիմենի մոտ և հարցնում է. “Ինչպե՞ս պետք է վարվեմ Իսահակի հետ, որ այստեղ իմ հետ է, քանի որ մեծ հոժարությամբ է լսում խոսքերս”: Աբբա Պիմենը պատասխանում է. “Եթե կամենում ես օգտակար լինել նրան, քո գործերով է, որ պետք է ցույց տաս առաքինությունը, որովհետև ով կապվում է խոսքերին, ոչ մի օգուտ չի քաղում: Իսկ եթե գործերովդ ես ցույց տալիս առաքինությունը, վերջինս թողնում է իր հետքերը”»^[3]:

Իր հոգևոր որդիներից մեկին ուղղված նամակում Բարսանուֆը ընդգծում է որդու հայացքի կարևորությունը, ուղղված` հոգևոր հոր վարմունքին: Այս խորհրդածության համար որպես առիթ ներկայանում է Ծննդոց 30, 37-40 հատվածի պատմությանը տրված հետաքրքրական մեկնությունը: «Հարկավոր է ուժգին կապված մնալ Սուրբ Հայրերին, և նրանց օրինակների, նրանց խոսքերի, նրանց հառաչանքների և նրանց գեղեցիկ կյանքի շնորհիվ` մենք նույնպես կլիանանք Աստծո համաձայն զղջումով: Իսկապես, Հակոբի ոչխարները, որ նայում էին ավազանների ջրի մեջ ընկղմված գավազաններին, հղանում և ծնում էին գավազանների գույնով գառներ: Նմանապես մենք, եթե մեր հոգիներում դրոշմում ենք նրանց նույն օրինակները, չենք ուշանա նրանց քայլած ճանապարհով ընթանալու»^[4]:

Հոր կյանքի օրինակից բխում է մի խորհրդավոր հոսանք, որն ավելի զորավոր է նրա խոսքից: «Խոսքերով ու գործերո՛վ սովորեցրու նրանց, թե ինչպե՛ս պետք է ապրեն», գրում է Դորոթեոս Գազացին իր վանքերի մեծավորներին, «սովորեցրու հատկապես գործերո՛վ, որովհետև օրինակը շա՜տ ավելի արդյունավետ է: Եթե դա քեզ հնարավոր է, նրանց համար օրինակ եղիր նաև մարմնի հոգնություններում. իսկ եթե տկար ես, նրանց համար օրինակ եղիր սրտիդ բարությամբ և առաքյալի կողմից թվարկված Հոգու պտուղներով. սեր, ուրախություն, խաղաղություն, բարյացակամություն, սիրալիություն, բարություն, հավատարմություն, հեզություն, ինքնատիրապետում բոլոր կրքերի վրա (Գղտ 5, 22)»^[5]:

Առաքինությունները, որոնք Դորոթեոսը մեջբերում է Պողոս Առաքյալին հետևելով, բնորոշ են Նոր Կտակարանին: Հայրերի տված օրինակի միջոցով, դրանք բույրն են գալիք աշխարհի, ծածուկ, բայց հզոր ուժ են, որ վերստին կաղապարում են իրենց հանձնվող սրտերը:

Բոլոր այս առաքինությունները կարող են համառոտվել քաղցրության ու ողորմածության մեջ, որոնք գործնական երկու արտահայտություններն են սիրո, ուղղակի Աստծո նմանությամբ: Վանական հին գրականությունը լի է այսպիսի օրինակներով, մեկը մյուսից ավելի հուզիչ: Երկայնամտությունը, որ երբեմն մոտենում է տկարության չափ բարի լինելուն և որ կարելի է հասկանալ ու արդարացնել միմիայն այն չափով, որքանով որ նրանում ուրվագծվում է պատկերը Հոր, որ երկնքում է:

Բարսանուֆը հստակ կերպով հաստատում է այս ճշմարտությունը մի եղբոր առաջ, որը վախենում էր անհանգստացնել նրան իր հարցումներով: Մտածեցեք. «Եթե Աստված նեղվեր ու ջղայնանար Իրեն ուղղված խնդրանքերի պատճառով, այնժամ այդպիսին կլինեին նաև Սրբերը»: Մինչդեռ «վերջիններս, երբ իրենց հարցեր են ուղղվում, ուրախանում են, քանի որ կատարյալ են, ինչպես որ կատարյալ է իրենց Հայրը»^[6]: Բայց ամբողջը չէ. կա տակավին լավագույն մի բան, որին ի նպաստ վկայում են բազում օրինակներ. ինչպես որ Աստված երկայնամտությամբ, առանց զայրանալու, համբերում է մարդկանց տկարություններին, նմանապես հոգևոր հայրն է համբերում ու ծածկում որդու զանցառությունները: «Նրանից [Աստծուց] հետո, մինչև օրս վրադ տարածեցի թևերս», գրում է միևնույն Բարսանուֆը մի քիչ ցրված երիտասարդ մի եղբոր, «և կրում եմ քո ծանրությունը, և մեղքերդ, և քեզ ուղղած խոսքերիս հանդեպ արհամարհանքդ, և ծուլությունդ: Բայց տեսնելով հանդերձ, ես դրանք ծածկում էի, ինչպես որ Աստված է տեսնում և ծածկում մեր մեղքերը, ընդունելով քեզ, երբ զղջում էիր»^[7]:

Հիշարժան օրինակներն անթիվ են, քանի որ երկայնամտությունն ու քաղցրությունը ամենահստակ նշաններն են Աստծո ներկայության: Կարելի էր ամբողջությամբ մեջբերել այստեղ այն փոքրիկ ցուցմունքագիրը, որ Դորոթեոս Գազացին շարադրել է` հիշեցնելու համար մեծավորներին, թե ինչպե՛ս պետք է սրբագրեն եղբայրների վարքը: Սերն առաջին տեղում է միշտ, և ոչինչ չպետք է նվաղեցնի այն, քանի որ «խիստ սիրտը» և «ողորմության առատությունը» քայլում են միասին. «Մեղքերին ի տես չափազանց մի զայրացիր։ [...] Իսկ եթե պետք է հանդիմանես, հանդիմանիր պատշաճ դիրքորոշմամբ և հարմար ժամանակին: Խստապահանջ մի՛ եղիր թեթև մեղքերի առաջ, կարծես թե գերագույն դատավորը լինեիր, անդադար մի՛ հանդիմանիր. իրոք, անտանելի կդառնաս և, ինչը որ ավելի վատ է, շարունակ հանդիմանություններ լսելու սովորությունը ծնում է անզգայություն ու արհամարհանք [...] : Եթե եղբայրներից մեկը հակաճառում է քեզ և դու այդ պահին զայրացած ես, պահպանիր լեզուդ, որևէ մի բան ջղայնությամբ չասելու համար [...] : Հիշիր քո իսկ տկարությունը, կարեկցանք ունեցիր եղբորդ նկատմամբ: Շնորհակալ եղիր, որ քեզ ներկայանում է ներելու առիթ, որպեսզի դու էլ քո հերթին Աստծուց ստանաս ներումը քո մեղքերի, որոնք ավելի շատ են և ավելի ծանր»^[8]:

Այս ուսուցումը հրաշալի կերպով համառոտում է այն ավանդությունը, որն իր արմատները գտնում է Անապատի Հայրերի կյանքում: Հովհաննես Կասսիանոսը պատմում է օրինակը մի հոր, որն անհնազանդ որդու աներեսության դիմաց հանդիմանություններով չի կայծակնահարում, այլ՝ բավարարվում է սրտի խորքում հառաչելով, լռության մեջ ծամելով Փիլիպպեցիս 2, 6-8 հատվածի խոսքերը, ուր ներկայացվում է մահվան չափ հնազանդ Հիսուսը^[9]: Մի ուրիշ եղբայր ամեն երեկո գնում էր մոտակա գյուղը` մի կնոջ մոտ քնելու. բոլորը տեղյակ էին իրավիճակին, բայց այդ եղբոր հոգևոր հայրը չէր հանդիմանում նրան, հակառակ մյուս աշակերտների շարունակական մռթմռթոցի, որոնք չէին կարողանում հասկանալ այս աստիճան գայթակղեցուցիչ երկայնամտության իմաստը: Միայն ավելի ուշ` ծերը միջամտում է, գործածելով հատուկ կերպով հարմար մի առիթ, և այդ միջամտությունը որպես անմիջական արդյունք ունենում է մեղավոր եղբոր դարձը: Ովքեր գալիս են բացատրություններ խնդրելու` հանդիմանության անսովոր հետաձգման մասին, ծերը պատասխանում է. «Տեսնում էի, թե ինչպես էր սատանան բռնում եղբոր մի ձեռքից և քաշում նրան դեպի աշխարհ. իսկ ես, իմ համբերությամբ, պինդ բռնում է նրա մյուս ձեռքից, վախենալով, որ հանդիմանությամբ ստորացվելով` իսկույն կփախչեր աշխարհ, դեպի ուր քաշում էր նրան սատանան: Մինչդեռ երբ Աստված հարմար գտավ փրկել իր արարածին, այնժամ բռնեցինք նաև մյուս ձեռքից և նրան ամբողջովին՝ ողջ ու առողջ»^[10]:

Այսպիսով, հոգևոր հայրը գազանաբար չի ընդդիմանում մեղքին: Իր անմիջական հակազդեցությունները նույն Ինքն Աստծո հակազդեցություններն են. վիշտ, անշուշտ, բայց նախևառաջ համբերություն և ողորմություն, որ հասնում են հանդիմանությունը քաղաքավարությամբ կատարելու խոհեմությանը, անուղղակի ճանապարհներով, այնպես` որ եղբայրը չվիրավորվի:

Հոգևոր հոր վերաբերմունքը չի փոխվում, նույնիսկ երբ ինքն է դատի կանչվում, կամ իր իսկ խոսքերն է, որ ոտնակոխ են արվում: Այսպիսին էր Աբբա Ռոմանոսը, որը մահվան պահին հիշում է, որ եղբայրներից ոչ մեկին երբեք ոչինչ չի հրամայել առանց նախ որոշելու չզայրանալ, եթե չկատարվեր իր կողմից պատվիրվածը^[11]: Հայտնի է նաև պատմությունը այն հոգևոր հոր, որն այսպես ասած ընկերանում էր որդուն մեղքի մեջ, ասելով, թե ինքը նույնպես ենթարկվում էր միևնույն փորձություններին, միշտ միևնույն նպատակով. աշակերտին մեղքից խորագիտությամբ հեռացնելու^[12]:

Այս ներողամտությունը, սակայն, երբեք տկարություն չէ: Մեղքի առջև զենքերը վար դնել չէ, ո՛չ էլ՝ մեղսակցություն հանցավորի հետ: Ապոֆտեգմաներից մեկը, որ պահպանվել է ղպտի մի ժողովածուի մեջ, մեկ միակ պատկերի մեջ միավորում է կրկնակի պահանջը խստության և քաղցրության: Խոսքը պատկանում է մեծն Մակարին: Անհնարին է, հաստատում է նա, «հոգևոր զավակներ ծնել, ինչպես Եղիան ծնեց Եղիսեին, և ինչպես Պողոսը ծնեց Տիմոթեոսին ու Օնեսիմոսին», եթե հայրը չի ապրում «քաղցրությամբ ու անուշությամբ»: Նախ ինքը, հիրավի, պետք է իր մարմնի մեջ կրի «իսկական Հովվի, ճշմարիտ Ուսուցչի պատկերն ու նմանությունը, Նրա, Ով թույլատրեց, որ Իր մարմնի մեջ դրոշմվեին հետքերը հարվածների, գամերի ու գեղարդի [...] : Եվ այս ամենը Նա կրեց Իր իսկ կամքով, ծայրագույն քաղցրությամբ»: Նմանապես նաև աշակերտը, հոր նմանությամբ ճշմարիտ որդի լինելու համար, պարտավոր է «վարժապետի և վանահոր ձեռքի մատների հետքը կրի այտերի վրա [...] մեծ համբերությամբ, առանց տրտնջալու»^[13]: Որդու երեսի վրայի հետքերը – եթե ճիշտ ենք մեկնաբանում – ա՛յլ բան չեն կարող լինել, եթե ո՛չ միայն՝ հետքերը հոր ձեռքով հասցված ապտակի, որն այնուամենայնիվ չի նվաստացնում Աստծո հայրության պատկերը, եթե պտուղն է ճշմարիտ սիրո: