Հասնելով Կարին, գնում է Կարմիր վանք

Գրեթե վեցուկես տարի առաջ, 1691 թվականի Դեկտեմբերին, նա անցնում էր այդ նույն ճանապարհով, մեծամեծ հույսերով խանդավառված, որոնք բոլորն էլ ի դերև ելան: Այս անգամ ևս հուսալից գնում էր Կարին, ուր իրեն նույնպիսի անհաջողություններ էին սպասում: Զգում էր, որ գնալով բարդվում են դժվարություններ, որոնց առաջ կարծես մոտ է բոլորովին տեղի տալու, չտեսնելով հույսի մի որևէ նշույլ: Չէր մնացել մի տեղ, մի անձ, մի միջոց, որին դիմած չլիներ: Սա վերջին ճիգն է, որ անում էր. մեկուսանալ հայրենի աշխարհի մի անծանոթ վայրում, անձնական ուժերով գործել մի նեղ շրջանակի մեջ, շուրջը հավաքել մի տասնյակ աշակերտ և այդպես կազմել Միաբանության կորիզը: Այս մտածումներով հասավ Կարին, ուր իջևանեց իրեն բարեկամ Պողոս անունով բարեպաշտ մարդու տանը: Այնտեղ իմացավ, որ Օլթի գավառում բնակվող իր ծանոթ քահանան, որի վրա հույս դնելով էր կատարել այդ երկար ու տաժանելի ուղևորությունը, շեղվել է իր ուղիղ ընթացքից: Այդ ժամանակ ինքն էլ որոշեց փոխել իր ուղղությունը և գնալ Կարմիր կամ Հնձուց կոչվող վանքը^[1], լսելով, որ այնտեղի Առաջնորդ Մարգար եպիսկոպոսը ողջամիտ ու բարեսեր անձնավորություն է: Մխիթարի հոգում մի պահ կրկին արծարծվեց իր առկայծող հույսը, մտածելով, որ եթե կարողանար համոզել այդ եպիսկոպոսին, նա կլիներ իր մեծագույն նեցուկը՝ դյուրավ հասնելու իր դիտած նպատակին: Սկզբում, Առաջնորդի մոտ որևէ կասկած չարթնացնելու համար, ամեն հնարավոր զգուշություն գործադրեց. իր Հովհան աշակերտին Մուտուրկուի վանքն^[2] ուղարկեց, իսկ ինքը Հովհաննես աշակերտի հետ գնաց Կարմիր վանք, ուր Առաջնորդի կողմից սիրալիր ընդունելություն գտավ:

Այդ վանքում բնակվում էին երեք աբեղա և տասնհինգ պատանի, որոնք անհրաժեշտ ուսումները ստանալով՝ քահանայության էին պատրաստվում: Մխիթարի ժամանումը մեծ թեթևություն պատճառեց Առաջնորդին, որը նրան օժտված տեսնելով ճշմարիտ քահանային հարկավոր բոլոր ձիրքերով, պատանիների դաստիարակությունը հանձնեց նրան: Մխիթարը թեև հոժարակամ չստանձնեց այդ նուրբ պաշտոնը, որի ծանրությանը գիտակից էր, բայց խղճով ու խնամքով կատարեց այն. իբրև վանքի միաբաններից մեկը՝ հլու և հպատակ ամեն կարգի ու կանոնի, իր գործերով ու խոսքով բոլորի առաջ գծեց ու հարթեց սրբության ճանապարհը: Հմուտ դաստիարակ լինելու առաջին ապացույցը Կարմիր վանքում տվեց, աչալուրջ և արթուն գտնվելով իր պաշտոնի մեջ, ամեն ինչում ժիր, և ըստ անհրաժեշտության՝ աշակերտների հետ հայրաբար խիստ կամ եղբայրաբար քաղցր: Նրանց հոգին առաքինության մեջ կրթելու հետ մեկտեղ, ազնվացնում էր նաև նրանց սիրտը, իսկ միտքը զարգացնում էր գիտությամբ. նա բոլորի համար դաստիարակ և ուսուցիչ եղավ, որի առաջնորդության ներքո մտավոր և բարոյական վերածննդի շարժում սկսվեց վանքում: Վանքի աբեղաներին և իր Հովհաննես աշակերտին կանոնավոր կերպով դասախոսում էր աստվածաբանության ուսումը, Մեծն Ալբերտի գրքերը գործածելով: Նմանապես նաև Աստվածաշնչի և մանավանդ Նոր Կտակարանի գրքերն էր մեկնաբանում, նրանցում պարունակված զանազան իմաստները բացատրելով: Աշակերտների առաջ հստակ կերպով պարզում էր վարդապետական այն բոլոր կետերը, որոնց մեջ մեր Ազգը տարբերվում է արևմտյան քրիստոնյաներից:

Ամբողջ այդ զբաղվածությամբ հանդերձ, Մխիթարը ժամանակ էր գտնում իր անձնական ուսումներով ևս պարապելու համար, միշտ դժգոհ իր անձից, անդադար հետամուտ՝ հարստացնելու և զարգացնելու իր միտքը: Դա նրա նկարագրի իսկական գծերից մեկն էր, որով կարողացավ խորապես հմտանալ ո՛չ միայն աստվածաբանական, այլ նաև արտաքին գիտությունների մեջ, որոնք հետո տեսանելի եղան իր դասախոսությունների ժամանակ և իր շարադրած գրքերի մեջ:

Մի անգամ, երբ բոլոր միաբանների առջև, ըստ իր սովորության, խոսում էր կրոնական հարցերի մասին, խոսակցությանը ներկա գտնվեց նաև Գրիգոր անունով մի եպիսկոպոս, որնայդ օրերին հյուրընկալվել էր վանքում: Հակառակասեր մարդ լինելով, իսկույն սկսեց հակաճառել և ընդդիմանալ Մխիթարի խոսքերին, այնպես, որ երկուսի միջև կրակոտ վիճաբանություն սկսվեց: Մխիթարը, սակայն, վարժ էր այդպիսի հակաճառությունների, զինված՝ զորավոր փաստերով և Աստվածաշնչի ու Սուրբ Հայրերի վկայություններով: Լռեցրեց Մխիթարը եպիսկոպոսին, որն ուրիշ պատասխան չգտնելով, լուտանքներ սկսեց թափել իր բերանից և նույնիսկ անցավ բռունցքի հարվածների: Մխիթարն ի բնե ազնվասիրտ և վեհանձն լինելով, թեև զգաց իր անձի հանդեպ եղած անարգանքը, բայց իր տարած հաղթանակից գոհ, թշնամանքին միայն լռությամբ պատասխանեց: Այդ լռությունն էր, որ ո՛չ միայն փափկացրեց եպիսկոպոսի սիրտը, այլև ամաչեցրեց նրան. որն հետո իր արածից զղջացած, երբ անցավ Եվրոպա, Մխիթար Աբբահոր և Միաբանության սերտ բարեկամներից մեկը դարձավ: Ի նշան իր սիրո և հարգանքի, Միաբանությանը նվիրեց Սուրբ Գրիգոր Լուսավորչի ձեռքով Տրդատ թագավորի մկրտությունը պատկերող մեծադիր մի նկար, որն մինչև այժմ պահվում է Սուրբ Ղազարի վանքում, եկեղեցու Ավագ Խորանի ձախակողմյան պատին, Մխիթարի դամբանի անմիջական հարևանությամբ: