Սուրբ Հովսեփի խորանը Ավանդատան մեջ – Նորոգություններ եկեղեցու գավիթում

Ավագ Խորանի ձախակողմում է գտնվում ավանդատունը, ուր զգեստավորվում են պատարագող քահանաները: Մխիթարն այն կառուցել է հիմքից: Ավանդատան հյուսիսային պատին կռթնած, պարզ ու աղքատիկ մի խորան կառուցվեց, նվիրված հայրագիր Սուրբ Հովսեփին, որի հանդեպ ջերմեռանդ ու բարեպաշտ էր եղել Մխիթարն իր մանուկ հասակից: Իսկ Ավագ Խորանի աջակողմում կառուցեց ևս մի փոքրիկ ավանդատուն և սահմանեց, որ նորընծա քահանաները, քանի դեռ բնակվում էին վարժարանում, այնտեղ կատարեին Պատարագի իրենց պատրաստությունն ու զգեստավորումը: Տասնիններորդ դարի սկզբին, 1817 թվականին, երբ Միաբանության բարեկամ և բարերար Պարոն Հակոբ Աղա Սեղբոսյանի ծախսով եկեղեցու հատակն ամբողջովին նորոգվեց սպիտակ և կարմիր քառակուսի մարմարներով, եկեղեցում գտնվող տապանաքարերը հանվելով՝ փոխադրվեցին հիշյալ փոքր ավանդատուն, որտեղից հետագայում՝ 1966 թվականի ջրհեղեղից հետո փոխադրվեցին գավիթի պատերի վրա, ուր և մնում են մինչև այսօր: Բայց դրանով չմոռացվեց այդ երջանիկ հոգիների հիշատակը, որոնք փափաքեցին այդտեղ թաղվել՝ մասնակցելու համար այն եռանդուն աղոթքներին, երգերին, շարականներին և խնկաբույր օրհնություններին, որոնք ամեն օր բարդ ի բարդ, ամպորեն երկինք բարձրանալով, իջեցնում են քավության ցողը՝ ի զովություն նրանց ցամաքած նշխարների: Իր բարերարներին երախտապարտ, Մխիթարի Միաբանությունն ամեն տարի կատարում է նրանց հոգեհանգստյան Սուրբ Պատարագը, լույսեր վառելով դամբանների վրա, մահվան ստվերը ցրելու և նրանց հոգիներին հավիտենական Լույսը մաղթելու դիտավորությամբ:

Եկեղեցու կենտրոնական սրահում գտնվող վեց սյուները, որ պատրաստված էին մուգ կարմրագույն մարմարից և որոնց վրա էին հենվում խմբարանի կամարները, հնությունից ամբողջովին սևացել էին: Մխիթարը մաքրել ու հղկել տվեց դրանք, և սկսեցին այնպես փայլել, որ կարծես նոր քանդակված լինեին: Որմերը, կամարներն ու առաստաղը ծեփել տվեց մարմարի փոշիով խառնված սպիտակ գաջով, այնպես, որ ամբողջովին քարից շինված էին թվում: Իսկ դրսից, եկեղեցու պատերը ծեփվեցին կրով և կարմրագույն ներկվեցին: Այդ բոլոր շինությունների և նորոգությունների համար 2.500 դահեկանի ծախս եղավ, որին մասամբ նպաստեցին Միաբանության բարեկամները. օրինակ, Նանի սեպուհը նվիրեց 50 դահեկան, Շեհրիմանյան ընտանիքից պարոն Աստվածատուրը՝ 250 դահեկանի շինանյութ, պարոն Սահրատը՝ 500 դահեկան: Մխիթարն իր նամակներից մեկում այսպես է նկարագրում եկեղեցու վերանորոգման ավարտը. «Եկեղեցու շինությունը հաջողությամբ ավարտվեց: Շատ գեղեցիկ ստացվեց, բոլոր տեսնողները գովում են: Հոկտեմբերի վերջին ավարտվեցին բոլոր աշխատանքները, իսկ Նոյեմբերի 9ին օծման հանդեսը կատարելով՝ Ավագ Խորանի վրա մատուցեցինք առաջին Սուրբ Պատարագը: Մարմարե սյուներն ու խարիսխները, որոնք առաջ սևացած և տգեղ էին երևում, մաքրվել և հղկվել են, և այժմ այնպես են փայլում, որ տեսնողները կարծում են, թե նոր են շինվել: Եկեղեցին առհասարակ այնպիսի տեսք ստացավ, որ կարծես որմերը, առաստաղն ու կամարները քարաշեն են: Իսկ երգելիս այնպես է հնչում ու արձագանք տալիս, որ կարծես շինվածքի մեջ փայտի կտոր անգամ չկա»^[1]:

Եկեղեցու առջև գտնվում է գավիթը՝ չորս պատուհաններով և մի նեղ նախասրահով, որ տանում է դեպի վանքի քառակուսի կամարակապ ծաղկանոցը: Սկզբում, Մխիթարի ժամանակ, գավիթը շատ պարզ տեսք է ունեցել, անշուք տանիքով, պատերով և աղյուսե հատակով: Միակ զարդը Ձուքոլա վենետիկցի իշխանի հին քանդակազարդ բյուզանդական շիրիմն էր: Այդ շիրմի ներքո, որմի վրա զետեղված տապանաքարի վրա գրված է.

Այս անձն էլ է եղել Միաբանության բարերարներից մեկը. իր կյանքն ապրեց՝ ընտանեկան ազնվականությանը միացնելով հոգևոր բարեպաշտությունը: Վախճանվել է 1803 թվականի Հուլիսի 14ին:

Եկեղեցու գլխավոր մուտքի երկու կողմերում կանգնած են ֆրանսիական կարմրերանգ հարգի մարմարից պատրաստված երկու զույգ սյուներ, որոնք Ավագ Խորանի ճակատամասն էին զարդարում վերանորոգումից առաջ: Այդ սյուներից յուրաքանչյուր զույգի մեջտեղումմարմարե երկու հուշատախտակներ են տեղադրվել հայերեն և լատիներեն լեզուներով, ի հիշատակ այն պատմական օրվա, որում Սուրբ Ղազար է այցելել Փիո Յոթերորդ Սրբազան Քահանայապետը, 1800 թվականի Մայիսի 9ին: Ահավասիկ հայերեն արձանագրությունը.

Եկեղեցու կառույցից դեռ չհեռացած, վանքի մյուս շինությունների կառուցման մասին խոսել սկսելուց առաջ, արժե մի պահ հիշել, թե Միաբանության պատմության երեք դարերի ընթացքում ի՛նչ նշանակալի փոփոխություններ է կրել Սուրբ Ղազարի եկեղեցին: