Սուրբ Պողոսը, նույն ինքը՝ Սողոս Տարսոնացին, որ հայտնի է որպես Պողոս Առաքյալ, ապրել է Ք.հ. Առաջին դարում: Պողոսը համարվում է Հեթանոսների Առաքյալը. նա էր, որ Առաջին դարում անենաշատն աշխատեց՝ Քրիստոսի Ավետարանը հրեաներից բացի նաև հեթանոսներին քարոզելու համար և մարտիրոսացավ Հռոմում: Պողոսի Նամակները տեղ են գտել Նոր Կտակարանում և ամբողջ քրիստոնյա աշխարհում համարվում են Աստվածաշունչ գրություններ:

Սողոսի հրեական անունն էր «Սավուղ», կամ «Շաուլ», թերևս ի պատիվ հրեաների առաջին թագավոր Սավուղի, որը ևս, Պողոսի նման, Բենիամինի ցեղից էր: Նրա լատինական անունը՝ «Paulus» - «Պողոս», որ նշանակում է «փոքրիկ», նրա դարձի գալու հետ կապված չէ, ինչպես շատերը կարծում են, այլ, ամենայն հավանականությամբ, նրա երկրորդ անունն է՝ հունա-հռոմեական լսարանի հետ հաղորդակցության համար^[1]: Ըստ Գործք Առաքելոցի, Սողոսը հռոմեական քաղաքացի էր (Գրծ 22, 25-29), և, որպես քաղաքացի, կրում էր հունական «Պողոս» անունը (« Παῦλος » - « Պաուլոս »): Այդ ժամանակներում, հրեաների համար սովորական էր երկու անուն ունենալը՝ մեկը եբրայական, մյուսը՝ լատինական կամ հունական^[2]:

Հիսուսը նրան անվանում է «Սավո՜ւղ, Սավո՜ւղ» (Գրծ 9, 11), արամայերենով, երբ երևում է նրան Դամասկոսի ճանապարհին: Ավելի ուշ՝ Դամասկոսում Անանիային երևալիս, Տերը նրան անվանում է «Սողոսը՝ Տարսոնից», իսկ երբ Անանիան գալիս է բուժելու Պողոսի տեսողությունը, նրան անվանում է «Պողոս եղբայր» (Գրծ 9, 17-22):

Գրծ 13, 9-ում Սողոսն իր դարձից բավական հետո՝ Կիպրոսում գտնվելիս, առաջին անգամ կոչվում է Պողոս: Գործք Առաքելոցի հեղինակը՝ Ղուկաս Ավետարանիչը, ակնարկում է, որ նրա երկու անունները գործածվում էին փոխարինաբար՝ «Սողոսը, ով նաև Պողոս էր կոչվում»: Բայց Գործք Առաքելոցի մնացած մասում Ղուկասը նրան անվանում է Պողոս: Այս անվանը նախապատվություն տալը, հավանաբար, Պողոսի նախաձեռնությունն էր, քանի որ իր նամակներում ևս նա իրեն անվանում է Պողոս: Դա նաև բնորոշ էր Պողոսի առաքելական գործելաոճին, որովհետև նա ջանում էր հեշտացնել մարդկանց հասանելիությունը՝ իր անձին և իր ուղերձին, նրանց հետ հաղորդակցվելիս գործածելով նրանց հարազատ լեզուն և ոճը, ինչպես այդ մասին վկայում է, օրինակ, 1Կր 9, 19-23 հատվածը:

Պողոսի կյանքի մասին տեղեկությունների հիմնական աղբյուրները Գործք Առաքելոց գիրքն է և իր իսկ նամակները: Սակայն նամակները քիչ տեղեկություն են պարունակում Պողոսի մասին մինչև նրա դարձի գալը: Գործք Առաքելոցը ավելի շատ տեղեկություններ է հաղորդում, բայց չի անդրադառնում Պողոսի կյանքի մի հատվածին, օրինակ՝ Հռոմում նրա հնարավոր մահապատժին: Գործք Առաքելոցը նաև, կարծես թե, մի քանի հարցերի շուրջ հակասում է Պողոսի նամակներին, մասնավորապես՝ Երուսաղեմի ժողովին Պողոսի այցելությունների հաճախականության մասով:

Պողոս Առաքյալի մասին Նոր Կտակարանից բացի տեղեկություններ են տրամադրում նաև հետևյալ աղբյուրները. Կղեմես Հռոմեացու նամակը կորնթացիներին (Առաջին դարավերջ կամ 2-րդ դարասկիզբ), Իգնատիոս Անտիոքացու նամակները հռոմեացիներին և եփեսացիներին (2-րդ դարասկիզբ), Պոլիկարպոսի նամակը փիլիպպեցիներին (2-րդ դարասկիզբ), Եվսեբիոս Կեսարացու «Եկեղեցական պատմությունը» (4-րդ դարասկիզբ), Պողոսի կյանքի մասին պատմող պարականոն գործերը՝ «Պողոսի գործերը», «Պողոսի և Թեկղայի գործերը», «Պետրոսի և Պողոսի գործերը», Պողոսին վերագրվող պարականոն նամակները, ինչպես օրինակ՝ Լաոդիկեցիներին ուղղված լատիներեն նամակը, Կորնթացիներին ուղղված երրորդ նամակը, Պողոսի և Սենեկայի նամակագրությունը, Պողոսին վերագրվող հայտնութենական տեքստերը, ինչպես՝ «Պողոսի Հայտնություն»ը և «Պողոսի Ղպտական Հայտնություն»ը: Այս բոլոր գրություններն ի հայտ են եկել ուշ շրջանում՝ 2-4-րդ դարերում:

Պողոսը, հավանաբար, ծնվել է Ք.ա. 5 - Ք.հ. 5 թվականների միջև^[3]: Գործք Առաքելոցը մատնանշում է, որ Պողոսը ծնունդով հռոմեական քաղաքացի էր: Նա, հավանաբար, սերում էր ջերմեռանդ հրեական ընտանիքից, որն ապրում էր Կիլիկիայի Տարսոն քաղաքում: Տարսոնը Միջերկրական ծովի ափամերձ, առևտրային մեծ կենտրոններից էր, նաև՝ հայտնի իր համալսարանով: Տարսոնը Փոքր Ասիայի ամենաազդեցիկ քաղաքներից էր՝ Ալեքսանդր Մակեդոնացուց սկսած:

Պողոսն իր մասին գրում է, որ ազգությամբ հրեա է, Բենիամինի ցեղից, եբրայեցի՝ եբրայեցի ծնողներից, փարիսեցի, օրենքի համաձայն ապրող անձ: Նոր Կտակարանը շատ քիչ տեղեկություններ է հայտնում Պողոսի ընտանիքի մասին: Գործք Առաքելոցում կա մի հատված, որտեղ Պողոսն իր մասին ասում է, թե «փարիսեցի է՝ փարիսեցիների զավակ» (Գրծ 23, 6): Իսկ Գրծ 23, 16-ում գրված է Պողոսի քրոջ տղայի մասին: Հռմ 16, 7-ում նա վկայում է, որ իր հարազատները՝ Անդրոնիկոսն ու Յունիան, քրիստոնյա էին, նախքան իր քրիստոնեություն ընդունելը և հայտնի էին Առաքյալներին:

Նրանց ընտանիքն, այսպիսով, կրոնական բարեպաշտության համբավ և պատմություն ուներ: Ակնհայտ է, որ Պողոսի ընտանեկան ժառանգությունը մի քանի սերնդով սերտորեն կապված էր փարիսեցիական ավանդույթներին և ծիսական կանոններին: Գործք Առաքելոցում կարդում ենք, որ Պողոսը նաև տիրապետում էր վրանագործության արհեստին: Այս արհեստը Պողոսի համար դարձավ Աքուիլայի և Պրիսկիղայի հետ գործակցելու միջոց, իսկ հետագայում նրանք երեքը դարձան միասնական առաքելություններ կատարող արդյունավետ խումբ (Հռմ 16, 4):

Պատանի հասակում ուղարկվել է Երուսաղեմ՝ կրթություն ստանալու Գամաղիելի դպրոցում, ով հրեական Օրենքի լավագույն մասնագետներից մեկն էր: Բայց նա չի պատրաստվել դառնալ հրեական Օրենքի ուսուցիչ: Պողոսի ընտանիքի անդամներից ոմանք, գուցե, բնակվել են Երուսաղեմում, քանի որ ավելի ուշ նրա քույրերից մեկի որդին Երուսաղեմում փրկել է նրա կյանքը: Պողոսի մասին այլևս ոչինչ հայտնի չէ՝ մինչև դարձի գալը, բացառությամբ իր ակտիվ մասնակցության՝ Ստեփանոսի քարկոծմանը, ով հրեական սփյուռքի ներկայացուցիչ էր^[4]:

Արդի որոշ մասնագետներ փաստում են, որ Պողոսը թեև վարժ խոսել է խոսակցական հունարենով, որով գրել է իր նամակները, բայց նրա մայրենի լեզուն, հավանաբար, արամայերենն էր^[5]: Իր նամակներում Պողոսը շատ է գործածում ստոիկյան փիլիսոփայության հասկացություններն ու մտածողությունը՝ օգնելու համար նորադարձներին լավ ըմբռնելու Ավետարանի ուղերձը և բացատրելու համար իր քրիստոսաբանությունը^[6]:

 

Պողոսը քրիստոնյաների հալածիչ

Պողոսն ասում է, որ իր դարձի գալուց առաջ ինքը հալածում էր քրիստոնյաներին՝ «դաժանությամբ» (Գղտ 1, 13-14), մասնավորապես՝ հրեական հելլենականացված սփյուռքի անդամներին, ովքեր վերադարձել էին Երուսաղեմ: Ըստ Ջեյմս Դաննի, Երուսաղեմի համայնքը բաղկացած էր հրեաներից, ովքեր խոսում էին արամայերեն և հունարեն, և «հելլենիստներից», ովքեր միայն հունախոս հրեաներն էին, հնարավոր է՝ սփյուռքի հրեաներ, ովքեր վերահաստատվել էին Երուսաղեմում^[7]: Պողոսի սկզբնական հալածանքը, հավանական է, որ ուղղված լիներ այս հունախոս «հելլենիստների» դեմ՝ նրանց հակատաճարական վերաբերմունքի պատճառով, ինչպես գտնում է նույն Դաննը: Վաղ շրջանի հրեա-քրիստոնեական համայնքում այս փաստը նրանց դեմ էր հանում նաև առաջին խմբի հրեաներին՝ այսպես կոչված «եբրայեցիներին», ովքեր շարունակում էին մասնակցել տաճարի պաշտամունքին:

 

Պողոսի դարձը

Պողոսի դարձը, ըստ մասնագետների, կարելի է թվագրել Ք.հ. 31-36 թվականների միջակայքում, հիմնվելով իր իսկ վկայության վրա, որ կարդում ենք Գղտ 1, 16-ում՝ առ այն, որ Աստծուն «հաճելի եղավ Իր Որդուն հայտնի դարձնել ինձ»: 1Կր 15, 8-ում, երբ նա գրում է, թե ինչպե՛ս Հիսուսը երևաց Իր աշակերտներին՝ Հարությունից հետո, Պողոսը գրում է. «Բոլորից հետո երևաց նաև ինձ»:

Ըստ Գործք Առաքելոցի պատմության, դա տեղի ունեցավ Դամասկոսի ճանապարհին, որտեղ Պողոսը տեսիլքի մեջ տեսավ Հիսուսին: Պողոսը ընկավ գետնին և լսեց մի ձայն, որ ասում էր. «Սողո՜ս, Սողո՜ս, ինչո՞ւ ես հալածում ինձ»: Նա հարցրեց. «Ո՞վ ես դու, Տե՜ր»: Պատասխան եկավ. «Ես Հիսուսն եմ, որին դու հալածում ես»» (Գրծ 9, 4-5):

Ըստ Գրծ 9, 1-22 հատվածի, Պողոսը կուրացել էր երեք օր, և նրան ձեռքից բռնած տարան Դամասկոս: Այդ երեք օրերի ընթացքում Սողոսը ոչինչ չկերավ ու չխմեց և ամբողջ ժամանակ աղոթում էր Աստծուն: Երբ նրա մոտ եկավ Անանիա Դամասկացին, նա իր ձեռքերը դրեց Սողոսի վրա և ասաց. «Սավուղ եղբայր, վե՛ր նայիր ինձ։ Տերն ուղարկեց ինձ, Հիսուսը, որը քեզ ճանապարհիդ երևաց, որպեսզի տեսնես և լցվես Սուրբ Հոգով» (Գրծ 9, 17): Նրա տեսողությունը վերականգնվեց, նա վեր կացավ և մկրտվեց: Այս պատմությունը գտնվում է միայն Գործք Առաքելոցում, իսկ Նամակներում այն չի հիշատակվում:

Գործք Առաքելոցի հեղինակը կարող էր այս պատմությունը լսած լինել Երուսաղեմում կամ Անտիոքի եկեղեցում, կամ, գուցե, հենց Պողոսից^[8], հաշվի առնելով, որ Գործք Առաքելոցի հեղինակը Ղուկաս Ավետարանիչն է, ով եղել է հենց Պողոս Առաքյալի աշակերտը:

Ըստ որոշ մասնագետների, վաղ քրիստոնեական աստվածաբանությունը ազդվել է հրեական Մերքաբահի ավանդությունից, որը հրեական խորհրդապաշտական (կամ միստիկ) ուղղություն է, որը զարգացել է Ք.ա. 100 թվականից մինչև Ք.հ. 1000 թվականը: Այս տեսակետի կողմնակիցները գտնում են, որ Պողոսի դարձի, նաև նրա մինչև յոթերորդ երկինք վերանալու մասին պատմությունները (2Կր 12), Մերքաբահի խորհրդապաշտության առաջին տեքստերն են, որ հասել են մեզ՝ հրեական կամ քրիստոնեական գրականության մեջ: Հակառակ այս կարծիքին, Տիմոթի Չըրչիլը պնդում է, որ Դամասկոսի ճանապարհին տեղի ունեցած Պողոսի փորձառությունը ոչնչով չի համապատասխանում Մերքաբահի ավանդության ոճին^[9]:

 

 

Դարձից հետո

Գործք Առաքելոց 9, 20-22-ում, արդեն դեպի Քրիստոսը դարձած Սողոսի մասին կարդում ենք հետևյալը. «Եվ անմիջապես ժողովարաններում Հիսուսին քարոզեց՝ ասելով, որ Նա է Աստծո Որդին: Նրան լսողներն ամենքն էլ զարմանում էին ու ասում. ''Սա չէ՞ր, որ Երուսաղեմում հալածում էր Քրիստոսի անունը կրողներին, և այստեղ էլ նույն բանի համար էր եկել, որպեզի նրանց կապանքի տակ պահած տանի քահանայապետներին'': Բայց Սողոսն առավել ևս զորանում էր և նեղն էր դնում Դամասկոսում բնակվող հրեաներին՝ համոզելով, որ սա՛ է Քրիստոսը» (Գրծ 9, 20-22):

Իր դարձի գալուց հետո, ուրեմն, տեսնում ենք, որ Պողոսը Դամասկոսում մկրտվեց Անանիայի ձեռքով և սկսեց քարոզել Հիսուսին, ինչը շատ զարմանալի էր տեղի հրեաների, նաև քրիստոնյաների համար, ովքեր սկզբում չէին վստահում նրան, իսկ հրեաները մինչև իսկ ուզում էին սպանել նրան: Պողոսը հազիվ խույս տվեց նրանց ձեռքից: Գղտ 1, 17-ում նա գրում է, որ նախ գնաց Արաբիա և ապա վերադարձավ Դամասկոս: Աստվածաշնչում որևէ ա՛յլ տեղ նշված չէ Պողոսի Արաբիա մեկնելու մասին, և ոմանք ենթադրում են, որ նա գնացել է Սինայ լեռը՝ առանձին խորհդրածության և աղոթքի համար:

Գղտ 1, 13-24-ում Պողոսը պատմում է, որ իր դարձից երեք տարի անց նա գնացել է Երուսաղեմ, որտեղ հանդիպել է Հակոբոսին, Սիմոն Պետրոսին և այնտեղ ներկա մյուս Առաքյալներին, և նրանց հետ է մնացել տասնհինգ օր:

Պողոսը վկայում է, որ Ավետարանը ստացել է ո՛չ թե մարդկանցից, այլ՝ անմիջապես «Հիսուս Քրիստոսի հայտնությամբ» (Գղտ 1, 11-16): Նա գրեթե անկախ էր Երուսաղեմի համայնքից, բայց լիովին համաձայն էր նրանց հետ՝ Ավետարանի բովանդակության առումով, և միշտ ջանում էր աջակցել Երուսաղեմի համայնքին, օրինակ՝ երաշտի ու սովի տարիներին նյութական օգնություն էր բերում Երուսաղեմի համայնքի համար:

Պողոսը վերստին Երուսաղեմ գնաց իր դարձից տասնչորս տարի հետո, ինչպես ինքն է գրում Գղտ 2, 1-10-ում: Հայտնի չէ, թե ի՛նչ է տեղի ունեցել այդ ընթացքում, բայց և՛ Գործք Առաքելոցը, և՛ Գաղատացիներին ուղղված Նամակը հայտնում են որոշ մանրամասներ: Ըստ ոմանց, Պողոսը տասնչորս տարի անցկացրել է ուսումնասիրելով Աստվածաշունչը և աճելով հավատքի մեջ: Այդ ժամկետի ավարտին Բառնաբասը գնացել է գտնելու Պողոսին և նրան բերել է Անտիոք: Անտիոքի քրիստոնեական համայնքը հիմնվել էր հրեաների հելլենականացված սփյուռքի կողմից, ովքեր ապրում էին Երուսաղեմում, և մեծ դեր են խաղացել՝ Անտիոքի մեծ հունական լսարանին Ավետարանի ուղերձը հասցնելու գործում: Անտիոքից սկսվեց Պողոսի և նրա գործակիցների, աշակերտների առաքելությունը՝ դեպի հեթանոսական բնակավայրերը:

45-46 թվականների մոտ, երբ Հուդայի երկրում սով սկսվեց, Պողոսը և Բառնաբասը ճամփորդեցին Երուսաղեմ՝ նրանց հասցնելու համար Անտիոքի համայնքի ֆինանսական օժանդակությունը: Գործք Առաքելոցի տեղեկություններից մասնագետները եզրակացնում են, որ Անտիոքը քրիստոնյաների համար դարձել էր այլընտրանքային կենտրոն՝ Ստեփանոսի քարկոծումից և քրիստոնյաների նկատմամբ Երուսաղեմում ծավալված հալածանքներից և բազմաթիվ քրիստոնյաների փախուստից հետո: Եվ Անտիոքում էր, որ Քրիստոսի հետևորդներին առաջին անգամ սկսեցին անվանել «քրիստոնյաներ» (Գրծ 11, 26):

 

Առաքելական Առաջին Ճանապարհորդությունը

Գործք Առաքելոց գրքում Պողոսի ճամփորդությունները բաժանված են երեք առանձին փուլերի: Առաջին ճամփորդությունը սկսվեց Բառնաբասի առաջնորդությամբ և Անտիոքի համայնքից: Նրանք միասին ուղևորվեցին դեպի Կիպրոս, ապա՝ հարավային Փոքր Ասիա, և ապա վերադարձան Անտիոք: Կիպրոսում Պողոսը նախատեց և կուրացրեց Եղիմաս մոգին, ով վարկաբեկում էր նրանց խոսքերը:

Նրանք նավարկեցին դեպի Պերգե, որը Պամփյուլիայում էր: Հովհաննես Մարկոսը թողեց նրանց և վերադարձավ Երուսաղեմ: Պողոսն ու Բառնաբասը շարունակեցին դեպի Պիսիդյան Անտիոք: Շաբաթ օրը նրանք գնացին ժողովարան, և առաջնորդները նրանց հրավիրեցին խոսել: Պողոսը վերապատմեց Իսրայելի պատմությունը՝ Եգիպտոսից մինչև Դավիթ թագավորը: Նա Հիսուսին ներկայացրեց որպես Դավթի սերունդ և պատմում էր Հիսուսի մահվան և Հարության պատմությունը: Նա մեջբերումներ էր անում Աստվածաշնչի Յոթանասնից թարգմանությունից՝ հաստատելու համար, որ Հիսուսը խոստացված Քրիստոսն էր, ով ներում էր բերել նրանց մեղքերի համար: Հրեաները և աստվածավախ հեթանոսները նրանց հրավիրեցին դարձյալ խոսել՝ մյուս շաբաթ օրը: Այդ ժամանակ արդեն հավաքվել էր գրեթե ամբողջ քաղաքը: Սա տխրեցրեց մի քանի ազդեցիկ հրեաների, ովքեր խոսում էին Պողոսի դեմ: Պողոսի համար այդ փաստը առիթ եղավ՝ այլևս հեթանոսների մոտ գնալու համար (Գրծ 13, 13-48):

Անտիոքը Պողոսի վաղ շրջանի առաքելական գործունեության համար ծառայում էր որպես հիմնական քրիստոնեական կենտրոն և այնտեղ էր մնում «երկար ժամանակով՝ աշակերտների հետ միասին», ինչպես վկայում է Գրծ 14, 28-ը: Անտիոքում նրա մնալու հստակ ժամկետն անհայտ է, կարծիքները տարբերվում են՝ սկսած 9 ամսից մինչև 8 տարի:

Կաթոլիկ վարդապետ Հ. Ռայմոնդ Բրաունի «Նոր Կտակարանի ներածություն» գրքում (1997թ.) ներկայացված է Պողոսի կյանքի իրադարձությունների ժամանակագրությունը՝ ամփոփելով 20-րդ դարի աստվածաշնչագետների մոտեցումները: Պողոսի Առաքելական Առաջին Ճանապարհորդությունը մեծամասնությունը տեղադրում է Ք.հ. 46-49 թվականների միջակայքում, իսկ մասնագետների մի փոքր խումբ՝ Ք.հ. 37 թվականին^[10]:

 

Երուսաղեմի Ժողովը

Երուսաղեմի համայնքի հետ Պողոսը մի կարևոր հանդիպում ունեցավ Ք.հ. 49թ.ին, ըստ մասնագետների մեծամասնության թվագրման: Այդ Ժողովը նկարագրված է Գրծ 15, 2-ում և, սովորաբար, համարվում է այն նույն իրադարձությունը, որի մասին Պողոսը գրում է Գղտ 2, 1-ում: Հիմնական հարցը, որ բարձրացվել է այդ Ժողովի ժամանակ, այն էր, թե արդյոք անհրաժե՞շտ էր թլփատել հեթանոսությունից դարձի եկողներին: Գործք Առաքելոց գրքից և Պողոսի Նամակներից իմանում ենք, որ այդ Ժողովի ժամանակ Պետրոսը, Հակոբոսը և Հովհաննեսը ընդունեցին Պողոսի համոզմունքը՝ առ այն, որ անհրաժեշտություն չկա թլփատելու հեթանոսությունից դարձածներին, և հավանություն տվեցին Պողոսին՝ շարունակելու իր առաքելությունը հեթանոսական բնակավայրերում:

 

 

Պատահար Անտիոքում

Հակառակ Երուսաղեմում ձեռքբերված համաձայնությանը, Պողոսը պատմում է, որ ավելի ուշ ինքը ստիպված եղավ հրապարակավ հանդիմանել Պետրոսին՝ Անտիոքի նախկին հեթանոսների հետ հաց չուտելու համար, որովհետև նրանք խստորեն չէին հետևում հրեական սովորություններին: Ավելի ուշ այդ մասին գրելիս՝ Պողոսը պատմում է. «Ես ընդդիմացա նրան, որովհետև մեղադրելի ընթացքի մեջ էր», և ասում է, թե տեսնելով, որ Պետրոսը և մի քանի ա՛յլ քրիստոնյաներ շիտակ չէին ընթանում, բոլորի մոտ Պետրոսին ասաց. «Եթե դու, որ հրեա ես, ապրում ես հեթանոսաբար և ո՛չ հրեաբար, ինչո՞ւ ես հեթանոսներին ստիպում ապրել հրեաբար» (Գղտ 2, 11-14):

Այդ պատահարի ավարտը մնում է անհայտ, բայց ըստ Կաթոլիկ Հանրագիտարանի՝ Պետրոսը ճանաչեց Պողոսի քննադատության արդարացիությունը և Պողոսը հաղթանակ տարավ^[11]: Բայց Պողոսն ինքը երբեք չի խոսում այդ միջադեպի մեջ իր հաղթանակի մասին: Իսկ Մայքլ Ուայթն իր «Հիսուսից դեպի քրիստոնեություն» գրքում հակառակ եզրակացությունն է անում. «Պետրոսի հետ առճակատումը ամբողջական ձախողում էր Պողոսի համար և շուտով նա ստիպված եղավ լքել Անտիոքը՝ որպես անցանկալի անձ՝ persona non grata, և այլևս չվերադարձավ»^[12]:

Անտիքում Պետրոսի հետ բախման մասին պատմության գլխավոր աղբյուրը Պողոսի նամակն է՝ ուղղված գաղատացիներին:

 

Առաքելական Երկրորդ Ճանապարհորդությունը

Պողոսն իր Առաքելական Երկրորդ Ճամփորդությունը սկսեց Երուսաղեմից, հավանաբար՝ Ք.հ. 49թ.ին, Երուսաղեմի Ժողովից հետո: Ճանապարհին նրանք Բառնաբասի հետ միասին կանգ առան Անտիոքում, որտեղ սուր տարաձայնություն ունեցան Հովհաննես Մարկոսին իրենց հետ տանելու հարցի վերաբերյալ: Գործք Առաքելոցում կարդում ենք, որ Հովհաննես Մարկոսը նրանց լքել էր Առաջին Ճամփորդության ժամանակ և տուն էր վերադարձել: Չկարողանալով հարթել իրենց տարաձայնությունը՝ Պողոսն ու Բառնաբասը որոշեցին բաժանվել և առանձին-առանձին կատարել իրենց առաքելությունները: Բառնաբասն իր հետ վերցրեց Հովհաննես Մարկոսին, իսկ Շիղան միացավ Պողոսին:

Պողոսն ու Շիղան նախ այցելեցեին Տարսոն՝ Պողոսի ծննդավայրը, ապա՝ Դերբե և Լյուստրա: Լյուստրայում նրանք հանդիպեցինք Տիմոթեոսին, մի աշակերտի, որի մասին լավ էին խոսում և որոշեցին նրան իրենց հետ վերցնել: Պողոսն ու իր գործակիցները՝ Շիղան և Տիմոթեոսը, ծրագրել էին գնալ Փոքր Ասիայի հարավ-արևելյան հատվածը՝ քարոզելու Ավետարանը, բայց գիշերը Պողոսը մի երազ տեսավ, որտեղ մի մակեդոնացի նրան խնդրում էր գնալ Մակեդոնիա՝ օգնելու նրանց: Այս երազից հետո Պողոսն իր գործակիցների հետ մեկնեց Մակեդոնիա՝ ավետարանելու (Գրծ 16, 6-10): Եկեղեցին շարունակում էր աճել, հավատացյալների թիվն ավելանում էր օրեցօր:

Փիլիպպեում Պողոսը մի սպասուհու ազատեց դևի կապանքներից՝ զայրացնելով աղջկա տերերին, ովքեր շահույթ էին ստանում աղջկա գուշակություններից: Նրանք բռնեցին Պողոսին ու Շիղային և քարշ տվեցին մինչև շուկայի հրապարակը և կանգնեցրին իշխանությունների առաջ: Պողոսին և Շիղային բանտարկեցին: Մի հրաշալի երկրաշարժի շնորհիվ բանտի դռները փուլ եկան, նրանք կարող էին փախչել, բայց մնացին բանտում, ինչը դարձավ բանտապահի քրիստոնյա դառնալու պատճառը: Պողոսը պահանջեց, որ իշխանություններն իրենք գան և հրապարակավ ազատեն իրենց, ինչպես և հրապարակավ բանտարկել էին անհիմն մեղադրանքներով: Պողոսն իր գործակիցների հետ շարունակեց իր ճամփորդությունը դեպի Բերիա և ապա Աթենք, որտեղ Պողոսը քարոզեց հրեաներին և աստվածավախ հույներին՝ ժողովարանի մեջ, նաև Աթենքի մտավորականների առջև՝ Արիոպագոսում: Պողոսն այնուհետև Աթենքից ուղևորվեց դեպի Կորնթոս:

 

Դադար Կորնթոսում

Ք.հ. մոտ 50-52 թվականներին Պողոսը 18 ամիս անցկացրեց Կորնթոսում. այս ժամկետը և տարեթիվը հասկանալուն օգնում են Գործք Առաքելոցում հիշատակված Գաղղիոն փոխկառավարչի մասին արտաաստվածաշնչային տեղեկությունները: Կորնթոսում Պողոսը հանդիպեց Պրիսկիղային և Ակյուղասին, ովքեր հավատարիմ քրիստոնյաներ էին և շատ օգնեցին Պողոսին նրա առաքելական ճամփորդությունների ընթացքում: Նրանք ուղեկցեցին Պողոսին և նրա գործակիցներին դեպի Եփեսոս, և այնտեղ մնացին՝ հիմնելու համար այդ օրերում հավատքի մեջ ամենաամուր եկեղեցական համայնքներից մեկը (Գրծ 18, 18-21):

Ք.հ. 52թ.ին Պողոսը Կորնթոսից մեկնելով՝ կանգ առավ ո՛չ շատ հեռու գտնվող Կենքրա գյուղում, որպեսզի խուզի մազերը, քանի որ ավելի վաղ այդպիսի ուխտ էր արել: Դա հնարավոր է, որ իր վերջին քայլն էր նախքան ուխտադրությունը՝ դառնալու ուխտյալ կամ նվիրագործված (եբր.՝ nazir), մի որոշ ժամանակի համար^[13]: Հետո Պողոսը գնաց Կեսարիա՝ ողջունելու այնտեղի համայնքին, ապա շարժվեց դեպի հյուսիս՝ Անտիոք, ուր մնաց մի որոշ ժամանակ, որից հետո պետք է սկսեր իր Առաքելական Երրորդ Ճամփորդությունը: Գրծ 18, 21-ը խոսում է այն մասին, որ այս ընթացքում նա նորից է եկել Երուսաղեմ, հանավաբար՝ Հոգեգալստյան տոնին մասնակցելու նպատակով:

 

Առաքելական Երրորդ Ճանապարհորդությունը

Գործք Առաքելոցում կարդում ենք, որ Պողոսն իր երրորդ ճամփորդությունը կատարեց Գաղատիայի և Փռյուգիայի տարածաշրջաններում՝ ամրացնելով, ուսուցանելով և հորդորելով տեղի քրիստոնեական համայնքներին: Ապա Պողոսը մեկնեց Եփեսոս և այնտեղ մնաց գրեթե 3 տարի: Պողոսը հրաշքներ էր գործում՝ բուժելով հիվանդների, արտաքսելով դևերին, նաև ավետարանելով հարակից շրջաններում: Պողոսը ստիպված եղավ Եփեսոսից հեռանալ այն բանից հետո, երբ տեղի արծաթագործները, ովքեր կուռքեր էին պատրաստում Արտեմիս դիցուհու պաշտամունքի համար, ապստամբություն բարձրացրեցին Պողոսի դեմ և սպառնում էին սպանել նրան: Եփեսոսում մնալու ընթացքում Պողոսը նամակներ գրեց Կորնթոսի եկեղեցուն և, ըստ Երուսաղեմի Աստվածաշնչի, նաև Փիլիպպեի համայնքին:

Պողոսը Մակեդոնիայի միջով գնաց Աքայիա և Հունաստանում մնաց երեք ամիս՝ Ք.հ. 56-57 թվականներին: Մեկնաբանները հիմնականում համաձայն են այն վարկածի հետ, որ Հռոմեացիներին ուղղված Նամակը նա գրել է հենց այդ ընթացքում: Նա պատրաստվում էր այդտեղից մեկնել Ասորիք, բայց հրեաների հարուցած վտանգների պատճառով ստիպված եղավ փոխել իր որոշումը և ետ վերադառնալ Մակեդոնիա: Հռմ 15, 19-ում նա գրում է, որ այցելել է Իլլիրիկում, որն այդ ժամանակ Հռոմեական Կայսրության այն հատվածն էր, որ համընկնում էր Մակեդոնիայի տարածքի հետ: Դեպի Երուսաղեմ վերադարձի ճանապարհին Պողոսն իր գործակիցների հետ միասին այցելել է Փիլիպպե, Տրովադա, Միլեթոս, Հռոդոս և Տիր քաղաքները: Պողոսն իր ճամփորդությունն ավարտեց Կեսարիայում, որտեղ կանգ առավ Փիլիպպոս Ավետարանչի տանը, ով յոթ սարկավագներից մեկն էր: Այդտեղից նա վերադարձավ Երուսաղեմ:

 

Պողոսի ենթադրյալ ճանապարհորդությունը Հռոմից դեպի Իսպանիա

Վաղ շրջանի քրիստոնյա մատենագիրներից Կղեմես Առաջին Հռոմեացի Պապը գրում է, որ Պողոսը Քրիստոսի Ավետարանի «մունետիկն էր Արևմուտքում», և որ «նա հասել է մինչև Արևմուտքի ծայրամասերը»^[14]: Իսկ Հովհան Ոսկեբերանը գրում է, որ Պողոսը քարոզել է Իսպանիայում. «Որովհետև Հռոմում լինելուց հետո նա վերադարձավ Իսպանիա, բայց մենք չգիտենք, թե արդյոք նա նորից վերադարձե՞լ է այդ շրջանները»^[15]: Կյուրեղ Երուսաղեմացին ասում էր, որ Պողոսը «Ավետարանն ամբողջությամբ քարոզել և ուսուցանել է նույնիսկ կայսերական Հռոմում, և իր արդար քարոզը հասցրել է հեռավոր Իսպանիա՝ դիմագրավելով անհամար խնդիրների և գործելով հրաշքներ ու նշաններ»^[16]: «Մուրատորյան Կանոնում» (2-րդ դար) հիշատակվում է «Պողոսի մեկնումը [Հռոմ] քաղաքից, երբ ճամփորդում էր դեպի Իսպանիա»^[17]:

 

 

Պողոսի այցելությունները Երուսաղեմ և Նամակները

Այստեղ մեջբերում ենք Աստվածաշնչի մասնագետ Միշել Ուայթի «Հիսուսից դեպի քրիստոնեություն» գրքում ներկայացված Պողոսի ճանապարհորդությունների ցանկը դեպի Երուսաղեմ, հիմնված Գործք Առաքելոց գրքի և Պողոսի Նամակների վրա, որի հետ սակայն ո՛չ բոլոր մասնագետներն են համաձայն:

Գործք Առաքելոց գրքի տեղեկություններով

1) Առաջին այցելությունը Երուսաղեմ (Գրծ 9, 26-27). Դամասկոսի դարձից «շատ օրեր անց», Բառնաբասի հետ միասին բացահայտ քարոզել է Երուսաղեմում, հանդիպել է Առաքյալներին:

2) Երկրորդ այցելությունը Երուսաղեմ (Գրծ 11, 29-30; 12, 25). սովի ժամանակ տեղի համայնքին օգնելու նպատակով:

3) Երրորդ այցելությունը Երուսաղեմ (Գրծ 15, 1-19). Բառնաբասի հետ միասին, Երուսաղեմի Ժողովը, որին հետևում է Բառնաբասի հետ տարաձայնությունը Անտիոքում (Գրծ 15, 36-40):

4) Չորրորդ այցելությունը Երուսաղեմ (Գրծ 18, 21-22). «ողջունելու եկեղեցուն»:

5) Հինգերորդ այցելությունը Երուսաղեմ (Գրծ 21, 17). յոթ տարի բացակայելուց հետո, նպատակն էր՝ օգնություն բերել աղքատներին: Պողոսի ձերբակալությունը:

Պողոսի Նամակների տեղեկություններով

1) Առաջին այցելությունը Երուսաղեմ (Գղտ 1, 18-20). Դամասկոսի դարձից 3 տարի անց, հանդիպում է միայն Կեփասին, որ Սիմոն Պետրոսն է, և Հակոբոսին:

2) Վիճելի է, թե արդյոք Երուսաղեմ այցելության մասին Գղտ 2, 1-ում հիշատակված «տասնչորս տարի անց» կատարված այցելությունը վերաբերվում է Երուսաղեմի սովահար համայնքին օգնելո՞ւն (Գրծ 11, 30), թե՞ Երուսաղեմի Ժողովին մասնակցելուն (Գրծ 15):

3) Եվս մեկ այցելություն Երուսաղեմ (Գղտ 2, 1-10), Բառնաբասի և Տիտոսի հետ միասին: Հնարավոր է, որ Երուսաղեմի Ժողովին Պողոսը մասակցել է հենց այս՝ երրորդ այցելության ժամանակ: Պողոսը համաձայնում է «հիշել աղքատներին», որին հետևում է Բառնաբասի հետ տարաձայնությունը:

4) Չորրորդ այցելության մասին միանշանակ հիշատակություն չկա:

5) Եվ մեկ այցելություն Երուսաղեմ, որը, թերևս, համապատասխանում է հինգերորդ այցելությանը՝ հիշատակված Գրծ 21, 17-ում: Նպատակն էր՝ հանգանակությունը բերել աղքատներին:

Ք.հ. 57թ.ին, իր երրորդ ճանապարհորդության ավարտին, Պողոսը հինգերորդ անգամ այցելեց Երուսաղեմ` տեղի քրիստոնեական համայնքի համար բերելով հանգանակություններ։ Գործք Առաքելոցում կարդում ենք, որ նրան ի սկզբանե լավ ընդունեցին, բայց նույն Գործք Առաքելոցում կարդում ենք, որ Հակոբոսն ու մյուս ավագները Պողոսին զգուշացրեցին, որ նա Օրենքի դեմ գործող անձի համբավ ունի. «Քո մասին տեղեկացան, որ հեթանոսների մեջ գտնվող բոլոր հրեաներին Մովսեսի Օրենքի դեմ ես ուսուցանում՝ ասելով, որ նրանք իրենց որդիներին չթլփատեն և կրոնի սովորույթների համաձայն չգնան» (Գրծ 21, 21): Այս լուրը հերքելու համար Պողոսը մի քանի օր մաքրագործվեց, որպեսզի բոլորը իմանան, որ «այն ամենից, ինչ ասվում է քո մասին, ոչ մի բան չկա, այլ՝ որ դու ինքդ էլ ես պահում և պահպանում Օրենքը» (Գրծ 21, 22-26):

Երբ Պողոսի մաքրագործման օրերը լրացան, մի քանի հրեաներ նրան մեղադրեցին այն բանի մեջ, թե հեթանոսների Տաճար է մտցրել և պղծել է Տաճարը։ Զայրացած ամբոխը Պողոսին դուրս քաշեց Տաճարից: Երբ հազարապետը իմացավ այդ աղմուկի մասին, մի քանի հարյուրապետների հետ շտապեց գնալ Տաճարի մոտ: Պողոսին ձերբակալեցին՝ չկարողանալով այդ աղմուկի մեջ հասկանալ, թե նա ով է: Երբ նրան ուզում էին տանել զորանոց, նա խնդրեց, որ իրեն թույլ տրվի խոսել ժողովրդի հետ: Հռոմեացիները Պողոսին թույլ տվեցին խոսել, և նա պատմեց իր պատմությունը: Որոշ ժամանակ անց ամբոխից պատասխանեցին. «Երկրից վերացրո՛ւ այդպիսի մեկին, որովհետև այդպիսի մեկը չպիտի ապրի» (Գրծ 22, 22): Հազարապետը հրամայեց, որ Պողոսին զորանոց տանեն և գանակոծելով հարցաքննեն նրան: Պողոսը հայտնեց, որ ինքը հռոմեական քաղաքացի է: Հազարապետը վախեցավ և հաջորդ օրը կամենալով իմանալ հրեաների ամբաստանության իսկությունը՝ կապերից արձակեց Պողոսին, և քահանայապետներին հրամայեց հավաքվել և ատյանում քննել Պողոսի գործը: Պողոսը խոսեց հավաքվածների առաջ և տարաձայնություն գցեց փարիսեցիների ու սադուկեցիների միջև: Երբ կրքերը բորբոքվեցին, հազարապետը, վախենալով, թե գուցե Պողոսի կյանքը վտանգված է, հրամայեց նրան տանել զորանոց: Հաջորդ առավոտյան Պողոսն իմացավ, որ քառասուն հրեաներ երդվել էին, որ անպայման սպանելու էին Պողոսին: Այս մասին Պողոսի քրոջ տղան տեղեկացրել էր հազարապետին, և սա երկու հարյուրապետների հրամայեց զինվորների ուղեկցությամբ տանել Պողոսին և պաշտպանել հնարավոր հարձակումից, նրան հասցնել Ֆելիքս կուսակալի մոտ: Կեսարիա հասնելով՝ կուսակալը հրամայեց Պողոսին պահպանել Հերովդեսի պալատում և կանչել նրանց, ովքեր չարախոսում էին Պողոսի դեմ: «Հինգ օր հետո Անանիա քահանայապետը մի քանի ծերերի և Տերտյուղոս անունով ճարտարախոսի հետ եկավ: Նրանք Պողոսի մասին հաղորդեցին դատավորին» (Գրծ 24, 1): Խոսեցին թե՛ Պողոսը, թե՛ հրեա իշխանավորները, բայց Ֆելիքսը որոշեց Պողոսի գործին լուծում տալ, երբ Լյուսիաս հազարապետը ևս ժամանի այդտեղ:

Ֆելիքս կուսակալն այնուհետև հրամայեց, որ Պողոսին պահեն փակի տակ, բայց որոշ ազատություն տան և նրա յուրայիններից ոչ ոքի չարգելեն ծառայել նրան: Պողոսը Կեսարիայում պահվեց երկու տարի, մինչև որ նշանակվեց մի նոր կուսակալ՝ Ֆեստոս Պորկիոսը: Քահանայապետները և հրեաների ծերերը խնդրեցին Ֆեստոսին, որ Պողոսին վերադարձնի Երուսաղեմ: Ֆեստոսը չբավարարեց հրեաների խնդրանքը, որոնք ուզում էին ճանապարհին սպանել նրան, այլ՝ Կեսարիա կանչեց հրեաներին և այնտեղ ատյանում քննեց Պողոսի գործը: Երբ Ֆեստոսն առաջարկեց Պողոսին ետ ուղարկել Երուսաղեմ՝ դատի համար, Պողոսը պատասխանեց, որ իր դեմ ներկայացված ամբաստանություններից ոչ մեկն իրականությանը չի համապատասխանում, և ինքը կայսրին է բողոքում: Նրա խնդրանքը բավարարվեց. «Կայսրին բողոքեցիր, կայսրի մոտ կգնաս» (Գրծ 25, 12): Ի վերջո, Պողոսին իր գործակիցների հետ միասին ուղարկեցին Հռոմ՝ դատվելու կայսեր առաջ: Հետագա գլուխներում պատմվում է, որ Պողոսը դեպի Հռոմ ճանապարհորդելիս նավաբեկության ենթարկվեց և նավաստիների հետ միասին ափ դուրս ելավ Մելիտինե կամ Մալթա կղզում: Այստեղ Պողոսի հանդեպ անսովոր բարություն ցուցաբերեցին կղզու բնակիչները՝ Պուբլիոսի գլխավորությամբ, որին Պողոսը բուժեց հիվանդությունից: Ապա Պողոսը Մալթայից ուղևորվեց Հռոմ՝ Սիրակուզայի, Ռեգիոնի և Պոտիոլուսի ճանապարհով, ընթացքում հանդիպելով քրիստոնյա եղբայրների:

 

Երկու տարի Հռոմում

Պողոսը վերջապես Հռոմ ժամանեց Ք.հ. մոտ 60թ.ին, որտեղ ևս երկու տարի մնաց տնային կալանքի մեջ: Գործք Առաքելոցի պատմությունն ավարտվում է Պողոսի քարոզչությամբ՝ Հռոմի իր տան մեջ, սպասելով իր դատավարությանը և վճռին (Գրծ 28, 30-31):

2-րդ դարում Իրենեուս Լուգդունացին գրում է, որ Պետրոսն ու Պողոսն են հիմնել Հռոմի եկեղեցին և որպես իրենց հաջորդ նշանակել են Լինուսին՝ որպես եպիսկոպոս^[18]: Բայց Պողոսը Հռոմի եպիսկոպոս չէր և ինքն էլ առաջինը չէր, որ Ավետարանը քարոզեց Հռոմում. երբ Հռոմ հասավ, այնտեղ արդեն կային քրիստոնյաներ: Նաև հայտնի է, որ նա հռոմեացիներին ուղղված իր նամակը գրել էր մինչև իր Հռոմ մեկնելը: Պողոսը Հռոմի քրիստոնյաներին օգնեց ամրացնել և կազմակերպել իրենց հոգևոր ու եկեղեցական համայնքային կյանքը:

 

Մահը

Կա վարկած, ըստ որի՝ Պողոսի մահը – կամ ինքնազոհաբերությունը, ինչպես ինքն է գրում – տեղի է ունեցել Ք.հ. 64թ.ի Հուլիսին, Հռոմի մեծ հրդեհից հետո, բայց Ներոնի կառավարման վերջին տարուց առաջ, որը Ք.հ. 68 թվականն էր^[19]: Կղեմես Առաջին Պապը կորնթացիներին ուղղված իր նամակում գրում է, որ «այն բանից հետո, երբ Պողոսը վկայություն տվեց կառավարողների առաջ, հեռացավ այս աշխարհից և մեկնեց սուրբ վայրը՝ թողնելով համբերատար տոկունության մի հիշարժան նկարագիր»: Իգնատիոս Անտիոքացին իր «Եփեսացիներին ուղղված նամակում» գրում է, որ Պողոսը «նահատակվեց»՝ առանց տրամադրելու ա՛յլ տեղեկություններ: Տերտուղիանոսը գրում է, որ Պողոսը «պսակվեց մի ելքով, որ նման էր Հովհաննեսի ելքին», բայց պարզ չէ, թե ո՛ր Հովհաննեսին ի նկատի ուներ:

Եվսեբիոս Կեսարացին հայտնում է, որ Պողոսը սպանվել է Ներոնի հալածանքների ժամանակ և, հիմնվելով Դիոնիսուս Կորնթացու կողմից հաղորդված տեղեկությունների վրա, պնդում է, թե Պետրոսն ու Պողոսը նահատակվել են միաժամանակ^[20]: Այս մասին գրում է նաև Սուլպիցիուս Սևերուսը՝ պնդելով, թե Պետրոսը խաչվում էր, մինչ Պողոսը գլխատվում էր^[21]: Հովհան Ոսկեբերանը հաղորդում է այն մասին, որ Ներոնը բանտարկեց Պողոսին, բայց ոչինչ չի ասում նրա մահապատժի մասին, ո՛չ էլ՝ Պետրոսի մասին: Լակտանցիուսը միայն նշում է, թե «Ներոնն էր, որ առաջին անգամ հալածեց Աստծո ծառաներին, նա խաչեց Պետրոսին և սպանեց Պողոսին»^[22]:

Պողոսին վերագրվող նամակների հիման վրա Հերոնիմոսը վկայում է, որ Պողոսը բանտարկվել է Ներոնի ժամանակ՝ մեր Տիրոջ չարչարանքների քսանհինգերորդ տարում, որը Ներոնի թագավորության երկրորդ տարին էր: «Այն ժամանակ, երբ Հուդեայում Ֆեստոս կուսակալը հաջորդեց Ֆելիքսին, նա կապված ուղարկվեց Հռոմ, [...] երկու տարի մնալով ազատ հսկողության մեջ»: Հերոնիմոսը մեկնաբանում է Տիմոթեոսին ուղղված Երկրորդ Նամակը և մատնանշում, որ Պողոսին տեղափոխեց Ներոնը, որպեսզի Քրիստոսի Ավետարանը հնարավոր լիներ քարոզել նաև Արևմուտքում, բայց Ներոնի տասնչորսերորդ տարում Պողոսը գլխատվեց Հռոմում՝ հանուն Քրիստոսի, և թաղվեց Օստիական ճանապարհին, մեր Տիրոջ չարչարանքներից երեսուն յոթ տարի հետո»^[23]:

Հետագայում ի հայտ եկավ մի առասպել, որի համաձայն՝ Պողոսի նահատակությունը տեղի է ունեցել «Ad aquas salvias» կոչվող վայրում: Ըստ այդ պատմության, Պողոսի գլխատվելուց հետո նրա գլուխը երեք անգամ գլորվել է գետնին՝ բխեցնելով երեք աղբյուրներ: Ահա՛ թե ինչպե՛ս է առաջացել այդ վայրի անունը. «Սուրբ Պողոսի երեք աղբյուրները» (San Paolo alle Tre Fontane):

Պողոսի նահատակության մասին պատմում է նաև «Պողոսի գործերը» պարականոն գրվածքը, որը սակայն շատ երևակայական է և ո՛չ պատմական^[24]:

 

 

Սուրբ Պողոսի մասունքները

Ըստ «Liber Pontificalis» գրքի, որը ներկայացնում է Հռոմի Պապերի կենսագրությունները՝ մինչև 15-րդ դարը, Պողոսի մարմինը թաղվել է Հռոմի պատերից դուրս՝ Վիա Օստիենսիս ճանապարհի երկրորդ մղոնին՝ Լուչինա անունով քրիստոնյա մի կնոջ հողատարածքում: Հենց այդտեղ էր, որ Չորրորդ դարում Կոստանդիանոս Մեծ կայսրը կառուցեց մի եկեղեցի, որը հետագայում առավել ընդարձակեցին մյուս կայսրերը: Այսօրվա «Սուրբ Պողոսը՝ Պատերից Դուրս» Պապական Մայր Տաճարը (Basilica Papale di San Paolo fuori le Mura) կառուցվել է 19-րդ դարում:

2-րդ դարի հեղինակ, Հռոմի համայնքի երեց Գայոսը իր «Վիճաբանություն ընդդեմ Պրոկղի» աշխատության մեջ գրում է Պետրոս և Պողոս Առաքյալների մասունքների գտնվելու վայրի մասին. «Ես կարող եմ մատնացույց անել Առաքյալների մասունքների վայրը: Եթե ուզում եք գնալ Վատիկան կամ Օստիական ճանապարհը, ապա կգտնեք մասունքները նրանց, ովքեր հիմնել են այս Եկեղեցին»^[25]:

Հերոնիմոսն իր «Նշանավոր մարդկանց մասին» աշխատության մեջ, գրված՝ 392թ.ին, վկայում է, որ «Պողոսը թաղվել է Հռոմի Օստիական ճանապարհին»:

2002թ.ին Հռոմի Սուրբ Պողոսի Մայր Տաճարի մոտ կատարված հնագիտական պեղումների ժամանակ հայտնաբերվեց 2,4 մ երկարությամբ մի սարկոֆագ, որի վրա գրված են «ՊՈՂՈՍ ԱՌԱՔՅԱԼ, ՄԱՐՏԻՐՈՍ» (PAULO APOSTOLO MART) բառերը: 2005թ.ին Վատիկանի հնագետները հայտարարեցին, որ դա Սուրբ Պողոսի գերեզմանն է: Սարկոֆագը չբացվեց, բայց ուսումնասիրվեց. գտնվեցին խնկի կտորներ, մուգ կարմիր և կապույտ չթի կտորներ, ոսկորի փոքրիկ մասեր: Ոսկորի կտորները թվագրվեցին 1-2-րդ դարերով: Ըստ Վատիկանի, այդ պեղումները նպաստեցին այն եզրակացությանը, որ դա Պողոսի գերեզմանն է:

 

Սուրբ Պողոսը Եկեղեցու ավանդության մեջ

Տարբեր քրիստոնյա գրողներ զանազան մանրամասներ են հայտնել Պողոսի կյանքի մասին:

Կղեմես Առաջին Պապը Ք.հ. մոտ 90թ.ին գրել է հետևյալը. «Իր նախանձախնդրությամբ և ձգտմամբ Պողոսն իր օրինակով ցույց տվեց համբերատար տոկունության գինը: Դրանից հետո նա յոթ անգամ բանտարկվեց, աքսորվեց, քարկոծվեց, քարոզեց Արևելքում և Արևմուտքում, վաստակեց ազնվական անունը՝ որպես իր հավատքի պարգև, աշխարհին ուսուցանելով արդարություն և հասնելով մինչև իսկ Արևմուտքի հեռավոր ծայրերը: Իսկ երբ իր վկայությունը տվեց իշխանավորների առաջ, այդպես հեռացավ այս աշխարհից և գնաց սուրբ վայրը»^[26]:

Մեկնաբանելով վերոնշյալ հատվածը՝ Ռայմոնդ Բրաունը գրում է, որ թեև այն բացահայտորեն չի ասում, թե Պողոսը նահատակվել է Հռոմում, բայց «այդպիսի նահատակությունն ամենաողջամիտ մեկնությունն է»^[27]: Եվսեբիոս Կեսարացին, ինչպես վերևում ասվեց, գրում է, որ Պողոսը գլխատվել է Ներոնի օրոք:

Լատինական տոնացույցով Պետրոսի և Պողոսի միասնական տոնակատարությունը Հունիսի 29-ին՝ արտացոլում է այն ավանդությունը, որ Պետրոսն ու Պողոսը նահատակվել են միաժամանակ:

Պարականոն «Պողոսի գործերը» և «Պետրոսի գործերը» առաջ են քաշում մի առանձին ավանդություն, ըստ որի՝ Պողոսը Հռոմում չի նահատակվել, այլ՝ շարունակել է Ավետարանը քարոզել հեռավոր Արևմուտքում: Ա՛յլ պատմությունների համաձայն, Պողոսը Իսպանիայից հետո վերստին այցելել է Հունաստան և Փոքր Ասիա, ապա ձերբակալվել Տրովադայում, տարվել Հռոմ և այնտեղ մահապատժի ենթարկվել:

Մի ուրիշ ավանդության համաձայն էլ՝ Պողոսը Պետրոսի հետ միասին թաղված է եղել մի գետնադամբանում (կատակոմբ) Վիա Ափփիայի մոտ, հետո տեղափոխվել է Հռոմից դուրս գտնվող Սուրբ Պողոսի Մայր Տաճարը: Բեդեն իր «Եկեղեցական պատմության» մեջ գրում է, թե 665թ.ին Վիտալիանուս Պապը Լուչիանայի գետնադամբաններից հանել է Պողոսի մասունքները՝ ներառյալ նրա բանտի ձեռնաշղթաներից պատրաստված խաչը, և տվել է Հյուսիսային Բրիտանիայի թագավոր Օսվիին: Իսկ Պողոսի գանգը, ըստ մի ավանդության, գտնվում է Հռոմի Սուրբ Հովհաննես Լաթերանյան տաճարում՝ 9-րդ դարից սկսած, Սուրբ Պետրոսի գանգի հետ միասին^[28]:

 

Սուրբ Պողոսին նվիրված տոները

Ըստ Հռոմեական լատինածես տոնացույցի, Սուրբ Պողոսի դարձի տոնը նշվում է Հունվարի 25-ին, իսկ Սուրբ Պետրոսի և Սուրբ Պողոսի միասնական տոնը՝ Հունիսի 29-ին։ Հայ Կաթոլիկ Եկեղեցին ևս երկու Առաքյալների տոնը կատարում է միասնաբար՝ նույն օրը՝ Հունիսի 29-ին. տոնը կոչվում է «Սրբոց երկոտասան Առաքելոցն Քրիստոսի, եւ գլխաւորացն՝ Պետրոսի եւ Պօղոսի»:

Հայ Առաքելական Եկեղեցին Սուրբ Պողոսի տոնը նշում է Սուրբ Ծննդյան տոնին նախորդող Ավագ Տոների ընթացքում՝ Դեկտեմբերի երկրորդ կեսին, շարժական սկզբունքով:

Հույն Ուղղափառ Եկեղեցին ունի չորս անշարժ տոն՝ նվիրված Սուրբ Պողոսին, որոնցից մեկը ևս տոնվում է Հունիսի 29-ին:

 

Պողոսի արտաքին տեսքը

Նոր Կտակարանը շատ քիչ տեղեկություններ է հաղորդում Պողոսի ֆիզիկական տեսքի մասին: Իսկ պարականոն գրություններում կան զանազան նկարագրություններ: «Պողոսի գործեր»ում գրված է, թե նա «փոքրամարմին էր, ճաղատ գլխով, ծուռ ոտքերով, մարմնի պինդ կառուցվածքով, հոնքերը միանում էին իրար, և կեռ քթով»^[29]: «Պողոսի և Թեկղայի գործեր»ի լատիներեն տեքստում ավելացված է, որ նա կարմրավուն երես ուներ: Այս մասին գրված է նաև «Տասներկու Առաքյալների և Պողոսի արտաքին տեսքի պատմությունների գրքում», գրված՝ 1901թ.ին. «Նրա դեմքը կարմիր էր, մաշկը՝ նռան գույնի»^[30]: «Սուրբ Պետրոսի գործեր»ը ևս հաստատում է, թե նա ուներ ճաղատ և փայլփլուն, շիկամաշկ գլուխ: Հովհան Ոսկեբերանը գրում է, որ Պողոսը կարճահասակ էր, կորացած մարմնով և ճաղատ:

Նիկեփորուսը ևս գրում է, որ նա փոքրամարմին, կարճահասակ, աղեղի նման կորացած, գունատ, երկարավուն ու կնճռոտ դեմքով և ճաղատ մարդ էր:

 

 

Սուրբ Պողոսի գրությունները

Նոր Կտակարանի 27 գրքերից 13-ի հեղինակությունը վերագրվում է Պողոսին, որոնցից 7-ի՝ Պողոսի գրչին պատկանելը լայնորեն ընդունված է մասնագետների կողմից, իսկ մնացած 6-ի հեղինակությունը վիճելի է: Անվիճելիորեն Պողոսի գրչին պատկանող Նամակներն ամենակարևոր աղբյուրներն են, որ պարունակում են Պողոսի սեփական պատմությունը՝ իր կյանքի մասին և իր մտքերը: Աստվածաբան Մարկ Փաուելը գրում է, որ Պողոսն այդ յոթ Նամակներն ուղղել է կոնկրետ եկեղեցիների՝ հատուկ առիթներով կամ նպատակներով: Օրինակ, եթե Կորնթոսի եկեղեցում խնդիրներ կամ թյուրընկալումներ չլինեին Ամենասուրբ Հաղորդության ծիսակատարության խորհրդի վերաբերյալ, և Պողոսը նրանց գրած չլիներ այդ մասին 1Կր 11, 17-34 հատվածում, մենք, գուցե, չիմանայինք, թե նա ի՛նչ էր մտածում այդ մասին և թե արդյո՞ք ընդհանրապես Ամենասուրբ Հաղորդության խորհուրդը կատարվում էր վաղ շրջանի Եկեղեցում: Փաուելը մեկնաբանում է, որ վաղ շրջանի Եկեղեցում գուցե եղել են նաև խնդիրներ, որոնք մեր համար այդպես էլ մնացել են անհայտ՝ միայն այն պատճառով, որ Պողոսն այդ մասին չի գրել^[31]:

Պողոսն իր գրություններում առաջին անգամ բացատրում է քրիստոնեական հոգևոր ապրումի էությունը՝ գործնական կյանքում:

Պողոսի Նամակների թվագրումը դրվում է Ք.հ. Առաջին դարի կեսերին՝ հիմնվելով իր սեփական վկայությունների վրա՝ Հիսուսի աշակերտների հետ իր շփումների, երկխոսության և տարաձայնությունների մասին, Դամասկոսի ճանապարհին իր դարձի մասին պատմության մեջ Արետաս 4-րդ թագավորի մասին 2Կր 11, 32-ի հիշատակության վրա, Ք.հ. 80 թվականին արդեն կազմալուծված Իլլիրիկում նահանգում իր քարոզչության մասին վկայության վրա, Ավետարանների մասին որևէ հիշատակության բացակայության վրա, Գործք Առաքելոց գրքում Պողոսի մասին պատմությունների ժամանակագրության վրա, ինչպես նաև Պողոսի Նամակների վերաբերյալ Կղեմես Հռոմեացու վկայությունների վրա, ով գրել է Ք.հ. Առաջին դարի վերջերին:

Պողոսի անունը կրող 13 նամակներից 7-ը, որոնց՝ Պողոսի գրչին կամ հեղինակությանը պատկանելն անվիճելի է, հետևյալներն են. Հռոմեացիներին, Կորնթացիներին Առաջին և Երկրորդ, Գաղատացիներին, Փիլիպպեցիներին, Թեսաղոնիկեցիներին Առաջին, Փիլիմոնին: Սրանք Պողոսի կյանքի և աստվածաբանության ուսումնասիրության լավագույն աղբյուրներն են:

13-ից 4-ը՝ Եփեսացիներին, Տիմոթեոսին Առաջին և Երկրորդ, Տիտոսին, բազմաթիվ մասնագետների կողմից համարվում են ո՛չ Պողոսի հեղինակածը, իսկ Կողոսացիներին և Թեսաղոնիկեցիներին Երկրորդ նամակները շատերը համարում են այսպես կոչված «երկրորդա-Պողոսյան», այսինքն՝ դրանք կարող են գրված լինել Պողոսի աշակերտների կողմից՝ նրա մահից հետո: Տիմոթեոսին ուղղված նամակները և Տիտոսին ուղղված նամակն էլ, հնարավոր են համարում, որ գրվել են Պողոսի մահից մեկ սերունդ անց՝ նրա աշակերտների աշակերտների կողմից: Դրանց հեղինակները, որոնք այդ նամակները վերագրել են Պողոսի հեղինակությանը, կարող են օգտագործած լինել Պողոսի ձեռքով գրված նամակների պատառիկներ, որոնք մեզ չեն հասել^[32]: Այս ամենը, անշուշտ, վարկածներ ու ենթադրություններ են, ո՛չ թե ապահով եզրակացություններ։

Կողոսացիներին ուղղված նամակի Պողոսին պատկանելը վիճելի են համարել այն պատճառաբանությամբ, որ այդտեղ կա Պողոսի ա՛յլ նամակների հետ ո՛չ համահունչ արտահայտություն՝ Հիսուսի՝ «անտեսանելի Աստծո պատկեր» լինելու մասին. մի քրիստոսաբանություն, որի զուգահեռը կարելի է գտնել միայն Հովհաննեսի Ավետարանում^[33]: Սակայն այդ նամակում գտնվող ա՛յլ՝ անձնական բնույթի տեղեկություններ, այդ նամակը կապում են Փիլիմոնին ուղղված նամակի հետ, որի հեղինակությունն անվիճելիորեն վերագրվում է Պողոսին: Ներքին ա՛յլ տեղեկություններ կապ են ստեղծում նաև Փիլիպպեցիներին ուղղված նամակի հետ, ինչպես գրում է կաթոլիկ մասնագետ Պրատտը՝ Կաթոլիկ Հանրագիտարանում^[34]:

Եփեսացիներին ուղղված նամակը շատ նման է Կողոսացիներին ուղղված նամակին, բայց դրանում գրեթե չկան անձնական բնույթի հիշողություններ: Դրա ոճը եզակի է: Դրանում չկան Խաչի մասին մտքեր, որոնք բազմաթիվ են Պողոսի մյուս նամակներում, չկա խոսք Քրիստոսի երկրորդ գալստյան մասին, իսկ ամուսնության մասին մտքերը շատ վերամբարձ են և համահունչ չեն Կորնթացիներին ուղղված Առաջին նամակի 7, 8-9 հատվածի հետ: Կաթոլիկ աստվածաբան Հ. Ռայմոնդ Բրաունի կարծիքով, այս նամակը Եկեղեցու մասին խոսում է երկրորդ սերնդի քրիստոնյաների ոճով. Եկեղեցի, որ կառուցված է «Առաքյալների և Մարգարների հիմքի վրա», որոնք արդեն անցյալում են^[35]: Այս նամակի՝ Պողոսյան հեղինակության կողմնակիցները պնդում են, թե դրա գրման նպատակը տարբեր եկեղեցիներում ընթերցվելն էր և որ այն արտացոլում է Պողոսի մտածողության զարգացման վերջին փուլը: Մասնագետները նաև նկատել են, որ այդ նամակի վերջին երկու գլուխները, որոնք բարոյական բնույթ ունեն, սերտ կապ ունեն ա՛յլ նամակների նմանատիպ հատվածների հետ, մինչդեռ մյուս գլուխներն ավելի համահունչ են Պողոսի կյանքի հայտնի մանրամասների հետ և օգնում են այն ավելի լավ հասկանալ^[36]:

Նրանք, ովքեր հարցականի տակ են դնում այսպես կոչված «հովվական նամակների»՝ Տիմոթեոսին ուղղված Առաջին և Երկրորդ, Տիտոսին ուղղված նամակների՝ Պողոսին պատկանելը, առաջ են քաշում երեք հիմնական պատճառ.

1) Նրանք նկատում են այս նամակների բառապաշարի, ոճի և աստվածաբանության տարբերությունը Պողոսի մյուս նամակներից: Նրանք, ովքեր կողմնակից են Պողոսի հեղինակությանը, կարծում են, թե դրանք, գուցե, գրվել են Պողոսի գործակիցների կողմից, որոնց Պողոսը բացատրել է, թե ի՛նչ պետք է գրվի կամ նրանց տվել է գրավոր մի քանի նշումներ՝ առ այն, թե ինչի՛ մասին պետք է լինեն նամակները, իսկ երբ այդ նամակները գրվել են ըստ Պողոսի ցուցումների, նա կարդացել է դրանք և ստորագրել^[37]:

2) Դժվար է տեղավորել դրանք Պողոսի կենսագրության մեջ, ինչպիսին այն մեզ հայտնի է: Դրանք, Կողոսացիներին և Եփեսացիներին ուղղված նամակների նման, գրվել են բանտից, բայց ենթադրում են Պողոսի ազատ արձակումն ու հետագա ճամփորդությունները:

3) Թեսաղոնիկեցիներին ուղղված Երկրորդ Նամակի հեղինակությունը հարցականի տակ է դրվում ոճաբանական հիմքերով. լեզուն, թեև նման է Թեսաղոնիկեցիներին ուղղված Առաջին Նամակին, բայց շատ տարբեր է Պողոսին վերագրվող մյուս նամակներից: Հնարավոր է, որ Պողոսը խնդրել է իր գործակիցներից մեկին իր անունից և իր թելադրանքով գրել այդ նամակը^[38]:

 

 

Գործք Առաքելոցը Պողոսի մասին

Թեև Գործք Առաքելոց գրքի մոտ կեսը Պողոս Առաքյալի մասին է, այն չի հիշատակում Պողոսի նամակների մասին: Մասնագետները կարծում են, որ Գործքի հեղինակին պարզապես ծանոթ չեն եղել Պողոսի նամակները: Գործք Առաքելոցում երբեք ուղղակի մեջբերումներ չեն կատարվում Պողոսի նամակներից: Բրիտանացի ուսումնասիրող Հայամ Մաքքոբին գրում է, որ Գործքում նկարագրված Պողոսի կերպարը բավական տարբերվում է Պողոսի այն կերպարից, որը տեսանելի է նրա նամակներում: Գործքում Պողոսը ավելի հետաքրքրված է պատմական եղելություններով, իսկ նամակներում՝ աստվածաբանությամբ: Ուրիշ մասնագետներ մինչդեռ պնդում են, որ Գործքի լեզուն, բնականաբար, ընդգծված կերպով կրում է Ղուկաս Ավետարանչի ձեռագիրը և չէր կարող ճշգրտորեն համապատասխանել Պողոսի նամակների ոճին:

 

Պողոսի հայացքն ինքն իրեն

Հռոմեացիներին ուղղված Նամակի առաջին տողերում Պողոսը խոսում է իր սեփական առաքելական նշանակման մասին՝ քարոզելու Ավետարանը հեթանոսների մեջ, և իր դարձի գալուց հետո Հարուցյալ Հիսուսի վերաբերյալ իր ունեցած համոզմունքների մասին: Պողոսը ինքն իրեն նկարագրում է որպես առանձնացված՝ Աստծո Ավետարանի համար, և կոչված` լինելու Հիսուս Քրիստոսի Առաքյալն ու սպասավորը: Հիսուսն Ինքն Իրեն հայտնեց Պողոսին, ինչպես հայտնվել էր Պետրոսին և Հակոբոսին և բոլոր Տասներկուսին՝ Իր Հարությունից հետո: Այս երևումը Պողոսի համար մի չկանխատեսված, հանկարծակի, շշմեցնող փորձառություն էր, և ո՛չ թե` իր մտքերի արդյունքը, ինչպես ինքն է գրում Գղտ 1, 12-15-ում, 1Կր 15, 10-ում:

Պողոսը նաև 2Կր 12, 7-ում նկարագրում է, որ ունի մի «խայթոց՝ իր մարմնում», որի բնույթը չի բացահայտում:

Կան վիճաբանություններ՝ առ այն, թե արդյո՞ք իր դարձի պահին Պողոսն ինքն իրեն ընկալում էր որպես մեկը, ով ուղարկված է՝ Ավետարանը տանելու հեթանոսների մոտ^[39]: Նախքան իր դարձի գալը, Պողոսը վստահ էր, թե քրիստոնյաներին հալածելը կրոնի հանդեպ իր ջերմեռանդության արտահայտությունն էր, իսկ իր դարձից հետո՝ հրեաների վերաբերմունքը Եկեղեցու հանդեպ համարում էր մեղքի դրսևորում, որ կարժանանա Աստծո բարկությանը (1Թղ 2, 14-16): Պողոսը վստահ էր, որ Հիսուսը կանգնեցրեց իրեն, երբ իր կատաղությունն ընդդեմ քրիստոնյաների հասել էր գագաթնակետին, բայց ինքն արժանացավ Տիրոջ ողորմությանը, քանի որ «գործում էր անգիտությամբ և առանց հավատքի» (1Տմ 1, 13):

 

Ինչպե՞ս էր Պողոսը հասկանում Տեր Հիսուս Քրիստոսին

Պողոսն իր Նամակներում գրում է Հիսուսի Խաչելության, Հարության և Երկրորդ Գալստյան մասին: Պողոսը Հիսուսին տեսնում էր որպես Տեր, ճշմարիտ Մեսսիա և Աստծո Որդին՝ Աստծո կողմից նախապես խոստացված՝ Իր մարգարեների միջոցով: Պողոսը գրում է, որ Հիսուսը Դավթի կենսաբանական շառավիղն է՝ «ըստ մարմնի» (Հռմ 1, 3), և Աստծո Որդին՝ մեռելներից Իր Հարությամբ: Պողոսը հռչակում էր, որ Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ հավատքը երաշխավորում է մաս և բաժին ունենալ Նրա հետ աստվածային կյանքում: Պողոսը համոզված էր, որ Հիսուսի մահը ո՛չ թե պարտություն էր, այլ բարիք՝ Նրան հավատացողների համար, մի զոհաբերություն, որը կյանք պարգևեց ուրիշներին և ազատագրեց մեղքի մեջ գերված վիճակից: Հավատացյալներն իրենց մկրտությամբ մասնակից են դառնում Քրիստոսի Մահվանն ու Հարությանը: Հիսուսի Հարությունը առաջնային կարևորություն ուներ Պողոսի համար, քանի որ փրկության և հավիտենական կյանքի խոստումներ էր տալիս հավատացյալներին: Պողոսը ուսուցանում էր, որ երբ Քրիստոսը վերադառնա, նրանք «ովքեր, մահացել են Քրիստոսի մեջ, հարություն կառնեն, իսկ նրանք, ովքեր դեռ ողջ կլինեն, կբարձրացվեն ամպերի վրա՝ օդում, և այդպես Տիրոջ հետ կլինեն» (1Թղ 4, 14-18):

Սանդերսը գրում է, որ Պողոսի Նամակներն ի հայտ են բերում քրիստոնեական ուղերձի էությունը. «1) Աստված ուղարկեց իր Որդուն. 2) Որդին խաչվեց և հարություն առավ՝ հանուն մարդկության. 3) Որդին շուտով կվերադառնա. 4) նրանք, ովքեր պատկանում են Որդուն, կապրեն Նրա հետ ընդմիշտ: Պողոսի Նամակները չորս Ավետարանների նման հորդորում են նաև. 5) ապրել բարոյական բարձր սկզբունքների համաձայն. «Աստված Ինքը թող մաքրի ձեզ ամբողջապես և ձեր ողջ էությունը՝ հոգին, շունչը և մարմինը, անարատ պահի մինչև մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսի գալուստը» (1Թղ 5, 23):

Պողոսը բացատրում է, որ Հիսուսը լսում է հավատացյալների աղոթքները, Հիսուսի ներկայությունը հավատացյալների կյանքում հնարավոր է դառնում Նրա Անունը դավանելով և կանչելով:

Պողոսը սովորեցնում էր, որ քրիստոնյաները փրկագնվել են մեղքից և ազատվել մեղքի համար դատապարտությունից՝ Հիսուսի զոհաբերությամբ և հարությամբ: Նրա մահը Խաչի վրա՝ հատուցում և միաժամանակ հաշտեցում էր. Խաչի վրա հեղված Քրիստոսի Արյամբ Աստված հաշտվեց մարդու հետ: Հավատքի և աստվածային շնորհի միջոցով քրիստոնյան մասնակից է դառնում Հիսուսի Մահվանը և մահվան դեմ հաղթանակին՝ Հարությանը, որպես ձրի պարգև ստանալով որդիության մի նոր, արդարացված կարգավիճակ (Գղտ 4, 4-7):

Շվեդ աստվածաբան Քրիսթեր Սթենդահլի համաձայն, Հիսուսի դերակատարության մասին Պողոսի գրությունների հիմնական մտահոգությունը ո՛չ թե Աստծո կողմից անհատ հավատացյալների ընտրված լինել կամ չլինելն էր, այլ՝ դարձի եկած նախկին հեթանոսների ներառումը՝ Աստծո ընտրյալ ժողովրդի կամ աստվածային Նոր Ուխտի մեջ^[40]: Հրեաներն այնպես էին մեկնաբանում Աստծո Օրենքը, որ հեթանոսներին չէին կարողանում ընկալել որպես իրենց հավասար, ում հետ Աստված կարող էր ուխտ կնքել, որքան էլ որ նրանք հավատք ունենային Աստծո հանդեպ: Հրեաները պահանջում էին Օրենքի բոլոր կետերի խստապահանջ կատարումը, թլփատությունից սկսած: Իսկ Հիսուսն Իր Մահով և Հարությամբ լուծեց այդ խնդիրը, ինչպես Պողոսը գրում է Հռմ 3, 21-26 հատվածում. «Աստծո արդարությունը Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ հավատքի միջոցով է բոլոր հավատացյալների համար և չկա ոչ մի խտրություն»: Պողոսին այս համոզմանը բերեց Դամասկոսի ճանապարհին տեղի ունեցած իր դարձը: Նա համոզված էր, որ Հիսուսն իր Խաչով ամբողջ մեղավոր մարդկությանը հաշտեցրեց Աստծո հետ: Օրենքը, գրում է Պողոսը Հռոմեացիներին, միայն հայտնի է դարձնում մարդկանց ստրկությունը՝ մեղքի իշխանությանը, որը պետք է կործանվի Քրիստոսի զորությամբ (Հռմ 7, 7-12): Իր դարձից առաջ Պողոսը համոզված էր, թե հեթանոսներն օտար էին այն Ուխտից, որն Աստված հաստատեց Իսրայելի հետ, իսկ իր դարձից հետո Պողոսը հասկացավ, որ հեթանոսներն ու հրեաները միավորված են որպես Աստծո ժողովուրդ՝ Քրիստոսի մեջ (Գղտ 3, 28): Նախքան իր դարձը, Պողոսը համոզված էր, որ տղամարդիկ Իսրայելի կամ Աստծո ընտրյալ ժողովրդի մի մասն են դառնում միայն թլփատության միջոցով, իսկ դարձից հետո Պողոսը համոզված էր, որ ո՛չ թլփատությունը և ո՛չ էլ անթլփատ լինելը ոչինչ չեն նշանակում, այլ՝ Աստծո համար կարևոր է միմիայն նոր արարած լինելը (Գղտ 6, 15): Եվ այս նոր արարածը հավատացյալների կյանքում Քրիստոսի ներգործության պտուղն է, նրանց դարձնելով Եկեղեցու մի մասը. հրեաների և հեթանոսների մի ներառող համայնք, ովքեր բոլորն էլ հաշտված են Աստծո հետ՝ հավատքի միջոցով (Հռմ 6, 4):

Ըստ բողոքական աստվածաբան Սանդերսի, ով 1977թ.ին իր «Պողոսը և պաղեստինյան հուդայականությունը» գրքի հրապարակմամբ սկիզբ դրեց մասնագիտական մի շարժման, որ կոչվում է «Պողոսի վերաբերյալ նոր տեսակետ» (New Perspective on Paul), հավատացյալների փրկությունը կայանում է Հիսուսի Մահվանն ու Հարությանը մասնակցելու մեջ: Պողոսն իր Նամակներում շեշտադրում է թե՛ Հիսուսի զոհաբերության հատուցողական իմաստը և ներգործությունը՝ մարդկության մեղքերի փոխարեն և դատապարտությունից ազատելու համար, թե՛, մանավանդ, Քրիստոսի Մահվանն ու Հարությանը մասնակցելու անհրաժեշտությունը. Քրիստոսը հետ մեռանք, որպեսզի Քրիստոսի հետ հարություն առնենք, գրում է Պողոսը. «Կամ չգիտե՞ք, որ մենք, որ մկրտվեցինք Հիսուս Քրիստոսով, Նրա մահով մկրտվեցինք։ Մկրտությամբ Նրա հետ թաղվեցինք մահվան մեջ, որպեսզի ինչպես որ Քրիստոսը Հոր փառքով մեռելներից հարություն առավ, այնպես էլ մենք քայլենք նորոգված կյանքով։ [...] Եթե մեռանք Քրիստոսի հետ, հավատում ենք, որ Նրա հետ էլ կապրենք» (Հռմ 6, 3-14):

 

 

Պողոսի առնչությունը Հուդայականությանը

Բազմաթիվ մասնագետներ Պողոսին ամբողջովին համահունչ են համարում Առաջին դարի հուդայականության հետ. Պողոսը փարիսեցի էր և սովորել էր նշանավոր օրենուսույց Գամաղիելի մոտ: Ոմանք համարում են, թե Պողոսը հակառակ էր հուդայականությանը, մյուսները վստահ են, որ Պողոսը միջանկյալ դիրքում է. փրկության համար անհրաժեշտ չէր համարում հրեական օրենքները պահելը, օրինակ՝ թլփատվելը, բայց ամբողջությամբ ջանում էր պահել Աստվածային Օրենքը: Ջեյմս Թաբորը կարծում է, թե Պողոսը վերաձևակերպեց «Իսրայել» հասկացությունը. նա խոսում է «ճշմարիտ Իսրայելի» և «ճշմարիտ թլփատության» մասին՝ ի նկատի ունենալով Քրիստոսին հավատացողներին, ի տարբերություն նրանց, ովքեր «Իսրայել» են կոչվում միայն մարմնի պատկանելությամբ և ո՛չ Քրիստոսի հանդեպ հավատքով: Ըստ Թաբորի, Պողոսն այն համոզմունքն ուներ, թե Մովսեսին տրված Օրենքը ուժի մեջ էր մինչև Քրիստոսի գալուստը, այնպես որ՝ նույնիսկ հրեաներն այլևս պարտավոր չեն հետևել Օրենքին և դրա պատվիրաններին^[41]:

Պողոսը քննադատում էր հրեաների բարոյական կամ ժառանգական գերազանցության մասին հավակնությունները, բայց ուժգին կերպով շեշտում էր Իսրայելի որդիների հատուկ դերակատարությունը՝ միակ Աստծո պաշտամունքը աշխարհում տարածելու մեջ: Պողոսն իր աստվածաբանությամբ բացատրում էր այսպես. որ թե՛ հրեաների, թե՛ հեթանոսների համար Քրիստոսի հանդեպ հավատքը բավարար է փրկությանը հասնելու համար: Նա ասում էր, որ հեթանոսությունից դարձի եկածները փրկվելու համար կարիք չունեն դառնալու հրեաներ, թլփատվելու, հետևելու հրեական սննդակարգին և մովսիսական մյուս օրենքներին^[42]:

Ըստ պատմաբան Փաուլա Ֆրեդրիքսոնի, հեթանոսությունից դարձի եկած տղամարդկանց թլփատության դեմ Պողոսի ընդդիմությունը համահունչ է Հին Կտակարանի մարգարեությունների հետ՝ առ այն, որ վերջին օրերին հեթանոս ազգերը կգան Իսրայելի Աստծո մոտ՝ որպես հեթանոսներ, ո՛չ թե՝ որպես նորադարձ հուդայականներ. այս մասին է վկայում, օրինակ, Զքր 8, 20-23 հատվածը: Հետևաբար, հեթանոսներին թլփատություն պարտադրելը Պողոսի համար նշանակում էր հակադրվել Աստծո ծրագրին: Ըստ Լերրի Հըրթադոյի, Պողոսն ինքն իրեն համարում էր, ինչպես Մունքն էր անվանում, «փրկչական-պատմական կերպար՝ իր իրավունքի մեջ», ով անձնապես և բացառիկ կերպով ուղարկվել էր Աստծո կողմից՝ իրականացնելու ազգերի ի մի հավաքվելը՝ «լիությունը»»^[43]:

Սանդերսի համաձայն, Պողոսը պնդում է, որ փրկությունն Աստծո կողմից տրված շնորհ է: Այս պնդումը համահունչ է այդ ժամանակվա հուդայականության հետ, որն Իսրայելի հետ Աստծո Ուխտը համարում էր Աստծո շնորհ: Օրենքի պահպանությունը անհրաժեշտ է Աստծո Ուխտը պահելու համար, բայց այդ Ուխտը չի կարելի վաստակել Օրենքը պահելով, այլ՝ դա Աստծո շնորհն է:

Սանդերսի ուսումնասիրություններին հետևել է Ջեյմս Դաննը, ով «Պողոսի վերաբերյալ նոր տեսակետ» արտահայտության հեղինակն է ^[44], որի մասին խոսվեց վերևում:

Նիքոլաս Ռայթը՝ Դուրհեմի անգլիկան եպիսկոպոսը, ով Նոր Կտակարանի մասնագետ է, տարբերություն է տեսնում Գաղատացիներին և Հռոմեացիներին ուղղված Նամակների շեշտադրությունների միջև. երկրորդ Նամակը շատ ավելի դրական է՝ Աստծո և Իսրայելի ժողովրդի միջև Ուխտի շարունակականության վերաբերյալ: Ռայթը նաև բացատրում է Պողոսի միտքն՝ առ այն, որ քրիստոնեական բարի գործերն անկարևոր չեն, այլ՝ ավելի շուտ ապացուցում են, որ դրանք, եթե կատարվում են անկեղծորեն, բխում են Քրիստոսի կողմից որպես շնորհ տրված փրկությունից, որն ընդունվում է հավատքի միջոցով:

 

Պողոսի վախճանաբանությունը

Ըստ Բարթ Էհրմանի, Պողոսը հավատում էր, որ Հիսուսը վերադառնալու էր իր կենդանության ժամանակ^[45]: Իսկ Ն. Ռայթը պնդում է, թե Պողոսի վախճանաբանությունը անշարժ չի մնացել, այլ՝ զարգացում է ապրել. իր վերջին շրջանի նամակներում Պողոսը մտածում էր, թե ինքը, գուցե, չտեսնի Հիսուսի Երկրորդ Գալուստը: Ռայթը կարծում է, որ դա ո՛չ թե հավատքի փոփոխության հարց էր, այլ՝ տեսանկյան^[46]: Պողոսն ակնկալում էր, որ այդ ընթացքում վախճանված քրիստոնյաները հարություն են առնելու՝ մասնակից դառնալու համար Աստծո Արքայությանը, և նա հավատում էր, որ փրկվածները վերափոխվելու են և ստանալու են երկնային, անապական մարմիններ (1Կր 15, 51-53):

Աշխարհի վախճանի մասին Պողոսի ուսմունքը առավել հստակությամբ շարադրված է Թեսաղոնիկեցիներին ուղղված Առաջին և Երկրորդ նամակներում: Նա գրում է, որ նախ հարություն են առնելու մեռածները, իսկ նրանք, ովքեր դեռ ողջ են լինելու, «նրանց հետ միասին հափշտակվելու են ամպերի վրա՝ ընդառաջ գնալու Տիրոջը՝ օդում, և այդպես մշտապես Տիրոջ հետ են լինելու» (1Թղ 4, 16): Պողոսը չի հստակեցնում այդ վախճանի ժամանակը և իր ընթերցողներին քաջալերում է, որ համբերությամբ սպասեն: Վերջին օրը պատերազմ է լինելու Հիսուսի և անօրեն մարդու միջև, և այդ ճակատամարտն ավարտվելու է Քրիստոսի հաղթանակով (2Թղ 2, 3):

 

Կանանց դերը Պողոսի աշխարհայացքում

Տիմոթեոսին ուղղված Առաջին Նամակի 2-րդ գլխում Պողոսը խոսում է այն մասին, որ հարկավոր է եկեղեցում կանանց զրկել ձայնի իրավունքից: Այս հատվածը ժամանակին բազմաթիվ եկեղեցիներ որպես հիմք են վերցրել՝ արգելելու համար կանանց, որ լինեն կրոնի ուսուցիչներ կամ միսսիոներներ, և կանանց զրկել են եկեղեցական համայնքներում առաջնորդական պաշտոններ զբաղեցնելու հնարավորությունից: Պողոսն իր այդ Նամակում գրում է. «Թող որ կանայք իրենց զարդարեն խոնարհության զարդերով, ամոթխածությամբ և պարկեշտությամբ, զարդարվեն ո՛չ թե մարգարիտով ընդելուզված ոսկյա հյուսքերով կամ պճնազարդ զգեստներով, այլ՝ բարի գործերով, ինչպես վայել է այն կանանց, որոնք հանձն են առել աստվածապաշտությունը: Կինը հավաքույթի ժամանակ թող լսի և ուսանի լռությամբ ու ամենայն հնազանդությամբ: Թույլ չեմ տալիս, որ կինն ուսուցանի տղամարդուն կամ հեղինակություն բանեցնի նրա վրա, այլ՝ թող լուռ մնա, որովհետև նախ Ադամը ստեղծվեց, և ապա՝ Եվան: Եվ Ադամը չխաբվեց, այլ՝ կինը խաբվեց և հանցանք գործեց: Բայցևայնպես, նա էլ կփրկվի՝ որդեծնության համար, եթե պարկեշտությամբ հարատևի հավատքի, սիրո և սրբության մեջ» (1Տմ 2, 9-15):

Իսկ Կորնթացիներին ուղղված Առաջին Նամակում գտնում ենք հետևյալը. «Կանայք բոլոր եկեղեցիներում թող լուռ մնան, որովհետև նրանց թույլատրված չէ խոսել, այլ՝ հնազանդ լինել» (1Կր 16, 34):

Աստվածաբան Դանիել Քիրքը Պողոսի Նամակներում գտնում է կանանց մասին առավել ընդգրկուն տեսություն: Նա գրում է, թե Հռմ 16-ը հիմնարար վկայություն է՝ Եկեղեցում կանանց կարևոր դերակատարության մասին: Պողոսը գովաբանում է Փիբեին նրա աշխատանքի համար՝ որպես Կենքրայի եկեղեցու սպասավոր, և Յունիային, ով հարգված է Առաքյալների կողմից: Քիրքը կարծում է, թե 1Կր 14-րդ գլխի վերաբերյալ հատվածը հետագա ավելացում է՝ ուրիշ մեկի կողմից, և որ Պողոսի բնօրինակ նամակի մեջ այդ մասը գոյություն չի ունեցել:

Ա՛յլ մասնագետներ, օրինակ՝ Ջանքառլո Բիգուցցին, համոզված են, որ 1Կր 14-ի հատվածը՝ կանանց խոսելու արգելքի մասին, իսկապես Պողոսի հարազատ խոսքն է, բայց դա վերաբերվում է միայն մասնավոր վիճակի, որտեղ եղել են խնդիրներ կանանց հետ՝ այն պատճառով, որ տեղի մշակույթի մեջ սովորություն չի եղել, որ կանայք կրթվեն, հարցեր տան և խոսեն պաշտամունքային արարողությունների ժամանակ: Նա չի կարծում, որ Պողոսն արգելում է բոլոր կանանց առհասարակ խոսել Եկեղեցում, որովհետև նույն Կորնթացիներին ուղղված Առաջին Նամակում Պողոսն ասում է, որ կանայք իրավունք ունեն մարգարեանալու (1Կր 11):

Հին Կտակարանի պատմությունների մեջ՝ նահապատներից սկսած, գտնում ենք բազմաթիվ կանայք, ովքեր կարևոր դերակատարություն են ունեցել փրկության պատմության մեջ: «Մարգարե» եզրի համար Հին Կտակարանում սովորաբար գործածվում է «նաբի» եզրը, իսկ կանանց համար օգտագործվում է «նեբիահ» եզրը: Կին մարգարեները կատարում էին նույն գործառույթը, ինչ տղամարդ մարգարեները, որ է՝ ընդունել և փոխանցել Աստծո խոսքն ու պատգամը: Այդ մագարեուհիներից էին Միրիամը՝ Մովսեսի ու Ահարոնի քույրը, Դեբորան, Եսայի մարգարեի կինը, Հուղիտան, ով մեկնաբանում էր Հոզիա քագավորի օրոք Տաճարում գտնված Օրենքի գիրքը: Կային նաև կեղծ մարգարեուհիներ, ինչպես որ կային կեղծ մարգարեներ: Նովադիան փորձում էր վախեցնել Նեեմիային: Աստծուց կանչված մարգարեուհիներն ունեին հավասար դիրք՝ Աբրահամի, Իսահակի, Հակոբի, Մովսեսի, Եղիայի, Ահարոնի և Սամուելի կողքին^[47]:

Քիրքի երրորդ օրինակը՝ առ այն, որ Պողոսն ավելի լայն է մտածում կանանց մասին, Գաղատացիներին ուղղված Նամակից է. «Չկա խտրություն ո՛չ հրեայի, ո՛չ էլ հեթանոսի, ո՛չ ծառայի, ո՛չ էլ ազատի, ո՛չ արուի, ո՛չ էլ էգի, որովհետև դուք բոլորդ մեկ եք ի Քրիստոս Հիսուս» (Գղտ 3, 28):

Մատնանշելով այս փաստը, որ Պողոսը խոսում է Եկեղեցու մեջ բաժանումների ու խտրականությունների դեմ, Քիրքը եզրակացնում է, որ Նոր Կտակարանում հանդիպում ենք վկայությունների՝ կանանց մասին, ովքեր ուսուցանում էին և հեղինակություն էին վայելում վաղ շրջանի Եկեղեցում, և որ դա թույլատրված էր հենց Պողոսի կողմից, և Պողոսն առաջարկում էր աստվածաբանական մի աշխարհայացք, որի արդյունքներից մեկը բոլորի հավասարությունն էր և կանանց լռեցնելու սովորության հաղթահարումը^[48]:

Դասական ժամանակաշրջանի մասնագետ Էվելին Սթագգը և աստվածաբան Ֆրանք Սթագգը համոզված են, որ Պողոսը ջանք էր գործադրում քրիստոնեականացնելու հասարակական այն դրվածքը կամ ներքին բարոյական նորմը, որը ջանում էր ճնշել կնոջ դերը հասարակության մեջ և զորացնել տղամարդկանց՝ որպես տան ղեկավարների: Սթագ ամուսիններն այս թեմայի շուրջ կատարեցին լուրջ ուսումնասիրություն, որը բողոքական մասնագետները սիրում են անվանել «Նոր Կտակարանի տնային օրենսգիրք» կամ գերմաներեն՝ «Haustafel»: Այս տնային կամ ընտանեկան օրենքները բացատրող հիմնական տեքստերն են Պողոսի Եփեսացիներին ուղղված Նամակի 5, 22 - 6, 5 և Կողոսացիներին ուղղված Նամակի 3, 18 - 4, 1 հատվածները: Քողարկված ընտանեկան օրենքներ են պարունակվում նաև Առաջին Տիմոթեոսի 2-րդ գլխում, Տիտոսի 2-րդ գլխում և Պետրոսի Առաջին Նամակում, ինչպես համոզված են այս մասնագետները^[49]: Ըստ Մարգարեթ ՄաքԴոնալդի, տնային օրենսգիրքը, մանավանդ՝ Եփեսացիներին ուղղված Նամակի հատվածը, գրվել է՝ նպատակ ունենալով թուլացնել լարվածությունը տեղի համայնքի և դրսից եկածների միջև^[50]:

Սանդերսը մեկնաբանում է, որ կանայք իրականում շատ կարևոր դեր են ունեցել նաև Պողոսի առաքելության մեջ. Պողոսն, օրինակ, արդյունավետ աշխատում էր Աքուիլա և Պրիսկիղա զույգի հետ, որոնց անունները Նոր Կտակարանում միշտ հանդիպում են միասին և յոթ անգամ: Ընդ որում, կնոջ՝ Պրիսկիղայի անունը ավելի հաճախ դրված է առաջին տեղում, ինչը որոշ մասնագետների թույլ է տվել եզրակացնելու, թե կրոնական առումով հենց Պրիսկիղան էր առաջնորդողն այդ ընտանիքում: Նրանք երկուսով ապրում, աշխատում և ճանապարհորդում էին Պողոսի հետ միասին՝ դառնալով Պողոսի կողմից պատվված, շատ սիրված ընկերներն ու գործակիցները՝ Քրիստոսի մեջ^[51]: Հռմ 16, 3-4-ում (այս Նամակը թվագրվում է 56 կամ 57 թվականներով) Պողոսն իր ողջույններն է հղում Պրիսկիղային և Աքուիլային, ովքեր, ինչպես ինքն է ասում, «իրենց գլուխը վտանգի ենթարկեցին»՝ իր կյանքը փրկելու համար:

Քղվեն Կորնթոսի Եկեղեցում կարևոր անձնավորություն էր (1Կր 1, 11):

Փիբեն Պողոսի և այլոց սպասավորն ու հովանավորն էր:

Հռմ 16-րդ գլխում Փիբեից բացի Պողոսը գրում է ևս ութ կանանց մասին, ովքեր գործունյա դերակատարություն ունեին Հռոմի համայնքում՝ ներառյալ Յունիան, ով «ականավոր էր Առաքյալների մեջ», Մարիամը, «ով շատ աշխատեց ձեր մեջ», և Յուլիան: Կանայք, այսպիսով, շատ գործունյա կերպով նպաստում էին քրիստոնեական համայնքների կազմավորմանը և Ավետարանի տարածմանը, ինչը գնահատում էր Պողոսը:

 

Պողոսի հայացքները միասեռականության վերաբերյալ

Պողոս Առաքյալը հստակ կերպով արտահայտվում է միասեռականության դեմ՝ հատկապես Հռմ 1, 26-27 հատվածում. « [...] նրանց էգերը բնական կարիքները փոխանակեցին ո՛չ բնական կարիքներով: Նույնպես և արուները, թողնելով էգերի հանդեպ բնական կարիքները, իրենց ցանկություններով բորբոքվեցին միմյանց հանդեպ [...] և իրենց անձերի մեջ ընդունում էին իրենց մոլոր ընթացքի արժանի փոխհատուցումը», և 1Կր 6, 9-10 հատվածում. «Մի՛ խաբվեք. ո՛չ պոռնիկներ, ո՛չ շնացողներ, [...] ո՛չ իգացողներ, ո՛չ արվամոլներ, [...] Աստծո արքայությունը չեն ժառանգելու»:

 

Պողոսի ազդեցությունը քրիստոնեական մտածողության վրա

Քրիստոնեական մտածողության և աստվածաբանության վրա Պողոսի գործած ազդեցությունը շա՜տ ավելի ծանրակշիռ է, քան Նոր Կտակարանի որևէ ա՛յլ հեղինակինը, ինչպես կարծում է Սանդերսը^[52]: Պողոսը Հռմ 10, 4-ում հայտարարում է, որ «Քրիստոսն Օրենքի վախճանն է», քրիստոնեական Եկեղեցուն վսեմացնում և անվանում է «Քրիստոսի Մարմինը» և Եկեղեցուց դուրս գտնվող աշխարհը հռչակում դատաստանի ենթակա: Պողոսի 1Կր 10-11 գլուխներում պարունակվող տեղեկությունները՝ Խորհրդավոր Ընթրիքի և Ամենասուրբ Հաղորդության մասին, ժամանակային առումով հնագույնն են համարվում ամբողջ Նոր Կտակարանում:

Պողոսի աստվածաբանությունը լուրջ հիմքեր դրեց մանավանդ քրիստոսաբանության և եկեղեցագիտության զարգացման համար:

Սուրբ Օգոստինոսն իր Խոստովանություններում գրում է, որ իր դարձի վրա վճռորոշ ազդեցություն ունեցավ մանավանդ Հռոմեացիներին ուղղված Նամակի 13-րդ գլուխը: Օգոստինոսի հայացքները Ավետարանի մասին՝ որպես աստվածային շնորհի և պարգևի, բարոյականության մասին՝ որպես կյանք Հոգու մեջ, աստվածային կանխորոշման մասին, նախնական մեղքի մասին, մեծապես հիմնված են Սուրբ Պողոսի աստվածաբանության վրա^[53]:

Բողոքականության հիմնադիր Մարտին Լյութերը բողոքականության ծնունդը համարում է Պողոսի Հռոմեացիներին ուղղված նամակը՝ այն անվանելով մի կատարյալ Ավետարան: Նրա «միայն հավատքով» վարդապետությունը հիմնված է Պողոսի աստվածաբանության վրա, անշուշտ՝ անձնական սուբյեկտիվ մեկնաբանությամբ: Ժան Կալվինը ևս ասում էր, թե Հռոմեացիներին ուղղված Նամակը հիմնարար է՝ ամբողջ Աստվածաշունչը հասկանալու համար:

Պրոֆեսոր Ջեյմս Թաբորը գրում է. «Այցելեք ցանկացած եկեղեցական արարողություն՝ Հռոմեական Կաթոլիկ Եկեղեցու, Բողոքական կամ Հույն Օրթոդոքս Եկեղեցու, և կտեսնեք, որ Պողոս Առաքյալն ու նրա գաղափարներն են կենտրոնում՝ շարականներում, հավատամքներում, քարոզներում, աղոթական աղաչանքներում և օրհնաբանության մեջ, և իհարկե՝ Մկրտության, Ամենասուրբ Հաղորդության կամ Սուրբ Պատարագի արարողակարգերում: Լինի ծնունդ, մկրտություն, դրոշմ, պսակ կամ մահ, առավելաբար Պողոսին են դիմում՝ արարողությանը իմաստ ու նշանակալիություն հաղորդելու համար»^[54]:

Ժամանակակից որոշ մասնագետներ այն համոզումն ունեն, թե Պողոսի ուսուցումներն ընդգծված կերպով տարբերվում են Հիսուսի ուսուցումներից, որոնք մեզ փոխանցվել են Ավետարաններում^[55]: Բարրի Ուիլսոնը գտնում է, թե Պողոսի ուսմունքը Հիսուսի ուսմունքից տարբերվում է իր ծագմամբ, այսինքն՝ նա Պողոսի ուսուցումը համարում է մեծ մասամբ Պողոսի հեղինակայինը և ո՛չ թե Հիսուսինը^[56]: Ոմանք նույնիսկ իրենց գիտական թեզերի մեջ այնքան առաջ են գնում, որ Պողոսին համարում են քրիստոնեության երկրորդ հիմնադիրը՝ Հիսուսից հետո^[57]:

 

 

Սբ. Պողոս Առաքյալի մասին Ն.Ս. Բենեդիկտոս Տասնվեցերորդ Պապի չորս քարոզները կարող եք կարդալ հետևյալ հղումներով. 1) «Պողոս Տարսոնացի», 2) «Պողոս Առաքյալ. Կյանքի իմաստը Հիսուս Քրիստոսն է», 3) «Պողոս Առաքյալ. Սուրբ Հոգին մեր սրտերի մեջ», 4) «Պողոս Առաքյալ. Կյանքը Եկեղեցու մեջ»։