« ԿԱԹՈԼԻԿ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՈՒՍՄՈՒՆՔԸ »
Իմաստի մի նոր կարիք է համատարած կերպով զգացվում և ապրվում ժամանակակից հասարակության մեջ. «Մարդը միշտ ցանկանում է իմանալ, գոնե աղոտ կերպով, թե ո՛րն է իր կյանքի, իր աշխատանքի և իր մահվան նշանակությունը»1: Դժվարին են երևում փորձերը՝ պատասխանելու ապագան ծրագրելու պահանջին, միջազգային հարաբերությունների նոր համատեքստում, որոնք միշտ ավելի բաղադրյալ են և փոխադարձաբար միմյանցից կախումնավոր, բայց նաև՝ նվազ կարգավորված և խաղաղ: Թվում է, թե անձանց կյանքն ու մահը վստահվել են միմիայն գիտական և տեխնոլոգիական զարգացմանը, որը շատ ավելի արագ է առաջ ընթանում, քան դրանց նպատակները սահմանելու և վճարվելիք գինը հաշվարկելու մարդկային կարողությունը: Բազմաթիվ երևույթներ ցույց են տալիս, մինչդեռ, որ «անբավարարվածության աճող զգացումը, որ տարածվում է բարձր կենսամակարդակ ունեցող հասարակություններում, ցրում է երկրի վրա երազված դրախտի պատրանքը: Միաժամանակ, սակայն, [...] առավել հստակ է դառնում անձի անձեռնմխելի և համընդհանուր իրավունքների գիտակցումը, և աճում է առավել արդար և առավել մարդկային հարաբերությունների իղձը»2:
Մարդկային գոյության իմաստի ու նպատակի վերաբերյալ խորքային հարցադրումներին Եկեղեցին պատասխանում է Քրիստոսի Ավետարանը հռչակելով, որը մարդկային անձի արժանապատվությունը դուրս է հանում փոփոխական կարծիքների անորոշ ծփանքից, ապահովելով մարդու ազատությունն այնպես, ինչպես ո՛չ մի մարդկայն օրենք չի կարող անել: Վատիկանյան Երկրորդ Ժողովը նշեց, որ ժամանակակից աշխարհում Եկեղեցու առաքելությունը կայանում է նրանում, որ յուրաքանչյուր մարդու օգնի Աստծո մեջ գտնել իր գոյության վերջին իմաստը: Եկեղեցին լավ գիտի, որ «միմիայն Աստված, ում ինքը ծառայում է, պատասխանում է մարդկային սրտի ամենախորը իղձերին, որոնք երբեք չեն կարող լիովին հագենալ երկրային հացով»3: Միմիայն Աստված, որ ստեղծել է մարդուն Իր պատկերով և փրկել է նրան մեղքից, կարող է լիովին հարմար ու համեմատական պատասխան տալ մարդկային ամենաարմատական հարցադրումներին, հանձինս Իր մարդացած Որդու կատարված Հայտնության միջոցով. Ավետարանն, արդարև, «ավետում և հռչակում է Աստծո որդիների ազատությունը, մերժում է որևէ տեսակի ստրկություն, որը վերջին հաշվով սերում է մեղքից, բծախնդիր խղճմտանքով հարգում է խղճի արժանապատվությունը և որոշումներ կայացնելու նրա ազատությունը, անխոնջ կերպով հորդորում է բազմապատկել մարդկային բոլոր տաղանդներն ի ծառայություն Աստծո և ի նպաստ մարդկության, և ի վերջո՝ բոլորին հանձնարարում է սիրել բոլորին»4:
բ) Կրկին ճանապարհ ընկնել՝ որպես մեկնակետ ունենալով Քրիստոսի հանդեպ հավատքը
Աստծո և Հիսուս Քրիստոսի հանդեպ հավատքը լույս է սփռում բարոյական սկզբունքների վրա, որոնք «միակ ու անփոխարինելի հիմքն են այն կայունության ու հանգստության, այն ներքին ու արտաքին, մասնավոր ու հանրային կարգի, միմիայն որոնք կարող են ծնել և պահպանել Պետությունների բարգավաճումն ու բարեկեցությունը»5: Սոցիալական կյանքը հարկավոր է խարսխել աստվածային ծրագրի վրա. «Աստվածաբանական հարթությունն անհրաժեշտ է՝ մարդկային համատեղ կյանքի այժմյան խնդիրների և՛ բացատրման, և՛ լուծման համար»6: Սոցիալական շահագործման ու անարդարության ծանր կերպերի դիմաց «միշտ ավելի տարածված ու ավելի սուր է դառնում անձնական և սոցիալական արմատական նորոգման կարիքը, որն ընդունակ լինի ապահովելու արդարություն, համերաշխություն, ազնվություն, թափանցիկություն: Անցնելիք ճանապարհն, անկասկած, երկար է ու հոգնեցուցիչ. բազմաթիվ ու հսկայական են գործադրելիք ջանքերը, որպեսզի հնարավոր դառնա նման նորոգումը, նաև այն պատճառով, որ բազմաթիվ, բազմապիսի և մեծապես ծանր են այն պատճառները, որոնք ծնում ու սնուցում են աշխարհում այսօր առկա անարդարության իրավիճակները: Բայց, ինչպես պատմությունը և յուրաքանչյուր մարդու փորձառությունն ուսուցանում են, դժվար չէ նման իրավիճակների հիմքում գտնել պատճառներ, որոնք իրենց էությամբ ''մշակութային'' են, այսինքն՝ կապված են մարդու, հասարակության և աշխարհի վերաբերյալ որոշակի տեսությունների: Իրականում, մշակութային հարցի սրտում է գտնվում բարոյական զգացումը, որն էլ, իր հերթին, հիմնվում է կրոնական զգացումի վրա և նրանում էլ ամբողջանում է»7: «Սոցիալական հարցի» առումով ևս անհնարին է ընդունել այն «միամիտ ենթադրությունը, թե մեր ժամանակվա մեծ մարտահրավերների դիմաց կարող է գոյություն ունենալ դրանք լուծելու մի կախարդական բանաձև: Ո՛չ, մի բանաձև չէ, որ փրկելու է մեզ, այլ՝ մի Անձ, և այն վստահությունը, որ Նա ներշնչում է մեզ. Ես ձեր հետ եմ: Խոսքը չի վերաբերվում, ուրեմն, մի ''նոր ծրագիր'' հնարելուն: Ծրագիրն արդեն կա. Ավետարանի և կենդանի Ավանդության մեջ ամփոփված մշտական ծրագիրն է: Այն կենտրոնանում է, վերջին հաշվով, Ինքնին Քրիստոսի մեջ, ում հարկավոր է ճանաչել, սիրել, հետևել, նմանվել, Նրա մեջ ապրելու համար երրորդութենական կյանքը և Իր հետ միասին փոխակերպելու համար պատմությունը, մինչև որ այն կամբողջանա երկնային Երուսաղեմում»8:
գ) Աննկուն հույս
Եկեղեցին մարդուն ուսուցանում է, որ Աստված չարին հաղթահարելու և բարուն հասնելու իրական հնարավորություն է ընձեռում նրան: Տերն ազատագրել է մարդուն, նրան փրկել է «թանկ գին վճարելով» (1Կր 6, 20): Աշխարհում քրիստոնեական հանձնառության իմաստն ու հիմքը սերում են այդ վստահությունից, որն ի զորու է արծարծելու հույսը, հակառակ մեղքի ներկայությանը, որը խոր կերպով հետք է թողնում մարդկային պատմության վրա. աստվածային խոստումը երաշխավորում է, որ աշխարհը փակված չի մնում ինքն իր մեջ, այլ՝ բաց է Աստծո Արքայության դիմաց: Եկեղեցին ծանոթ է «անօրենության խորհրդի» (2Թղ 2, 7) հետևանքներին, բայց նաև գիտի, որ «մարդկային անձի մեջ կան բավականաչափ ձիրքեր և ուժ, կա մի հիմնական ''բարություն'' (հմմտ. Ծնդ 1, 31), որովհետև Արարչի պատկերն է, ենթակա՝ Քրիստոսի փրկարար ազդեցությանը, ''ով որոշակի կերպով միավորվել է յուրաքանչյուր մարդու հետ'', և որովհետև Սուրբ Հոգու արդյունալի ներգործությամբ ''լի է երկիրը'' (Իմ 1, 7)»9:
Քրիստոնեական հույսը մեծ սլացք է հաղորդում սոցիալական ոլորտում հանձնառությանը, ներշնչելով վստահություն, որ հնարավոր է կառուցել մի ավելի լավ աշխարհ, գիտակցելով հանդերձ, որ չի կարող գոյություն ունենալ «դրախտ երկրի վրա»10: Քրիստոնյաները, հատկապես աշխարհական հավատացյալները, հորդորվում են վարվելու այնպես, «որ Ավետարանի ուժը շողա առօրյա, ընտանեկան և հասարակական կյանքում: Նրանք ներկայանում են որպես խոստման զավակներ, եթե հավատքով և հույսով զորացած՝ օգուտ են քաղում ներկա ժամանակից (հմմտ. Եփս 5, 16; Կղս 4, 5) և հարատևությամբ սպասում են գալիք փառքին (հմմտ. Հռմ 8, 25): Եվ այս հույսը նրանք չենք թաքցնում իրենց հոգու խորքում, այլ՝ մշտապես դարձի գալով և ''խավարային այս աշխարհի տիրակալների, չարի ոգիների դեմ'' պայքարով (Եփս 6, 12) այն արտահայտում են նաև աշխարհային կյանքի կառույցներում»11: Նման հանձնառության կրոնական դրդապատճառները կարող են չկիսվել բոլորի կողմից, բայց դրանից բխող բարոյական համոզմունքները հանդիպման կետ են հանդիսանում քրիստոնյաների և բարի կամքի տեր բոլոր մարդկանց միջև:
դ) Կերտել «սիրո քաղաքակրթություն»ը
Սոցիալական ուսմունքի անմիջական նպատակն է առաջարկել սկզբունքներ և արժեքներ, որոնք կարող են նեցուկ լինել մարդուն արժանի հասարակությանը: Այդ սկզբունքների շարքում, համերաշխության սկզբունքն իր մեջ ինչ որ չափով պարունակում է նաև մյուս բոլոր սկզբունքները. այն հանդիսանում է «սոցիալական և քաղաքական կազմակերպման քրիստոնեական ընկալման հիմնական սկզբունքներից մեկը»12:
Այդ սկզբունքը լուսավորվում է սիրո գերագահությամբ, «որը Քրիստոսի աշակերտներին բնորոշող նշանն է (հմմտ. Հվհ 13, 35)»13: Հիսուսն «ուսուցանում է մեզ, որ մարդկային կատարելության, և հետևաբար՝ աշխարհի փոխակերպման հիմնական օրենքը սիրո նոր պատվիրանն է»14 (հմմտ. Մտթ 22, 40; Հվհ 15, 12; Կղս 3, 14; Հկբ 2, 8): Անձի վարքը լիովին մարդկային է, երբ ծնվում է սիրուց, դրսևորում է սեր, և կարգավորվում է սիրով: Այս ճշմարտությունը վավերական է նաև սոցիալական ոլորտում. հարկավոր է, որ քրիստոնյաներն այս ճշմարտության խորապես համոզված վկաները լինեն և կարողանան իրենց կյանքով ցույց տալ, որ սերը միակ ուժն է (հմմտ. 1Կր 12, 31-14, 1), որ կարող է առաջնորդել դեպի անձնական և հասարակական կատարելությունը, և պատմությունն ուղղորդել դեպի բարին:
Սերը պետք է ներկա լինի և ներթափանցի սոցիալական բոլոր հարաբերությունների մեջ15. հատկապես նրանք, ովքեր պարտականությունն ունեն հոգալու ժողովուրդների բարիքը, «պետք է սնուցեն իրենց մեջ և արծարծեն ուրիշների՝ մեծերի ու փոքրերի մեջ սերը, որը տիրուհին ու թագուհին է բոլոր առաքինությունների: Տենչալի փրկությունը պետք է գլխավորապես պտուղը լինի սիրո հորդառատ հեղման. ի նկատի ունենք այն քրիստոնեական սերը, որն իր մեջ բովանդակում է ողջ Ավետարանը, և որը միշտ պատրաստ լինելով զոհվելու հանուն մերձավորի, ամենաապահով հակաթույնն է աշխարհի հպարտության ու եսապաշտության դեմ»16: Այս սերը կարող է անվանվել «սոցիալական սեր»17 կամ «քաղաքական սեր»18, և պետք է տարածվի ողջ մարդկության վրա19: «Սոցիալական սերը»20 ամբողջովին հակոտնյա է եսապաշտությանն ու անհատապաշտությանը. առանց բացարձակ արժեք ընծայելու հասարակական կյանքին, ինչպես տեղի է ունենում բացառապես սոցիոլոգիական մեկնաբանությունների վրա հիմնվող տափակացված տեսություններում, կարելի չէ մոռանալ, որ անձի ամբողջական զարգացումը և հասարակական աճը փոխադարձաբար պայմանավորում են միմյանց: Եսապաշտությունն, ուստի, կարգավորված հասարակության ամենավնասակար թշնամին է. պատմությունը ցույց է տալիս, թե սրտերի ինչպիսի ավերածություն է առաջանում, երբ մարդն անընդունակ է դառնում ա՛յլ արժեքներ և գործոն ա՛յլ իրականություններ ճանաչել, քան միայն նյութական ունեցվածքները, որոնց մոլի փնտրտուքը խեղդում ու խափանում է ինքնանվիրման նրա ընդունակությունը:
Հասարակությունն առավել մարդկային, անձին առավել արժանի դարձնելու համար հարկավոր է վերստին արժևորել սերը հասարակական կյանքում – քաղաքական, տնտեսական, մշակութային հարթություններում – այն դարձնելով գործելու մշտական ու գերագույն կանոնը: Մինչ արդարությունն «ինքնըստինքյան հարմար ու ձեռնհաս է մարդկանց միջև իբրև ''իրավարար'' հանդես գալու, երբ հարցը վերաբերվում է առարկայական բարիքների բաժանմանը, ապա սերը, և միմիա՛յն սերը (նաև այն բարեգութ սերը, որն անվանում ենք ''ողորմություն''), ընդունակ է վերադարձնելու մարդուն ինքն իրեն»21, իր սեփական էությանը: Մարդկային հարաբերությունները չեն կարող կանոնակարգվել միայն արդարության չափանիշներով. «Քրիստոնյան գիտի, որ Աստված մարդու հետ հարաբերության մեջ է մտնում հանուն սիրո: Եվ նույն սերն է, որ Նա ակնկալում է մարդուց որպես պատասխան: Սերն, ուստի, մարդկային էակների միմյանց միջև հարաբերության բարձրագույն և ազնվագույն ձևն է: Հետևաբար, սերը պետք է կենագործի մարդկային կյանքի բնագավառներից յուրաքանչյուրը, տարածվելով նաև միջազգային կարգի վրա: Մարդկությունը կկարողանա իրական, անխաբ և կայուն խաղաղություն վայելել միայն այն դեպքում, երբ նրանում կիշխի ''սիրո քաղաքակրթությունը''»22: Այս հեռանկարում, Եկեղեցու Վարդապետությունը ջերմորեն կոչ է անում համերաշխության, որովհետև այն ի զորու է երաշխավորելու ընդհանուր բարիքը, նպաստելով անձի ամբողջական զարգացմանը. սերը «հանձինս մերձավորի տեսնել է տալիս մի ուրիշ ինքդ քեզ»23:
Միմիայն սերը կարող է լիովին փոխել մարդուն24: Նման փոփոխությունը չի նշանակում, որ երկրային կյանքը պետք է վերանա ինչ որ մի անմարմին հոգեկանության մեջ25: Ով կարծում է, թե կերպարանակից է սիրո գերբնական առաքինությանը, առանց հաշվի առնելու դրա համապատասխան բնական հիմքը, որն իր մեջ ներառում է արդարության պարտականությունները, խաբում է ինքն իրեն. «Սերն է սոցիալական ամենամեծ պատվիրանը: Այն հարգում է ուրիշներին և նրանց իրավունքները: Պահանջում է արդարության կիրառումը, և միմիայն ինքն է մեզ ընդունակ դարձնում այդ գործին: Ներշնչում է ապրել մի կյանքով, որը միշտ ավելի ու ավելի դառնում է ինքնանվիրում. ''Ով կջանա փրկել իր կյանքը, կկորցնի այն. իսկ ով կկորցնի այն, կփրկի'' (Ղկս 17, 33)»26: Սերը չի սպառվում մարդկային ու հասարակական հարաբերությունների երկրային հարթության վրա միայն, քանի որ իր ողջ արդյունավետությունը ձեռք է բերում հղվելով առ Աստված. «Այս կյանքի մայրամուտին առջևդ կկանգնեմ դատարկ ձեռքերով, որովհետև չեմ խնդրում, Տեր, որ հաշվի առնես գործերս: Մեր բոլոր դատաստանները, որ համարում ենք արդար, բծավոր ու թերի են աչքերիդ առաջ: Կամենում եմ, հետևաբար, զգեստավորվել Քո իսկ արդարությամբ և սիրույդ ձեռքերից որպես հավերժական ժառանգություն ստանալ ... Քեզ միայն ... »27:
1) Վատիկան. Բ. Ժողով, Հով. Սահմ. Gaudium et spes, 41: AAS 58 (1966) 1059.
2) Հովհաննես ԻԳ., Կոնդ. Mater et magistra: AAS 53 (1961) 451.
3) Վատիկան. Բ. Ժողով, Հով. Սահմ. Gaudium et spes, 41: AAS 58 (1966) 1059.
4) Վատիկան. Բ. Ժողով, Հով. Սահմ. Gaudium et spes, 41: AAS 58 (1966) 1059-1060.
5) Պիո ԺԲ., Կոնդ. Summi Pontificatus: AAS 31 (1939) 425.
6) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Centesimus annus, 55: AAS 83 (1991) 860-861.
7) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Veritatis splendor, 98: AAS 85 (1993) 1210; հմմտ. Նույն, Կոնդ. Centesimus annus, 24: AAS 83 (1991) 821-822.
8) Հովհաննես Պողոս Բ., Առ. Նամ. Novo Millennio ineunte, 29: AAS 93 (2001) 285.
9) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Sollicitudo rei socialis, 47: AAS 80 (1998) 580.
10) Հովհաննես ԻԳ., Կոնդ. Mater et magistra: AAS 53 (1961) 451.
11) Վատիկան. Բ. Ժողով, Վարդ. Սահմ. Lumen gentium, 35: AAS 57 (1965) 40.
12) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Centesimus annus, 10: AAS 83 (1991) 805-806.
13) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Sollicitudo rei socialis, 40: AAS 80 (1998) 568.
14) Վատիկան. Բ. Ժողով, Հով. Սահմ. Gaudium et spes, 38: AAS 58 (1966) 1055-1056; հմմտ. Նույն, Վարդ. Սահմ. Lumen gentium, 42: AAS 57 (1965) 47-48; Կաթողիկե Եկեղեցու Քրիստոնեական, 826.
15) Հմմտ. Կաթողիկե Եկեղեցու Քրիստոնեական, 1889.
16) Լևոն ԺԳ., Կոնդ. Rerum novarum: Acta Leonis XIII, 11 (1892) 143; հմմտ. Բենեդիկտոս ԺԵ., Կոնդ. Pacem Dei: AAS 12 (1920) 215.
17) Հմմտ. Սբ. Թովմա Աքվինացի, QD De caritate, a. 9, c: ESD, Bologna 2002, pp. 368-381; Պիո ԺԱ., Կոնդ. Quadragesimo anno: AAS 23 (1931) 206-207; Հովհաննես ԻԳ., Կոնդ. Mater et magistra: AAS 53 (1961) 410; Պողոս Զ., Ճառ ՄԱԿ-ի Արդյունաբերական և գյուղատնտեսական կազմակերպությունում (16 Նոյեմբեր 1970թ.), 11: AAS 62 (1970) 837-838; Հովհաննես Պողոս Բ., Ճառ Քահանայապետական «Արդարություն և Խաղաղություն» Հանձնաժողովի անդամներին (9 Փետրվար 1980թ.), 7: AAS 72 (1980) 187.
18) Հմմտ. Պողոս Զ., Առ. Նամ. Octogesima adveniens, 46: AAS 63 (1971) 433-435.
19) Հմմտ. Վատիկան. Բ. Ժողով, Վճռ. Apostolicam actuositatem, 8: AAS 58 (1966) 844-845; Պողոս Զ., Կոնդ. Populorum progressio, 44: AAS 59 (1967) 279; Հովհաննես Պողոս Բ., Առ. Հորդ. Christifideles laici, 42: AAS 81 (1989) 472-476; Կաթողիկե Եկեղեցու Քրիստոնեական, 1939.
20) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Redemptor hominis, 15: AAS 71 (1979) 288.
21) Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Dives in misericordia, 14: AAS 72 (1980) 1223.
22) Հովհաննես Պողոս Բ., Ուղերձ Խաղաղության Միջազգային Օրվա առթիվ (2004թ.), 10: AAS 96 (2004) 121; հմմտ. Նույն, Կոնդ. Dives in misericordia, 14: AAS 72 (1980) 1224; հմմտ. Կաթողիկե Եկեղեցու Քրիստոնեական, 2212.
23) Սբ. Հովհան Ոսկեբերան, Homilia De perfecta caritate, 1, 2: PG 56, 281-282.
24) Հմմտ. Հովհաննես Պողոս Բ., Առ. Նամ. Novo millennio ineunte, 49-51: AAS 93 (2001) 302-304.
25) Հմմտ. Հովհաննես Պողոս Բ., Կոնդ. Centesimus annus, 5: AAS 83 (1991) 798-800.
26) Կաթողիկե Եկեղեցու Քրիստոնեական, 1889.
27) Սբ. Թերեզա Հիսուս Մանկան, Ողորմած Սիրույն ինքնանվիրման աղոթք. մեջբերված է՝ Կաթողիկե Եկեղեցու Քրիստոնեական, 2011; տե՛ս նաև՝ Սբ. Թերեզա Հիսուս Մանկան, Երգել Տիրոջ Ողորմությունը (ինքնակենսագրական ձեռագրերը), Երևան 2004, էջ 383-385. Նաև այս հղմամբ։
