Սուրբ Կույս Մարիամի մասին Հայ Եկեղեցու Սուրբ Հայրերի գրություններում աստվածաբանական բացատրություններ կամ մարեմաբանություն կարելի է գտնել սկսած Վաղ Միջնադարից, երբ Սահակ-Մեսրոպյան թարգմանչական դպրոցը սկսեց հայացնել հույն աստվածաբան Հայրերի աշխատություններն ու ծիսական մատյանները, Սուրբ Պատարագի կանոնները: Հետագայում, Հայ Ծեսը հարստացնելու նպատակով հեղինակված շարականները ևս մեծապես հարուստ են շքեղ բառամթերք գործածող մարեմաբանությամբ, Մարիամին ուղղված աղոթքներով և մարեմագով տիտղոսներով: Այստեղ չենք հավակնել հավաքել և ամբողջացնել Հայ Եկեղեցու Սուրբ Հայրերի մարեմաբանական բոլոր էջերը կամ կատարել ժամանակագրական հետևողական ուսումնասիրություն, այլ՝ ներկայացնում ենք սոսկ մի քանի ընտիր հատվածներ՝ Հայրերի գրություններից և հայ ծիսական շարականներից՝ առ ի օգտակար ծանոթություն մարեմասեր ընթերցողների և որպես խրախուսանք՝ առավել ընդարձակ ընթերցանության համար:
***
Սբ. Եղիշե Վարդապետն (410-475) իր «Մատենագրության» մեջ, համեմատելով Հովհաննես Մկրտչի և Հիսուսի ծնունդները, գրում է, որ Եղիսաբեթը մեծապես օրինակելի է, բայց «կուսության մեջ ծնվել և մորը կուսության մեջ թողնել՝ ո՛չ օրենքի համաձայն է և ո՛չ էլ գոյություն ունեցող կամ ստեղծվելիք որևէ արարածի կարողությունների սահմաններում է, այլ՝ կարող է անել միայն ու միայն Միածինը, Եսայիի մարգարեության համաձայն ... »[1]:
***
Սբ. Հակոբ Մծբնա Հայրապետը († 350), համեմատելով Եվային և Մարիամին, նախ խոսում է այն մասին, որ Եվայի միջոցով սատանան իր ձեռքում զենք ունեցավ՝ ընդդեմ նահատակների, մահն ու անեծքը մտան աշխարհ, իսկ «Երանելի Մարիամի գալստյամբ՝ այդուհետև փշերը խլվեցին, տանջանքը վերացավ, [...] անեծքը բևեռվեց խաչափայտի վրա, [...] երանելիներին ավետարանվեց դրախտը, կույսերն ու սրբերը պտուղ են տալիս, [...] դուռը բացված է, այնտեղից մի աղբյուր է ելնում և արբեցնում ծարավածներին, սեղանը բացված է և հարսանիքը պատրաստ է, [...] փեսան մոտենում է բազմելու»[2]:
***
Սբ. Մովես Խորենացին (5-րդ դար)՝ հայ մեծ պատմիչն ու ժամանակի ամենաուսյալ Հայրերից մեկը, Սահակ Արծրունուն ուղղված իր նամակում Տիրամոր հրաշագործ պատկերի և Փոխման մասին պատմելիս՝ գրում է. «Զվարճանում եմ Տիրամոր հիշատակով, որ երկրում ծագեցրեց Արդարության Արեգակը՝ ճշմարիտ արևելք լինելով՝ Արդարության Արեգակի համար, որովհետև նրանից է փրկությունը, նրանից է կենդանությունը, նրանից է և Քրիստոսը՝ ըստ մարմնի, որ է հավիտյան օրհնյալ Աստված»:
Խորենացին պատմում է, թե ինչպե՛ս Բարդուղիմեոս Առաքյալը Հայաստան բերեց Տիրամոր պատկերը: Երբ Առաքյալները հավաքվել էին Տիրամոր շուրջբոլորը՝ նրան Երկինք ճանապարհելու համար, Բարդուղիմեոսը նրանց հետ չէր, այլ՝ Թովմասի հետ գնացել էր Հնդկաստանի կողմերը: Երբ Բարդուղիմեոսը վերադառնում է Երուսաղեմ և իմանում է Կույսի վախճանման մասին, գնում է Նրա գերեզմանը և տեսնում, որ այն դատարկ է, Կույսի մարմինը ևս հրեշտակների զորքերը բարձրացրել էին Երկինք: Դառնացած Բարդուղիմեոսին Առաքյալները տալիս են Տիրամոր նկարը՝ պատկերված փայտի վրա և «զորությամբ բնավորված»: Բարդուղիմեոսը Տիրամոր պատկերը տանում է իր հետ Հայաստան, ապա հասնում մինչև պարսից Խորասան քաղաքը, այնտեղ կրակարանի մեջ մի լույս է կանգնեցնում, «նկարը պահում է արեգակի դեմ և արգելում է արևի ճառագայթներին, արևը խավարում է վեց ժամ», և ապա ութ մոգեր հավատում են Փրկչին և մկրտվում են: Բարդուղիմեոսը Տիրամոր պատկերը բերում է Հայաստան և Տիգրիսի ափին, «Ագռավաց քար» կոչվող վայրի մոտ, կառուցում է մի գեղեցիկ եկեղեցի, ուր դնում է Տիրամոր պատկերը, և կառուցում է նաև մի վանք՝ միանձնուհիների համար, որ անվանում է «Հոգեաց վանք, որովհետև այդտեղ Աստված բազում սքանչելիքներ էր կատարում Սուրբ Կույսի ձեռքով»[3]:
Խորենացին Տիրամորն անվանում է «Մայր լույսի՝ Մարիամ, աղբյուր մաքրության, քո լույսով մերկացա անեծքից, ինձ լուսավորեցիր քո սրբության լույսի ճառագայթով»[4]:
Հռիփսիմյան կույսերի մասին իր ճառում, խոսելով սկզբնաչար օձի խաբեությունների մասին՝ գրում է, որ օձը «սարսափում էր՝ տեսնելով, որ ինքը հաղթված է Սուրբ Կույս Մարիամից և նրա դուստր Հռիփսիմեից»[5]:
***
Ուրախացի՜ր տիեզերաբարձ տուփ ոսկի՝ զարդարված անուշահոտ խնկերով և եփվող յուղի բուրմունքնով մաքրափայլ տաշտ [...] »[7]:
***
Խոսրով Անձևացին (902-964)՝ Վասպուրականի Անձևաց գավառի Եպիսկոպոսը և Սբ. Գրիգոր Նարեկացու հայրը, իր «Ժամակարգության մեկնության» մեջ աղոթելով Աստծուն՝ որպես միջնորդ է բերում Աստվածածին, ասելով. «Եվ մանավանդ, երբ Սրբուհի Կույսի պատվական անձը որպես ամբողջ աշխարհի միջնորդ, և բոլոր սրբերին որպես առ Քեզ բարեխոսներ ունենք, հավատում ենք, որ լսում ես մեր խնդրանքները և ներում ես մեր սխալները [...] »[8]:
***
Սուրբ Կույսի Վերափոխման մասին նույն ներբողի մեջ Նարեկացին գրում է. « [...] Եվ կյանքի ընթացքը լուսազարդ կյանքի շավիղ դարձրեցիր, և օդային արագաթռիչ թռչնի նմանությամբ փոխվեցիր այս անցավորներից և հրեշտակների դասի մեջ հայտնվեցիր և ճանաչվեցիր Աստծո ներկայության մեջ: Եվ լուսավոր ամպով նրանց կողմից պատիվ ընդունելով համբարձվեցիր, [...] և գովասանք ստացար որպես մեղսագործ առաջին կնոջ առանց հանցանքների զավակ և քեզ դավանեցին որպես ամենայն անբծության ընտրյալ պսակ սրբության, և իբրև հանդարտ երինջ՝ մատուցվեցիր արարչավանդ լծին, և իբրև ավանակ՝ հետևեցիր անբավ աստվածության կամքին և աշխարհի ծովի խորքերից շուշանազարդ շավիղներով վեր բարձրացվեցիր և աշխարհի խիստ ու դժնի փշերի տանջանքների մեջ ծաղկեցիր, և հայտնվեցիր իբրև քաղցրաճաշակ պտուղ՝ երկրի դառն արմատների մեջ, և կոչվեցիր Երրորդության անտես թաքնված սիրո խորհրդակից [...] »[10]:
Աստվածամորն է նվիրված նաև Նարեկացու «Մատյան Ողբերգության» աղոթարանի Բան Ձ-ն, որտեղ Սուրբն ապավինում է Կույսի բարեխոսությանը՝ հետևյալ խոսքերով.
Ո՜վ դու Մայր բարձրյալ Տիրոջդ Հիսուսի [...] »[11]:
***
Բարսեղ Շնորհալին (12-րդ դար), նկարագրելով Խաչից Հիսուսի մարմնի իջեցման ժամանակ Սուրբ Կույսի հոգեվիճակը, գրում է. «Ո՞վ կարող է պատմել Աստվածածնի լացն ու ողբը, [...] քանզի երբ Քրիստոսի մարմինն իջեցրեցին խաչից, ընկավ մեռած մարմնի վրա և, բռնելով արյամբ ներկված ձեռքը, տարավ մոտեցրեց իր շուրթերին, և արտասուքի վտակ կաթեցրեց վրան, և անհագ համբուրելով՝ ողբալով լալիս էր ու կոծում, և գգվում էր մրմուռով ու հեծեծալով: Որդյա՜կ իմ, այս ձե՞ռքն է, որ կավով կույրի աչքերը բացեց և հինգ նկանակները բազմացրեց, ինչո՞ւ հիմա մեռար և Ինքդ Քեզ փրկել չկամեցար [...] »[12]:
***
Ներսես Լամբրոնացին (1153-1198)՝ մարեմասեր հայ մեծանուն Հայրերից մեկը, համեմատելով Եվային և Մարիամին, գրում է, որ երբ օձը Եվային առաջարկեց ուտել պտուղը և լինել Աստծո նման, Եվան չփորձեց հասկանալ, թե ի՛նչ է իրեն առաջարկում օձը, ենթարկվեց նրան և կորցրեց իր փառքը, իսկ Մարիամը «եղավ նրա ախտի բուժողը, և Եվայի նման չվարվեց, երբ հրեշտակն ավետիս տվեց, այլ՝ հարցմամբ քննեց. ինչպե՞ս դա կպատահի ինձ: Եվ երբ իմացավ, որ Աստծո գործն է և կամքը, նայելով բազում ապացույցներին, որ Աստծո կամքով եղավ վերբնական ձևով, հավանությամբ ասաց. ''Ահավասիկ Տիրոջ աղախինն եմ, թող որ քո խոսքի համաձայն լինի ինձ: Արդ, այսպես մանուկն է կամենում վարդապետի խրատը լսել. ո՛չ պարզամտությամբ, այլ՝ հարցաքննությամբ»[13]:
***
Հովհաննես Սարկավագ Վարդապետը (12-րդ դար) Սուրբ Կույսին նվիրված իր աղոթքներից մեկում գրում է. «Ծնունդ երկրածնի և ծնող բոլորին Ծնողի, կուսությամբ մայր, և մայր լինելով՝ ճշմարիտ կույս, երկուսն էլ [քո մեջ] մեկ լինելով և անվանվելով, հրաշափառագույն գործի սկիզբ։ [...] Բնության պտուղ սքանչելի և արմատ նորընծա, [...] անխառնելի բնությունների միավորում, անբավելիի բովանդակություն, անպարագրական էության պարագրություն, սկիզբ՝ Անսկզբի համար, և ժամանակային սահման՝ Անժամանակյայի համար։ [...] Քո աղոթքի միջնորդությամբ գազանաբեկը կբժշկվի, քո շնորհիվ շուտով կգտնվի կորուսյալը, բազմատեսակ հիվանդությամբ և վերքերով ախտավորը կապաքինվի, մեր հոգիների խավարը կփախչի, մեր աչքերը համարձակությամբ կտեսնեն քեզնից մարմնացած Բանի ամենալուսավոր ճառագայթները»[14]:
***
Սուրբ Կույս Մարիամի տիտղոսները կամ աղոթական դիմելակերպերը Շարականներում
«Սափոր ոսկի՝ երկնային հացի» (Տէր յԵրկնից, Աւետման Ս. Կուսին)։
«Հոր Անսկզբնական Բանի բնակարան, տաճար և առագաստ, անտանելի լույսի տեղ» (Ճաշ. Ծննդ. Քրիստոսի)։
«Աստվածատունկ խնկաբեր ծառ՝ անուշահոտ բուրաստանից, որ Հոգու վտակների հոսանքների վրա տնկվեցիր և ժամանակին մեզ տվեցիր անմահության պտուղը» (Մեծաց. Չորրորդ Կիր. Պահոց)։
«Առաքյալներին հովանի ամպ լուսեղեն, Սուրբ Հոգու և Բարձրյալի զորությամբ հովանավորված՝ Սուրբ Աստվածածին» (Ողորմ. Ա օր Վարդավառի)։
«Խորանահարկ, կամարանման հորինվեցիր, Սուրբ Կույս Աստվածածին, անհասանելի Բանն Աստծո բնությամբ անսերմնապես կրեցիր քո որովայնում» (Մեծաց. Վերափոխման Կուսին):
«Սուրբ և Աստվածածին Մարիամ, կույսերի ցանկալի և մարդկային ցեղի պարծանք, քեզ մեծարում ենք՝ մայր և աղախին» (Մեծ. Երկր. Ձայն):
«Անկեզ մորենի և տաճար ընդհանուր լույսի, անարատ և անխախտելի կուսություն» (Մեծ. Երկր. Ձայն):
«Քո մեջ տեսանելի է երեք սոսկալի խորհուրդ, ո՜վ Աստվածածին. անսերմ հղություն, ծնունդ անարատ, կուսություն, ծնունդից հետո մնալով անապական» (Մեծ. Չորրորդ Ձայն):
«Փակված դուռ, ինչպես Եզեկիելը սկզբում ճանաչեց քեզ, Կույս Անարատ, որով մտավ էակների համար Անտեսը՝ անմարմին Բանը, որ Հորից է, և ելավ մարմնով՝ կուսությունդ մնալով անխախտ» (Մեծաց. Գ օր Փոխման):
«Գերարփիի արևելք և լուսածին օթևան, նախապես անմայր ծնվածին երկրորդ անգամ ծնեցիր անհայր» (Անձինք Փոխման Աստուածածնի):
«Աստվածածին անհարսնացյալ», (ԱՁ Աւագ Օրհնութեանց), «Անտանելի Բանի տեղ» (Մեծաց. Բ օր Փոխման):
«Դուռն երկնքի, անճառելի ծագումն անապական, որ Հորից առաքվեց, քո գրկում վերցնելով կրեցիր՝ քեզնից մարմնացյալին սնելով քո կուսական սուրբ կաթովդ» (Մեծաց. Փոխման):
«Ուրախ եղիր, երկինք վեհագույն, քերովբե հողեղեն, որ երկնքի և հրեղենների դասի համար Անտանելիին ընդունեցիր քո մաքրական որովայնում» (Տէր յԵրկն. Աւետման Սուրբ Աստուածածնի)։
«Անթառամ ծաղիկ, անդատապարտ շառավիղ վերաբուսած» (Համբ. Թ օր Փոխման)։
«Անեծքի քանդող և մեղքերի քավիչ սուրբ կույս, որ անտանելին քո գիրկը վերցրեցիր» (Ճաշու Ծննդ. Քրիստոսի)։
«Ցավերի լուծիչ, անեծքի վերացնող, ճշմարիտ արևի լույսի ծագում» (Օրհնութ. Յովակիմայ եւ Աննայի)։
«Համեղաճաշակ պտղի բանավոր բարունակ, [...] Սրբուհի Անարատ» (Համբ. Թ օր Փոխման)։
«Ամպ թեթև՝ երկրային ցանկություններից, Սուրբ Կույս, և վառարան աստվածային բոցի, որ հայրաբուղխ ցողն անձրևեցիր բանական երկրում, որով բուսնեցին բնության արդարության սուրբ բույսերը» (Ճաշու Ծննդ. Աստուածածնի, էջ 8, թիվ 10):
