Թեոտոկոսը (հունարեն՝ Θεοτόκος) Սուրբ Կույս Մարիամին տրված տիտղոսներից է, որն օգտագործվում է, հատկապես, Արևելյան Քրիստոնեության մեջ, հայկական իրականության մեջ Մարիամին տրված տիտղոսների մեջ ամենատարածվածն ու ամենասիրվածն է: Թեոտոկոսը բաղադրյալ ածական է, որ կազմված է երկու հունարեն եզրերից. «Θεός» - «Աստված» և «τόκος» - «ծին, ծնել»: Բառացի թարգմանությունը կլինի. «նա, ով ծնել է Աստծուն»: Հայերեն թարգամանությունն, ուստի, շատ ճշգրիտ է. «Աստվածածին»: Լատիներեն սովորական թարգմանություններն են. «Dei Genitrix» կամ «Deipara» (բառացի՝ Ծնողն Աստծո): Անգլերեն թարգամությունը բառացի չէ, փոխարենը սովորաբար օգտագործվում է «Mother of God» - «Մայր Աստծո, Աստվածամայր», անվանումը: Սլավոնական լեզուների թարգմանությունն է «Богородица», գերմաներենում թարգմանվում է «Gottesgebärerin», բառացի «Աստծուն կրող», «Աստծուն սեփական արգանդում կրելու» իմաստով, արաբերենում «والدةالإله» (Walidatulilah), բառացի՝ «Աստծուն ծնող»:
«Աստվածամայր»ը բառացի թարգմանությունն է «Μήτηρ τοῦ Θεοῦ» - «Մայր Աստծո», արտահայտության, որն ունի իր հաստատուն առանձին օգտագործումը՝ Ընդհանրական (Կաթոլիկ) և Օրթոդոքս (բյուզանդական ավանդության) աստվածաբանական, օրհնաբանական և սրբապատկերագրական ավանդության մեջ:
«Աստվածածին» - «Թեոտոկոս» հասկացությունը գործածվել է Երրորդ դարից սկսած՝ ասորական ավանդության մեջ, Մարրիի և Ադդայի, նաև՝ Սուրբ Հակոբոսի ծիսակարգերում:
Չորրորդ դարից սկսած, լայնորեն գործածվել է Սուրբ Հայրերի՝ Աթանաս Ալեքսանդրացու, Գրիգոր Նազիանզացու, Հովհան Ոսկեբերանի, Օգոստինոսի և այլոց գրվածքներում:
Որոգինեսը († 254), ըստ պատմիչների (օրինակ՝ Սոկրատեսն իր «Եկեղեցական պատմություն» աշխատության 7.32 հատվածում մեջբերում է անում Որոգինեսի «Մեկնություն Հռոմեացիներին ուղղված Նամակի» գրությունից), ամենաառաջին հեղինակն է, որ գործածել է «Թեոտոկոս - Աստվածածին» տիտղոսը Կույս Մարիամի համար, բայց անմիջապես Որոգինեսից մեզ հասած տեքստերում այդ հասկացությունը չի հանդիպում:
Մարիամին նվիրված ամենահին օրհներգության կոյնե (խոսակցական) հունարեն տեքստում առաջինն օգտագործված է հենց այս տիտղոսը՝ «Թեոտոկե» կոչական եղանակով.
«Ὑπὸ τὴν σὴν εὐσπλαγχνίαν, καταφεύγομεν, Θεοτόκε, [...] », որը գրաբարյան հայերենով հայտնի հետևյալ օրհներգն է. «Ընդ հովանեաւ պաշտպանութեան քո ապաւինիմիք, Սուրբ Աստուածածին, [...] »:
Այս օրհներգի հունարեն հնագույն ձեռագիրը գտնվել է Եգիպտոսում, պապիրուսի վրա, որը մեծ մասամբ թվագրվում է 450թ.ից ո՛չ վաղ, բայց, ըստ Վիլլիերի, հնարավոր է, ավելի վաղ՝ Երրորդ դարասկզբի պապիրուս է[1]:
Նույն հեղինակը կարծում է, որ «Աստվածածին» տիտղոսը գործածվել է նաև մոտ 250թ.ին՝ Դիոնիսիուս Ալեքսանդրացու կողմից Պողոս Սամոսատցուն ուղղված նամակում, բայց ա՛յլ մասնագետների կարծիքով, այդ նամակը Վեցերորդ դարի կեղծիք է[2]:
Աստվածաբանական վեճերը և Եփեսոսի ժողովը
Աստվածածին («Θεοτόκος») հասկացության շուրջ աստվածաբանական վեճը ծավալվել է հասկացության առաջին բաղադրիչի՝ «Θεός» - «Աստված» եզրի շուրջը, որը ոմանք, օրինակ՝ Նեստորը և նրա հետևորդները, առաջարկում էին փոխարինել «Χριστός» - «Քրիստոս» եզրով, այն պատճառաբանությամբ, թե Մարիամը չի կարող լինել Աստծո մայր, կամ ծնել Աստծուն, այլապես կվերածվեր մայր աստվածահու, այլ՝ նա միայն Քրիստոսի մայրն է: Նեստորը պնդում էր, որ Մարիամն անկասկած «Քրիստոսածին» է («Χριστότόκος»), և ո՛չ՝ «Աստվածածին» - «Θεοτόκος», քանի որ Նեստորը Քրիստոսի աստվածային և մարդկային բնությունների զանազանությունը հասցնում էր այն աստիճանի, որ բաժանում էր նաև Քրիստոսի Անձը, մինչդեռ բնությունների զանազանությունը երբեք չի ենթադրում Քրիստոսի մեկ Անձի բաժանում կամ երկվություն: Այսինքն, «Քրիստոսածին» ասելով Նեստորն ի նկատի ուներ, որ Մարիամը ծնել է միայն մարդուն, անջատելով մարդկային բնությունը Քրիստոսի մեկ անբաժան Անձից:
Եփեսոսի 431թ.ի Ժողովը հաստատեց, որ Մարիամը «Թեոտոկոս» - «Աստվածածին» է, որովհետև Նրա Որդին և՛ Աստված, և՛ մարդ է՝ մեկ աստվածային Անձ՝ երկու բնություններով՝ աստվածային և մարդկային, որոնք միավորված են անբաժան և անխառն ձևով: Եփեսոսի Ժողովում նեստորական մոտեցումը դատապարտվեց՝ այն բացատրությամբ, որ Մարիամը ո՛չ թե Հիսուսի հավիտենական աստվածային բնության, այլ՝ արդեն մարդեղացած Աստծո Որդու Մայրն է, այսինքն՝ Քրիստոսի միասնական և մեկ Անձի մայրն է, ուստի «Աստվածածին» - «Θεοτόκος» հասկացության կիրառումը շատ տեղին է և արտահայտում է հավատքի ուղղադավանությունը: Եփեսոսի Ժողովն այդպիսով ո՛չ թե մի նոր բան որոշեց, այլ՝ հաստատեց ու պարզաբանեց այն ուղղադավան ավանդությունը, որ Մարիամն «Աստվածածին» է՝ ո՛չ թե ի հավիտենից, այլ՝ միայն Հիսուսի ծննդից սկսած, այսինքն՝ Աստծո Որդու մարդեղությունից սկսած: Ժողովը գաղափարը ձևակերպեց հետևյալ կերպ.
«Մարիամն Աստվածածին է ո՛չ թե որովհետև Աստծո Բանն[3] Իր աստվածային բնությունը նրանից առավ, այլ՝ որովհետև բանական հոգով օժտված սուրբ մարմինն առավ Մարիամից և միացրեց Իր Անձին, ծնվեց Մարիամից, և Բանն, ասում ենք, ծնվեց ըստ մարմնի»[4]:
Սբ. Կյուրեղ Ալեքսանդրացին գրում էր. «Զարմանում եմ, որ ոմանք կասկածում են, որ Սուրբ Կույսը պե՞տք է արդյոք կոչվի Աստվածածին, թե ո՛չ, որովհետև եթե մեր Հիսուս Քրիստոսն Աստված է, ինչպե՞ս կարող է Նրան ծնած Սուրբ Կույսը չլինել Աստվածածին» (Նամակ Առաջին, ուղղված՝ Եգիպտոսի վանականներին):
Սբ. Կյուրեղը Նեստորին ուղղված իր Երրորդ նամակում առավել ընդարձակ բացատրություն է տալիս.
«Դավանելով, որ Բանը միավորվել է մարմնի հետ ըստ հիպոստասիսի[5], մենք պաշտում ենք մեկ Որդուն և Տիրոջը՝ Հիսուսի Քրիստոսին: Մենք Նրան չենք բաժանում մասերի և չենք առանձնացնում մարդուն Աստծուց, իբրև թե նրանք միավորված լինեին [միայն] արժանապատվության և հեղինակության միությամբ, [...] ո՛չ էլ Բան-Քրիստոսին անվանում ենք Աստծուց առանձին և ո՛չ էլ համանման ձևով խոսում ենք կնոջից ծնված մեկ ա՛յլ Քրիստոսի մասին, այլ՝ մենք ճանաչում ենք միայն մեկ Քրիստոս՝ Բանը, որ Հայր Աստծուց է՝ Իր սեփական մարմնով։ [...] Բայց մենք չենք ասում, թե Աստծո Բանը, Սուրբ Կույսից ծնվելով, բնակվեց սովորական մարդու մեջ։ [...] Մենք հասկանում ենք, որ երբ Նա մարմին առավ, Նա բնակվեց Կույսի մեջ՝ ո՛չ այն նույն ձևով, ինչպես բնակվեց Սրբերի մեջ, այլ՝ նաև միավորվեց բնությամբ և ո՛չ թե վերածվեց մարմնի։ [...] Ուրեմն, կա մեկ Քրիստոս և Որդի և Տեր՝ ո՛չ այն կապակցության պես, որ մարդկային էակը կարող էր ունենալ Աստծո հետ՝ արժանապատվության կամ հեղինակության միությամբ, որովհետև պատվի հավասարությունը չի միավորում բնությունները: Որովհետև Պետրոսը և Հովհաննեսը միմյանց հավասար էին պատվով՝ երկուսն էլ լինելով Առաքյալներ և Սուրբ Աշակերտներ, բայց երկուսը մեկ չէին։ [...] Ավելի շուտ մենք մերժում ենք ''կապակցություն'' հասկացությունը՝ որպես անպատշաճ՝ արտահայտելու միությունը։ [...] Սուրբ Կույսը ծնեց Աստծուն մարմնով, այսինքն՝ միացած մարմնին ըստ հիպոստասիսի, այդ պատճառով մենք նրան անվանում ենք Թեոտոկոս՝ Աստվածածին։ [...] Եթե որևէ մեկը չի դավանում, որ Էմմանուելը ճշմարտապես Աստված է, և ուրեմն, Սուրբ Կույսը Թեոտոկոս է (որովհետև նա մարմնով ծնեց Աստծո մարմնացած Բանին), թող նզովյա՛լ լինի»:
381թ.ի Նիկեա-Կոստանդնուպոլսյան Հավատամքը վերահաստատեց Եփեսոսի Ժողովի այդ հստակեցումը՝ հայտարարելով. «Եվ ի մի Տէր Յիսուս Քրիստոս՝ յՈրդին Աստուծոյ, ծնեալն յԱստուծոյ Հօրէ Միածին. [...] իջեալ ի յերկնից մարմնացաւ, մարդացաւ, ծնաւ կատարելապէս ի Մարիամայ Սրբոյ Կուսէն Հոգւովն Սրբով [...] »:
Նեստորականների դատապարտությունից հետո «Թեոտոկոս» հասկացությունն այլևս երբեք աստվածաբանական վեճերի կիզակետում չհայտնվեց, թեև Քրիստոսի երկու բնությունների միավորման շուրջ քրիստոսաբանական վեճերը շարունակվեցին դեռ երկար ժամանակ և պատճառներից մեկը դարձան Տիրոջ մեկ Եկեղեցու պառակտման:
«Թեոտոկոսը» ուշ միջնադարում և նոր ժամանակներում
«Աստվածածին» տիտղոսն ընդունելի էր նույնիսկ բողոքականների համար, որովհետև Մարտին Լյութերն այն գործածում էր գերմաներեն «Mutter Gottes», «Gottesmutter» - «Աստվածամայր» ձևով, ինչը որ նա պաշտոնապես արտահայտել է իր հավատքի դավանության «Քոնքորդի բանաձևում» 1577թ.ին, և որն ընդունված է Համաշխարհային Լյութերական Միության կողմից:
Սակայն այս տիտղոսը չէր ընդունում մեկ ա՛յլ բողոքական՝ Ժան Քալվինը, ասելով. «Ես չեմ կարող մտածել, թե այդպիսի լեզուն ճիշտ է կամ պատշաճ է»[6]:
1994թ.ին Հովհաննես Պողոս Երկրորդ Սրբազան Պապը և Արևելքի Ասորական Եկեղեցու Պատրիարք Մար Դինքհա Չորրորդը ստորագրեցին մի համամիութենական հռչակագիր՝ համատեղ ճանաչելով «Աստվածամայր» և «Մայր Քրիստոսի» հասկացությունների ընդունելի լինելը: Այդ հռչակագիրը կրկնում է Քաղկեդոնի ժողովի քրիստոսաբանական ձևակերպումները՝ որպես երկու Եկեղեցիների համար ընդհանուր հավատքի աստվածաբանական արտահայտություն, միաժամանակ հարգելով յուրաքանչյուր Եկեղեցու նախընտրության իրավունքը՝ այդ հասկացությունները գործածելու իրենց ծիսական և բարեպաշտական կյանքում[7]:
