« Մահը՝ Եվայով, կյանքը՝ Մարիամով » (Սբ. Հերոնիմոս, Նամակ 22)
Ոմանց հարձակումներն՝ ընդդեմ Ամենասրբուհի Կույս Մարիամին նվիրված ջերմեռանդության, հիմնվում են միևնույն սխալ պատճառաբանության վրա: Դրանց միտքն այն է, թե Երանելի Մոր նկատմամբ ջերմեռանդությունը ո՛չ մի աղերս չունի Հիսուսի հետ: Նման դիրքորոշում ունեցողները հակված են բաժանելու այն, ինչը որ Աստված միացրել է. նրանք բաժանում և հակադրում են այն, ինչն ի սկզբանե միասնական է և ամբողջական՝ Քրիստոնեության մեջ. օրինակ, հավատքը՝ ընդդեմ բարի գործերի, Աստվածաշունչն՝ ընդդեմ Ավանդության, Սուրբ Խորհուրդներն՝ ընդդեմ Աստծո ներքին ազդեցության, նվիրապետությունն՝ ընդդեմ քրիստոնյաներին միավորող հոգևոր կապի, մարդկային հեղինակությունն՝ ընդդեմ Աստծո հեղինակության, Սրբերն՝ ընդդեմ Աստծո և Հիսուսն՝ ընդդեմ Մարիամի: Եկեք փոխարինենք յուրաքանչյուր «ընդդեմ»ը «և՛»ով, և ճշմարտությունը կդառնա հստակ. քրիստոնեական իրականությունների այս բոլոր զույգերը փոխլրացնում եմ միմյանց՝ Աստծո կողմից ընծայված փրկության ծրագրում: Բողոքելու փոխարեն, թե իբր կաթոլիկները «չեն հասկանում»՝ Մարիամի հանդեպ մոտեցման հարցում, ես կուզենայի համառոտակի և հստակ կերպով ցույց տալ, թե որքա՜ն անհիմն են նման պատճառաբանությունները: Ես ուզում եմ այստեղ քննել Տիրամոր հնագույն տիտղոսներից մեկը. «Երկրորդ Եվա»:
Այս գեղեցիկ տիտղոսի հիմքն ամբողջովին աստվածաշնչյան է: Հիսուս Քրիստոսը Նոր Ադամն է: Հին Ադամն ուներ իր նման մի օգնական, որ դարձավ իր հանցակիցը: Սա մի զուգահեռություն է (parallelism), որ կարիք ունի ամբողջացման: Եվ Ավետարանները ցույց են տալիս, որ Հիսուսն ուներ մի գործակից՝ Փրկագործության մեջ, և այդ գործակիցը Մարիամն էր:
«Վերջին Ադամ»ը
Պողոս Առաքյալը տրամադրում է մեր փաստարկման առաջին մասը՝ Հիսուս Քրիստոսի ոգեշնչված տիտղոսը. Վերջին Ադամ: Երկու հատվածներում երանելի Առաքյալը սովորեցնում է մեզ, որ Ադամը մեր Տիրոջ տիպարն է՝ որպես նոր մարդկության գլուխ: Ինչպես Ադամը անկյալ մարդկության գլուխն էր, մեր Տեր Հիսուս Քրիստոսն էլ գլուխն է վերածնված, սրբացված մարդկության: Հռոմեացիներին ուղղված նամակում Պողոսը գրում է, որ «մահը թագավորեց Ադամից մինչև Մովսես, նույնիսկ նրանց վրա, ովքեր չմեղանչեցին Ադամի հանցանքի նմանությամբ, Ադամի, որ նախօրինակն էր նրա, որ գալու էր» (5, 14): Նա այդ միտքն առավել զարգացնում է Կորնթացիներին ուղղված Նամակում, երբ խոսում է Հարության մասին: Երկմտող կորնթացիներին ապացուցելով, որ վերջին օրն իրոք հարություն է լինելու, Առաքյալը Ադամի միջոցով ստացված անեծքները հակադրում է Քրիստոսի միջոցով ստացված օրհնությունների հետ. «Քանի որ մի մարդով մահ եղավ, մի մարդով էլ մեռելների հարություն կլինի: Ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, այդպես էլ Քրիստոսով բոլորը կկենդանանան» (1Կր 15, 21-22):
Ապա նա շարունակում է հակադրել՝ ցույց տալով մահվան ծագումը մարդկային ապականված բնության մեջ, որ ժառանգում ենք Ադամից՝ ի հակադրություն երկնային բնության, որ ստանում ենք մեր Տիրոջ շնորհով. «Առաջին մարդը՝ Ադամը, եղավ իբրև շնչավոր էակ, երկրորդ Ադամը՝ կենդանարար հոգի: Բայց նախ չեղավ հոգևոր մարմինը, այլ՝ շնչավորը, ապա՝ հոգևորը: Առաջին մարդը, լինելով երկրից, հողեղեն է, իսկ երկրորդ մարդը՝ Տերը՝ Երկնքից: Ինչպես հողեղենն էր, նույնպես և մենք ենք՝ հողեղեններս, և ինչպես երկնավորն է, նույնպես և կլինեն երկնավորները: Ինչպես հողեղենի պատկերը կրեցինք, երկնավորի պատկերն էլ կկրենք» (1Կր 15, 45-49):
Պողոս Առաքյալի համաձայն, Հիսուսը «վերջին Ադամն է» կամ «երկրորդ Մարդը», ով եկավ մարդկային ցեղի համար վերականգնելու այն, ինչը որ կորսվեց անկման ժամանակ:
Բոլոր նրանք, ովքեր իսկապես քրիստոնյա են, ընդունում են այս Ադամ-Քրիստոս զուգահեռը: Այստեղ չենք ապացուցի կամ զարգացնի այս միտքը: Մեր խնդիրն է լրացնել այս պատկերը՝ ցույց տալով, որ Քրիստոսը, ինչպես Ադամը, ուներ մի «օգնական՝ իր նման» (Ծնդ 2, 18), ով Նրա գործակիցն էր՝ փրկագործության մեջ: Այսպիսով կհաստատվի մի զորեղ հիմք՝ Մարիամի հանդեպ սիրո ու ջերմեռանդության համար: Մեր մոտեցումն այն է, որ «Երկրորդ Եվայի» մասին վարդապետությունը ներկայացնենք Եկեղեցու Հայրերի մտքերի միջոցով, որոնց վկայությունը՝ Եվա-Մարիամ զուգահեռի վերաբերյալ, ցույց է տալիս, որ քրիստոնեական կրոնի այս հնագույն պաշտպաններն առատազեղ սեր էին տածում Տիրամոր նկատմամբ:
Ավետումը
Երկրորդ Եվայի մասին բազմաթիվ Հայրերի գրություններում համընդհանուր է այն միտքը, որ Սուրբ Կույսի Ավետումը Եվայի անհնազանդության հակադրույթն է: Զուգահեռներն ակնհայտ են. երկուսն էլ կին էին, երկուսն էլ՝ կույս, երկուսին էլ մոտեցավ հրեշտակը, որ նրանց խոստացավ մի փառավոր բան, եթե համագործակցեին իրենց ներկայացված համապատասխան առաջարկներին, երկուսն էլ կանգնած էին արարչագործության արշալույսի մեջ (Քրիստոսի գործը «Նոր Արարչագործություն» է): Հակասությունները ևս ակնհայտ են. մի դեպքում՝ Աստծո հանդեպ անհնազանդությունը թշվառություն բերեց, մինչդեռ մյուս դեպքում՝ հնազանդությունը երջանկություն բերեց. մեկը շատ պատրաստակամ էր՝ լսելու այն, ինչ առաջարկում էր չար ոգին, մինչդեռ մյուսը «խռովվեց»՝ հրեշտակի հրաշալի ողջույնը լսելով. առաջինն ընդունեց առաջարկը, թեև այն հակասում էր Աստծո Խոսքին, մինչդեռ երկրորդը ստուգեց լուրը՝ Աստծո Խոսքի նկատմամբ դրա հավատարմությամբ[1]:
Եվա-Մարիամ զուգահեռի մասին ամենավաղ հիշատակությունը Սբ. Հուստինոս Վկայինն է († մոտ 165թ.): Հավանական է, որ այս մեծ փիլիսոփա-մարտիրոսը հղում էր անում մի ավելի հին ավանդության, երբ գրում էր ստորև բերված տողերը՝ Մարիամի Ավետումը հակադրելով Եվայի և օձի հանդիպմանը.
«[Աստծո Որդին] մարդ դարձավ Կույսի միջոցով, որպեսզի օձի պատճառով տեղի ունեցած անհնազանդությունը հնարավոր լիներ ոչնչացնել նույն կերպ, ինչպես դա սկսվել էր: Որովհետև Եվան, որ կույս էր ու անարատ, անհնազանդություն ու մահ ծնեց՝ օձի խոսքերը լսելուց հետո: Բայց Կույս Մարիամը հղացավ հավատքն ու ուրախությունը, որովհետև երբ Գաբրիել հրեշտակն ավետեց իրեն բարի լուրը, թե Աստծո Հոգին կգա իր վրա և Բարձրյալի զորությունը հովանի կլինի իրեն, ուստի և Սուրբը, որ ծնվելու էր իրենից, Աստծո Որդին է, Մարիամը պատասխանեց. ''Թող լինի ինձ քո խոսքի համաձայն'' (Ղկս 1, 38): Այսպես, Մարիամի միջոցով ծնվեց այն [Մանուկը], Ում մասին, ինչպես ցույց տվեցինք, բազում անգամներ խոսում են Սուրբ Գրքերը, և Ում միջոցով Աստված ոչնչացրեց և՛ օձին, և՛ այն հրեշտակներին ու մարդկանց, որոնք նմանվել են օձին»[2]:
Ավելի ուշ շրջանում Գաբրիելի և օձի միջև զուգահեռի մասին վկայում է Սբ. Կյուրեղ Երուսաղեմացին († 403). «Մահը եկավ մի կույսի՝ Եվայի միջոցով: Անհրաժեշտ էր, որ կյանքը ևս գար կույսի միջոցով, որպեսզի ինչպես օձը խաբեց նախորդին, այդպես էլ Գաբրիելը կարողանար բարի լուրը բերել վերջինին»[3]:
«Փրկության պատճառը»
Այս նյութի վերաբերյալ հայրաբանական բազմաթիվ գրություններ Կույսին գործուն դեր են վերագրում՝ մարդու փրկության գործում: Նա պարզապես շնորհի մի անգործ, կրավորական ընդունող չէր: Օրինակ, Սբ. Իրենեուս Լուգդունացին († մոտ 202թ.) ասում է, որ Մարիամը «փրկության պատճառն» է, մինչ Եվան եղել էր «մահվան պատճառ».
«Թեև Եվայի համար Ադամն ամուսին էր, բայց Եվան դեռևս կույս էր: [...] Չհնազանդվելով՝ նա դարձավ պատճառ ո՛չ միայն սեփական մահվան, այլև՝ ողջ մարդկային ցեղի մահվան: Նույն ձևով Մարիամը, թեև ինքն էլ ամուսին ուներ, բայց կույս էր, և հնազանդվելով՝ դարձավ պատճառ ո՛չ միայն սեփական փրկության, այլև՝ ողջ մարդկային ցեղի փրկության: [...] Եվայի անհնազանդության հանգույցն արձակվեց Մարիամի հնազանդությամբ: Այն, ինչ Եվան կապեց իր անհավատությամբ, Մարիամն արձակեց իր հավատքով»[4]:
Նրանք, ովքեր փորձում են առարկել Մարիամին վերագրվող այս պատճառականությանը, պետք է ի նկատի առնեն, որ սա մարեմական ուղղադավանության կատարյալ արտահայտություններից մեկն է: Երանելի Կույսի դերը կախված է Քրիստոսից այնպես, ինչպես Եվայի դերը կախված էր Ադամից: Աստված փրկագործությունը կախման մեջ դրեց մեկ մարդու գործողությունից, այնպես՝ ինչպես անկումը կատարվեց մեկ մարդու մեղքի պատճառով: Այստեղ կարիք կա, որ կրկնենք այն, ինչը շատերը չգիտեն կամ մոռանում են. այն, որ սկզբնական մեղքը Ադամի՛ մեղքն է, ո՛չ թե՝ Եվայինը: Պողոս Առաքյալը հիշեցնում է, որ ժամանակի առումով կինն առաջինը մեղանչեց. «Որովհետև նախ Ադամը ստեղծվեց, և ապա Եվան: Եվ Ադամը չխաբվեց, այլ կինը խաբվեց և հանցանք գործեց» (1Տմ 2, 13-14): Բայց Պողոսը նաև ընդգծում է, որ Ադամի անկումը մարդկային ամբողջ ցեղի անկումն է. «Մի մարդով մահ եղավ, մի մարդով էլ մեռելների հարություն կլինի: Ինչպես Ադամով բոլորը մեռնում են, այդպես էլ Քրիստոսով բոլորը կկենդանանան» (1Կր 15, 21-22): Ընդհանրական (Կաթոլիկ) Եկեղեցու համար Ադամի բացառիկ դերը՝ սկզբնական մեղքի մեջ, հրամանակարգ վարդապետություն է (դոգմա): Նույնը ընդունում են նաև բազմաթիվ բողոքականներ: Կալվինիստական New England Primer-ը հիշարժան ձևով այսպես է ներկայացնում. «Ադամի անկմամբ՝ բոլորս մեղանչեցինք» («In Adam’s fall, we sinned all»):
Աստծո արարչագործ ու փրկագործ ծրագրում, սակայն, կնոջը մի հատուկ տեղ է տրված: Եվան Ադամի համար «նրա նման մի օգնական» է (Ծնդ 2, 18): Երբ Եվան մեղանչեց և Ադամին ևս մղեց մեղանչելու, նա ձախողեց իր այդ դերը: Այս ամենը ցույց է տալիս, որ թեև սկզբնական մեղքն Ադամինն է, Եվան ունեցավ իրական, գործուն և պատճառական դեր: Այժմ տեղափոխենք սա Նոր Ադամի պարագային: Փրկագործությունը Քրիստոսի գործն է, բայց Նա ունի մի օգնական: Այստեղից էլ տեսնում ենք Մարիամի՝ «Համա-Փրկագնող» (Co-Redemptrix[5]) տիտղոսի հիմնավորությունը:
Սուրբ Իրենեուսը մեկ ա՛յլ տեղ գրում է Մարիամի արդյունավետ դերի մասին՝ ետ շրջելու Եվայի արածը: Եկեղեցու այս Հայրն ուներ մի խորաթափանց աստվածաբանություն, որով զարգացնում էր Պողոս Առաքյալի կողմից Եփեսացիներին ուղղված նամակի (1, 10) վարդապետությունը՝ «ամեն ինչ Քրիստոսի մեջ բովանդակելու» մասին: Մարդկության ողջ պատմությունը՝ Ադամից մինչև նրա վերջին զավակը, «բովանդակվում է» Քրիստոսի մեջ, որպեսզի այն, ինչը որ սխալ եղավ Ադամի մեջ, ուղղվի Երկրորդ Ադամի՝ Քրիստոսի մեջ: Իրենեուսն այս աստվածաբանության մասին մանրամասն գրում է իր «Ընդդեմ հերետիկոսությունների» աշխատության մեջ, որին հղում արեցինք վերևում: Իր մյուս աշխատության մեջ նա հիշատակում է նույն գաղափարը, բայց մի գեղեցիկ մարեմական երանգով.
«Ադամը պետք է վերստին բովանդակվեր Քրիստոսի մեջ, որպեսզի մահը կուլ գնար անմահության մեջ, և Եվան [պետք է վերստին բովանդակվեր] Մարիամի մեջ, որպեսզի Կույսը, դառնալով ուրիշ կույսի դատապաշտպանը, կարողանար ոչնչացնել և վերացնել մի կույսի անհնազանդությունը մի ա՛յլ կույսի հնազանդությամբ»[6]:
Ուշադրություն դարձնենք Երանելի Կույսի դերակատարության գործուն բնույթին. Մարիամը ոչնչացրեց Եվայի անհնազանդությունը:
Եկեղեցու մեկ ա՛յլ Հայր, որ Փրկագործության մեջ գործուն դեր է վերագրում Տիրամորը, Սբ. Եփրեմ Ասորին է († 373թ.), որին ավանդաբար տրվում է «Սուրբ Հոգու Տավիղ» տիտղոսը: Սուրբ Եփրեմն ամենավաղ շրջանի վկաներից է՝ Անարատ Հղության և Ծննդոց 3, 15 տողի մարեմական մեկնության («նա կջախջախի քո գլուխը», ուր «նա»-ն Մարիամն է): Այստեղ նա կողմնակից է հետևյալ դիրքորոշմանը՝ խորասուզվելով Եվա-Մարիամ տիպաբանության մեջ. «Քանի որ օձը խայթել էր Եվային իր թունավոր ատամով, Մարիամի ոտքը ճզմեց նրա գլուխը»[7]:
Կինը
Սբ. Հերոնիմոս Ստրիդոնացին († 420թ.) Հինգերորդ դարում Տիրամոր մեծագույն պաշտպաններից էր: Նա էր, որ հաստատեց Մարիամի մշտնջենավոր անխախտ կուսության իրականությունը, երբ Հելվիդիուս անունով մի հերետիկոս հարձակվեց այդ ճշմարտության դեմ: Խոսելով Հոբի կնոջ մասին, ով հիմարաբար Հոբին խորհուրդ էր տալիս «անիծել Աստծուն և մեռնել» (Հոբ 2, 9), նա գրում է դևի խորամանկության մասին՝ գործածելու կանանց՝ տղամարդկանց թակարդը գցելու համար.
«Տեսե՛ք հնագույն ոսոխի նենգությունը: Նա կատաղի կերպով ուզում էր որսալ արդար մարդու [Հոբի] հոգին: [...] Նա Հոբին թողեց միայն նրա լեզուն և կնոջը, որպեսզի վերջինս փորձի նրան, իսկ առաջինն անիծի: Դևը հիշեց իր հին խորամանկությունը, որով նա մի անգամ իր թակարդն էր գցել Ադամին՝ կնոջ միջոցով: Բայց չանդրադարձավ, որ եթե մի մարդ մի անգամ կործանվեց մի կնոջով, ապա հիմա ամբողջ աշխարհը փրկված է մի կնոջով: Դուք մտածում եք Եվայի մասին, բայց ի նկատի առեք Մարիամին. առաջինը մեզ դուրս արեց դրախտից, վերջինը մեզ ետ է տանում դեպի Երկինք»[8]:
«Բոլոր կյանք ունեցողների Մայրը»
Արդեն տեսանք, որ Սբ. Կյուրեղ Երուսաղեմացին հիշատակում է Եվայի և Մարիամի միջև մահ-կյանք հակադրությունը: Սա Հայրերին հատուկ սովորական մտածողություն է: Ստորև բերված հատվածում Սբ. Եպիփանոս Սալամինացին (կամ՝ Կիպրացի, † 403թ.) բացատրում է, որ Տիրամայրը «կյանքի պատճառ» է.
«Բայց պետք է անդրադառնանք Եվայի և Մարիամի միջև համեմատության մեկ ա՛յլ հրաշալի կողմի: Եվան մարդկանց համար դարձավ մահվան պատճառ, որովհետև նրա միջոցով մահը մտավ աշխարհ: Մարիամը, սակայն, եղավ կյանքի պատճառ, որովհետև կյանքը մեր համար հնարավոր եղավ նրա միջոցով: Այս պատճառով Աստծո Որդին եկավ աշխարհ, և ''այնտեղ, որտեղ մեղքը շատացավ, շնորհն ավելի առատացավ'' (Հռմ 5, 20): Այնտեղ, ուր մահը ծագեց, այդտեղից կյանքը ծագեց, որպեսզի մահվանը հաջորդեր կյանքը: Եթե մահը եկավ կնոջից, ապա մահը դուրս շպրտվեց Նրա կողմից, Ով կնոջ միջոցով դարձավ մեր կյանքը»[9]:
Սուրբ Եպիփանոսի ժամանակակից, Կոստանդնուպոլսի Պատրիարք ականավոր Սբ. Հովհան Ոսկեբերանը († 407թ.) այդ նույն գաղափարն արտահայտել է ավելի սեղմ կերպով. «Մի կույս մեզ դուրս արեց Դրախտից, մի Կույսի միջոցով մենք գտանք հավիտենական կյանքը»[10]:
Իսկ Արևմուտքում նույնի մասին բանաստեղծորեն գրել է լատին հեղինակ Կելիուս Սեդուլիուսը († 440թ.): Որպես մեկնակետ առնելով Պողոս Առաքյալի «Ադամ-Քրիստոս» զուգահեռը, որի մասին կարդում ենք Հռմ 5, 12-ում, նա երգում է այսպես.
Այս կյանք-մահ պատկերը որոշակիորեն սուրբգրային արտահայտություն է ստանում այնպես, ինչպես մի քանի Հայրեր օգտագործում էին «բոլոր կյանք ունեցողների Մայր» արտահայտությունը: Այս բառերը գալիս են Ծնդ 3, 20-ից. «Եվ Ադամն իր կնոջ անունը դրեց Կյանք [Եվա], որովհետև նա մայրն է բոլոր կյանք ունեցողների» («Եվա» անունը կապված է եբրայեցերեն «hawwah» - «ապրել» բայի հետ): Սբ. Եպիփանոս Սալամինացին († 403թ.), որի խոսքերն արդեն կարդացինք վերևում, խորհրդածում է այն մասին, որ Եվան այդ անունը ստացավ անկումից հետո, այսինքն՝ մահն աշխարհ մտնելուց հետո: Բայց Քրիստոսը «Է»ն է, որ կյանք է տալիս աշխարհին: Ուրեմն, այդ տիտղոսն ավելի պատշաճում է Մարիամին.
«''Ուրախացի՜ր, ո՜վ շնորհընկալ, Տերը քո հետ է'' (Ղկս 1, 28): Եվան նրա նախապատկերն էր և խորհրդանշական կերպով ընդունեց կյանք ունեցողների Մոր տիտղոսը: Որովհետև Եվան կոչվեց բոլոր կյանք ունեցողների մայր՝ հետևյալ խոսքերը լսելուց հետո. ''Որովհետև հող էիր և հող էլ կդառնաս'' (Ծնդ 3, 19), ա՛յլ խոսքով՝ անկումից հետո: Տարօրինակ է թվում, որ նա պետք է այդպիսի մեծ տիտղոսն ընդուներ մեղք գործելուց հետո: Հարցին դրսից նայելով՝ կարելի է նկատել, որ Եվայից է իր սկիզբն առնում ամբողջ մարդկային ցեղը՝ երկրի վրա: Մարիամը, ընդհակառակը, ճշմարտապես կյանքն ինքնին ներմուծեց աշխարհ՝ ծնելով Է-ին. այնպես որ Մարիամը դարձավ բոլոր կյանք ունեցողների Մայրը»[12]:
Միևնույն ժամանակ Սբ. Պետրոս Ոսկեխոսը († 450թ.) Մարիամին նույնացնում է թթխմորի մասին առակի կնոջ հետ (Մտթ 13, 13; Ղկս 13, 21):
Որովհետև Մարիամը համապատասխանում է թթխմորի տիպաբանությանը, նա կրում է թթխմորի նմանությունը, նա հարազատ է դարձնում այդ պատկերը, քանի որ նա ընդունում է Խոսքի թթխմորը՝ ի վերուստ, Նրա մարդկային մարմինն ընդունում է իր կուսական արգանդում և իր կուսական արգանդում երկնային մարդուն ներմուծում է [խմորի] ընդհանուր զանգվածի մեջ»[13]:
Ավելի ուշ շրջանի պարզաբանումները
Տիրամոր այս տիտղոսը, որի մասին գրում ենք սույն հոդվածում, իսկապես հնագույն է: Գիտնական Կարդինալ Նյումանը, ով գիրք է գրել այս նյութի վերաբերյալ, համարում է, որ այն ունի առաքելական շրջանի ծագում[14]: Նա ակնարկում է, և ուրիշներն էլ առավել ցայտուն ձևով պնդում են, որ Հովհաննես Ավետարանիչ Առաքյալն է, որ ուսուցանել է այս վարդապետությունը առաջին քրիստոնյաներին: Քաջ հայտնի է, որ Սուրբ Իրենեուսը, ում հղում կատարեցինք, Սուրբ Պողիկարպոսի աշակերտն էր, որն էլ իր հերթին Հովհաննես Առաքյալի աշակերտն է եղել: Որքա՜ն պատշաճ էր, որ այս վարդապետությունը մեզ հասներ մի Առաքյալից, ում Տերը Խաչի վրայից հանձնեց Տիրամորը, որպեսզի լիներ նրա Մայրը: Այս վարդապետության ամենավաղ շրջանի երեք վկաները՝ Սուրբ Հուստինոսը, Սուրբ Իրենեուսը և Տերտուղիանոսը, գործել են Երրորդ դարասկզբին: Նրանք համապատասխանաբար ներկայացնում են Պաղեստինը, Փոքր Ասիան, և Աֆրիկան, և իրենց վկայությունները ներկայացնում են և՛ հունարեն, և՛ լատիներեն: Այս փաստերը զորեղ կերպով խոսում են այդ տիտղոսի առաքելական ծագում ունենալու օգտին:
Հայրաբանական դարաշրջանին հաջորդող դարերում բազմաթիվ բարեպաշտ հոգիներ հանգել են եզրակացությունների, որոնք ներկա են Հայրերի գրություններում: Ֆրանսիացի Անրի Բարրեն (1905-1968) հավաքել է Եվա-Մարիամ զուգահեռին վերաբերվող երկու հարյուր տեքստ, որոնք թվագրվում են 5-ից 13-րդ դարերով: Այդ հեղինակներից հատկապես Սբ. Բեռնարդոս Քլերվոյացին (1090-1153) շատ հաճախ է գործածել այդ տիտղոսը: Մինչ Հայրերը գոհանում էին Մարիամին անվանելով «Նոր Եվա» և նրա ակտիվ դերակատարությւոնը փրկության մեջ ցույց էին տալիս ընդհանուր առմամբ, այս ավելի ուշ շրջանի հեղինակներն ավելի բծախնդիր են այս տիպաբանության վերաբերյալ իրենց պարզաբանումներում:
Չենք կարող շրջանցել միջնադարյան հիշատակություններից մեկը: Այն «Ave, Maris Stella» - «Ողջո՜ւյն, Աստղ Ծովի» աղոթքից է, որ թվագրվում է դեռևս 9-րդ դարով.
Բնագրի լատիներենում այս քառյակը մի գեղեցիկ բառախաղ է պարունակում. «Ave»ն (Ողջույնը) հակառակ ընթերցելիս ստացվում է «Eva», որը Եվայի լատիներեն տարբերակն է: Ընդունելով Գաբրիելի առաջարկը՝ Մարիամը շրջեց այն, ինչ արել էր Եվան:
Չարչարանքների գործակիցը
Հավանաբար, Եվա-Մարիամ զուգահեռի ամենագեղեցիկ ձևով զարգացած կողմը դա Տիրամոր «Ցավերի Մայր» լինելն է: Միջին դարերից սկսած, ուսյալ մարդիկ «միացնում էին կետերը» Եդեմի ու Գողգոթայի միջև՝ ցույց տալու համար բազմաթիվ համապատասխանությունները: Բայց, ինչպես ասացինք, այս հետագա զարգացումները միայն պարզաբանումներն են այն ամենի, ինչն արդեն կար վաղ շրջանի Հայրերի գրվածքներում, և այն ամենի, ինչ դրա վերաբերյալ տալիս է մեզ Աստվածաշունչը: Եթե Մարիամը Հիսուսի «օգնականն» էր՝ մարդու Փրկագործության մեջ, և եթե Հիսուսը փրկագնեց մեզ Խաչի վրա, ապա Մարիամի կանգնելը Խաչի մոտ՝ չպետք է նկատվի որպես սոսկ մի զուգադիպություն: Եթե Մարիամը «Կյանք ունեցողների Մայրն» է, ապա Քրիստոսի բառերը՝ ուղղված Հովհաննես Առաքյալին, թե «Ահա՛ քո Մայրը», պետք է ունենան ինչ-որ ավելի խորը իմաստ: Եթե Մարիամը Ծննդոց 3, 15-ում կանխատեսված «Կինն» է, ինչպես որոշ Հայրեր պնդում էին, ապա Հիսուսի կողմից Խաչի վրայից նրան «Կին» անվանելը կարող ենք բացատրել որպես Եվա-Մարիամ համանմանություն: Եթե Խաչի «ծառը» (հմմտ. Գրծ 5, 30; 10, 39; Գղտ 3, 13) համապատասխանում է Ծննդոց գրքի «կյանքի ծառին» (սա մի հնագույն զուգահեռ է, որ սովորաբար ընդունված է և՛ Ընդհանրական Եկեղեցու, և՛ բողոքականների կողմից), ապա Նոր Ադամը և Նոր Եվան միավորված են այդտեղ՝ Նոր Ծառի մոտ՝ կյանք բերելով մարդկային ցեղին՝ հակառակ մահվանը, որը մարդկության համար վաստակեցին մեր նախածնողները՝ բարու և չարի գիտության ծառի մոտ:
Իր «Այս Ահեղ Սիրահարը» գրքում Հայր Մարի Էժեն Բոյլանը այս թեման այսպես է համառոտում. «Փրկագործության այդ գործում Աստված հետևում էր մի ծրագրի, որն իրականացվում էր, կարող ենք ասել, անկման ծրագրին ''զուգահեռ հակադրության'' մեջ: Նոր Ադամի հետ առնչակցվում է Նոր Եվան, և ինչպես Եվան մահ բերեց ամբողջ մարդկությանը, քանի որ մարդկության մայրն էր, այդպես էլ Մարիամը՝ Նոր Եվան, պետք է դառնա մեր Մայրը, որպեսզի մեզ կյանք պարգևի»[15]:
Ապա նա հիշեցնում է Լևոն Տասներեքերորդ Պապի (1810-1878-1903) մտքերը, որոնք նա արտահայտել է իր «Iucunda semper expectatione» - «Միշտ ուրախալի սպասումով» Առաքելական Նամակում, 1894 թվականի Սեպտեմբերի 8-ին. «Որովհետև երբ նա, որպես Տիրոջ Աղախին, համաձայնվեց լինել Աստծո Մայրը, արեց դա որպես Նրա գործակիցը՝ մարդկության համար Նրա ցավալի քավության գործում: Այնպես որ ո՛չ մի կասկած չկա, որ նա խորապես կիսեց իր Որդու դաժան հոգեվարքն ու կտտանքները»:
Պիուս Տասներկուերորդ Պապը (1876-1939-1958) նմանատիպ մի դիտարկում ունի իր «Mystici Corporis Christi» - «Քրիստոսի Խորհրդավոր Մարմինը» Առաքելական Նամակում (29 Հունիս 1943). «Գողգոթայի վրա [Մարիամը] Նրան ընծայեց հավիտենական Հորը՝ իր մայրական սիրո իրավունքների ողջակիզմամբ, ինչպես մի նոր Եվա՝ Ադամի բոլոր զավակների համար, որոնք ախտահարվել էին Ադամի դժբախտ անկմամբ»:
Ովքեր դիտել են «Քրիստոսի Չարչարանքները» ֆիլմը, ստացած կլինեն այդ տեսակ մտածողության մի մեծ թատերական զգացում: Եթե որևէ մեկն իսկապես կարողացել է էկրանավորել Մարիամի «չարչարակցությունը», ապա դա Մել Գիբսոնն է, բայց քանինե՜րն են դիտել այդ ֆիլմը և ընդհանրապես չեն նկատել դա: Ֆիլմի դուրս գալուց կարճ ժամանակ հետո ես զրուցում էի մի լրագրողի հետ, ով գրում էր մոտակա քաղաքի մի աշխարհիկ թերթի համար: Նա ինձ ասաց, որ ուզում է գնալ և դիտել ֆիլմը մոտակա շաբաթ օրը, Քառասնորդացի առաջին Չորեքշաբթի օրվա առաջին ցուցադրությունից հետո: Երբ դուրս էր գալիս գրասենյակից՝ կինոթատրոն գնալու համար, խմբագիրը նրան հանձնարարել էր հարցազրույցներ վերցնել ֆիլմերի հաճախող ծանոթներից՝ հոդված գրելու նպատակով: Հարցազրույց տվածների մեծ մասը բողոքականներ էին, ովքեր, կարծես, բավական ազդված էին ֆիլմից: Լրագրողին հետաքրքիր էր իմանալ, թե արդյոք ոչ-կաթոլիկները նկատե՞լ էին այդ ֆիլմի ակնհայտ կաթոլիկ պատկերները: Նա հարցրել էր նրանց. մեծ մասամբ չէին հասկացել: Միայն երբ նա սկսել էր մանրամասներ պատմել Ամենասուրբ Հաղորդության և Մարիամի ազդեցիկ պատկերների մասին, նրանցից մի քանիսը բացականչել էին. «Օ՜հ, այո՛»:
Բայց դա զարմանալի չէ։ Անհնարին է ֆիլմում նկատել Տիրամորը, եթե նախ չենք բացում մեր աչքերը՝ տեսնելու համար նրան Աստվածաշնչում:
Սրբուհի Հիլդեգարդը երգում է Նոր Եվայի մասին
Ես նկատեցի, որ Մարիամի՝ որպես Նոր Եվայի այս ողջ ջատագովական խոսքում ես հղում եմ կատարել բացառապես տղամարդկանց: Տիրամոր մասին այս հոդվածում պատշաճ կլիներ վերջին խոսքը թողնել մի կնոջ: Եվ ո՞վ կարող է դա անել ավելի լավ, քան՝ օժտյալ, կուսության գեղեցկությունը պանծացնող, 12-րդ դարի միստիկ հոգիներից մեկը՝ Սբ. Հիլդեգարդ Բինգենացին: Ահա՛ թե ինչպե՛ս է նա երգում Կույս Մարիամի մասին, ումից «հորդում է ավելի մեծ օրհնություն, քան թշվառությունն այն, որ մարդկանց պատճառեց Եվան».
